حضرت ابراهیم(ع) این سنت با وجود قداست و احترام دچار خرافات و تحریفاتی شد. بنا بر گفته علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، این سنت علاوه بر عرب جاهلی بین سایر مردم زمان نیز همواره احترام و قداست داشته است. حتی با وجود تحریفات و خرافات متعدد، مردم با این استدلال که حج جزئی از شرع ابراهیم(ع) است به زیارت آن میآمدند.(طباطبایی،1363ج3: 544) دامنه این احترام و قداست تا بدانجا بوده است که حتی پادشاهان دیگر کشورهای آن زمان را نیز شامل میشده است. ابنخلدون در این زمینه از اموال و گنجینههای بسیاری نام میبرد که توسط پادشاهانی مانند کسری(خسرو) به رسم ادب به این خانه پیشکش شده است. وی همچنین از گنجینههای اهدایی به این خانه نام میبرد که پس از فتح مکه و گشوده شدن در خانه کعبه توسط پیامبر اسلام(ص) از چاه درون کعبه بیرون کشیده شد.(ابنخلدون، 1375: 696) کعبه و مراسم حج پس از بعثت پیامبر(ص) و فتح مکه از خرافات و رسمهای جاهلی زمان پاک شده و به صورت کاملتر تشریع گردید. مهمترین و مشهودترین نقش کعبه، ایفای نقش قبله برای مسلمانان است. توجه متمرکز میلیونها مسلمان در سراسر جهان هنگام نماز و سایر اعمال عبادی، موجب به وجود آمدن همگرایی معنایی و حتی فیزیکی میان آنان میشود. مسلمانان از فرق مختلف اسلامی در مراسمهاو آیینهایی نظیر نماز، قربانی کردن، دفن مردگان و نظایر آن به یک سمت خاص مرکزیت پیدا میکنند و این مرکزیت یافتن نوعی رهایی از تفرق است. این همگرایی فیزیکی و معنایی آنچنان که سیدحسین نصر(1375) تاکید میکند، موجب فراخوانی پیرامون به یک مرکزیت مشخص و حضوری فراگیری و همهجایی میشود.(نصر، 1375)
5-3-1 اهمیت و ضرورت حج
سرزمینهای داغ عربستان، هر ساله شاهد اجتماع عظیم انسانی است که شاید نظیرش در تاریخ بشریت وجود نداشته باشد. اجتماع میلیونها نفر از اقوام و فرهنگهای مختلف این اجتماع انسانی را حائز ویژگیهای خاصی میکند. نفس این اجتماع انسانی موجب برقراری ارتباط بین اقوام مختلف مسلمانان میشود.کعبه و اعمال اختصاصی آن، به ویژه مراسم جهانی حج، ضامن تقویت و پایداری دین، «لایزال الدین قائما ما قامت الکعبه»(عاملی، 1409ق: 343)، «هذا البیت دعامه الاسلام»(سیوطی، 1403ق: 53)، تضمینکننده بقای مسلمانان، «لایزال الناس علی دین ما حجوا البیت و استقبلوا القبله»(همان: 53) و مایه قوام و استواری مردم «جَعَلَ اللّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ.»(مائده: 97) معرفی شده است. حضرت على(ع) در كلمات خود ضمن بيان فلسفه پارهاى از مقررات اسلامى، فلسفه حج را تقويت دين و نزديك كردن پيروان آن میداند.(مطهری، 1389ج25) اسلام یک دین جهانی و پیام آن نیز پیامی برای همه انسانهای ادوار تاریخ بشر است. آیتالله جوادی آملی نیز در بحثی ناظر به جهانی بودن دین اسلام معتقد است، پیروان این دین جهانی باید دارای مرکزی همگانی و ثابت و تغییرناپذیر و محور تبادل نظر سراسری باشند تا از دور و نزدیک در کنار آن گرد هم آیند و در آنجا مسائل علمی و عملی، خواه به عنوان توجیه پیروان و خواه به عنوان پاسخ به بیگانگان طرح کنند. (جوادی آملی، 1384) مشخص است که نفس طرح مشکلات سیاسی و اجتماعی، داخلی و خارجی حتی ممکن است به هیچ نتیجهای نیز حاصل نگردد اما صرف طرح این مشکلات، کاستیها و احیانا نقاط قوت میتواند در تبادل افکار و نظرات جوامع مختلف اسلامی بین یکدیگر موثر واقع شده و نقش زیادی در تحکیم روابط فرهنگی و اخلاقی ایفا کند. این بستر از آنجایی که خواستگاه قومی، ملی، فرهنگی و جغرافیایی ندارد میتواند در جذب مومنان جامعه اسلامی که در متون دینی از آنها به عنوان «امت» یاد شده است، موثر واقع گردد. اصولا همین بیرنگ بودن حج که رنگ هیچ نژاد و قومی را ندارد محمل مناسبی برای جذب فرهنگها و جوامع مختلف اسلامی است.
5-3-2 حج به مثابه یک رسانه آیینی
بر طبق نص قرآن، کعبه قیام یعنی قائمه و ستون مردم معرفی شده است. این مکان مهم میتواند جایگاه طرح و حل مشکلات مردم به ویژه مسلمانان باشد. قوام و قیام آنگاه خواهد بود که مردم بتوانند یک مرکزیت بینالمللی در حول آن به وجود بیاورند و به وسیله آن مرکز و اداره صحیح آن به حل مشکلات کمرشکن اجتماعی و بینالمللی بپردازند.(خامنهای، 1371) مسعود چلبی نیز در جامعهشناسی نظم با تاکید بر اهمیت وجود چنین بسترهایی که واری مرزهای ملی و جغرافیایی تعریف شده باشند، مینویسد: « به منظور کسب انرژی عاطفی و حفظ طراوت فرهنگی لازم است که تشکل ملّی، مذهبی و انسانی در ورای گروههای اولیه و اجتماعات طبیعی و در سطح جامعه هر از گاهی به طور متناوب برگزار گردند.»(چلبی، 1375: 253) مشخص است که نزدیک کردن پیروان و ایجاد چنین تشکلی نیازمند وجود بستری ارتباطی است. پس حج حائز یک بستر مهم ارتباطی است. این مدعا چندان نیز دور از واقعیت نیست. تجمع خودجوش چند روزه مسلمانان از فرهنگها و جوامع مختلف به دور از دخالتهای حاکمیتی و ارتباط بین آنها، این آیین دینی و مذهبی را از غنای ارتباطی عظیمی برخوردار میکند.
این تجمعات، آنچنان که دورکیم عنوان میکند هر قدر هم بیاهمیت باشند، موجب به حرکت درآمدن اجتماع، نزدیک شدن افراد انسانی، افزایش صمیمیتهای جمعی و تغییر آگاهیهای انسانی است.(دورکیم، 1382) تجمع این چنینی انسانها با تکیه بر یک رنگی و هدف واحد موجب رونق گفتگو میان یپروان فرق اسلامی و نزدیکی و تحکیم ارتباطات آنها میشود. کعبه و حج همچنین چون توجه تمامی امت را یکجا جمع میکند و همه در مراسم دینی به یک نقطه رو میکنند، این تمرکز همه توجهات به یکسو، مسلمانان را از تفرق ظاهری و باطنی خارج کرده و موجب همگرایی بین ایشان میگردد.(طباطبایی، 1363ج1: 479) از سوی دیگر، حج را نوعی جهانگردی دینی نیز توصیف کردهاند.(همایون، 1384) جهانگردی خود نیز ابزاری ارتباطی و میانفرهنگی در جهت آشنایی با دیگر ابنای بشر است. صرف آشنایی در این حرکت آینی منتج به همان نتایجی خواهد شد که در سطور فوق توصیف گردید. این ابزار خود میتواند به عنوان یک ابزار رسانهای و تبلیغاتی مطرح شده و درجهت نیل به مقاصد مد نظر استفاده شود.
کنگره عظیم حج، زمینه شکلگیری طیف گسترده و درهمتنیدهای از ارتباطات را فراهم میسازد: ارتباط با خود در جهت سیر و سلوک معنوی، ارتباط با خداوند، ارتباط با معاد و تداعی یوم الحشر و روز حساب که بندگان همه با لباس سفید در صحرای محشر برای حسابرسی حاضر خواهند شد، ارتباط با طبیعت که در احکامی از قبیل پرهیز از آسیب رساندن به حیوانات و گیاهان در ایام احرام، پرهیز از اسراف عینیت مییابد، ارتباط مؤمنان با یکدیگر، ارتباط با پیشینان و اسطورههای دینی از قبیل پیامبران، صالحان، از آدم تا خاتم و همه مؤمنان تاریخ که به دلیل اشتراک در اصول اعتقادی اسلام از زمره امت واحد محسوب میشوند، ارتباط مردم با دولتهای ملّی، ارتباط دولتهای اسلامی با یکدیگر ، ارتباط با جامعه جهانی به ویژه مظلومان و ستمدیدگان عالم از طریق طرح مسائل و مشکلات جهانی و چارهاندیشی برای حل آنها، ارتباط جوامع اسلامی با یکدیگر از طریق زمینههای عامی که برای اشاعه و پراکنش فرهنگی و نمایش امکانات ملّی حاصل میشود، ارتباط تودهها با علما و دانشمندان از طریق ایجاد انگیزه برای کسب تعالیم دینی، ارتقای بینش مذهبی و آموزش احکام و مناسک، ارتباط نخبگان جامعه اسلامی با یکدیگر از طریق ایجاد زمینههای لازم برای آشنایی، بحث و گفتگو، تعاملات فکری، انتقال بینشها و تجربیات، همکاریهای مشترک در عرصههای علمی و پژوهشی، دعوت متقابل برای مسافرتهای علمی، برگزاری همایشها و ارتباط کارگزاران و کارگردانان عالیرتبه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشورهای اسلامی با یکدیگر و ایجاد زمینه برای بسط همکاریهای مشترک. لازم به ذکر است که حجاج پس از برگشت به سرزمین خویش نیز ضمن ارتباط با هممیهنان خود، بخشی از بارقههای دریافتی خویش از این سفر معنوی را به دیگران انتقال میدهند. مراسم بدرقه و استقبال و آیینهای حول این مراسم نیز از منظر ارتباطی نقش بسیار مهمی در تحکیم همبستگی اجتماعی مؤمنان دارند.
اهمیت ارتباطی این مراسم که بخشهایی از آن در سطور فوق تشریح شد تا بدانجاست که دانشنامه دین، ارتباطات و رسانه به نقل از اندیشمندان اسلامی رسانهای، حج را یک الگوی ارتباطی بیمثال از اجتماع و مبادله فرهنگی بیش از چهارمیلیون مسلمان در سال با خواستگاههای فرهنگی متفاوت برای رسیدن به یک آرمان مشترک توصیف میکند.(استوت، 1388: 53) ارتباط قشرهای مسلمان در ایام حج می تواند به عنوان موثرترین عامل مبادله فرهنگی و انتقال فکرها درآید. مخصوصا با توجه به این نکته که اجتماع شکوهمند حج، نماینده طبیعی و واقعی اقشار مسلمانان جهان است. چرا که در انتخاب افراد برای رفتن به زیارت خانه خدا هیچ عامل مصنوعی موثر نیست و زوارکعبه از میان تمام گروهها، نژادها، زبانهایی که مسلمانان با آن تکلم میکنند، برخاسته و در آنجا جمع میشوند. بنیانگذار جمهوری اسلامی نیز یکی از فلسفههای مراسم حج را همین همفکری میان اقشار مختلف مسلمانان تعریف میکند: «اسلام اينگونه اجتماعات را فراهم كرده تا از آنها استفاده دينى بشود؛ عواطف برادرى و همكارى افراد تقويت شود؛ رشد فكرى بيشترى پيدا كنند؛ براى مشكلات سياسى و اجتماعى خود راهحلهايى بيابند و به دنبال آن به جهاد و كوشش دسته جمعى بپردازند.»(خمینی، بیتا: 132) ایشان همچنین در دیداری با سفرای کشورهای اسلامی به مناسبت عید قربان، نظام ارتباطی بین اقشار مسلمین را نکته اصلی مراسم آیینی حج توصیف میکنند: «مهم این است که آن چیزهایی که در بلاد مسلمین در طول سال گذشته است به اطلاع هم برسانند و برای رفع اشکالات مسلمین فکر بکنند واجتماع بزرگ میلیونی اسلامی در حجاز در عین حالی که عبادت است برای همین نکته است.»(مرکز تحقیقات و انتشارات حج، 1405ق: 87)
ارتباطات میانفرهنگی جوامع مختلف اسلامی از دیگر ویژگیهای آیین حج است. آیتالله جوادی آملی با استناد به حدیثی از امام صادق(ع)، آشنایی مسلمانان با یکدیگر و جلوگیری از فراموش شدن سنن پیامبر(ص) را از دلایل وجب حج بر بندگان تعریف میکند.(جوادی آملی، 1384) کنگره حج زمینه تعاملات میان فرهنگی میان حجاج کشورهای گوناگون را در سطح وسیع فراهم میسازد. این تعامل میتواند فیزیکی، معنوی و فکری باشد. در سطح روابط میان فردی، امکان مشاوره، گفتوگو، تبادل اندیشه و احساس در حوزههای متفاوت را فراهم سازد. در سطح کارگزاران، مسئولان، مقامات و مدیران به تبادل نظر در مسائل کلان، بهرهگیری از دانشها و تجربیات یکدیگر، اتخاذ مواضع راهبردی و تصمیمات تعیینکننده در خصوص مشکلات و مسائل داخلی و بینالمللی، تقویت مشترکات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی منجر شود. در سطح گروههای میانی نیز میتواند به یافتن همتایان، کسب اطلاعات لازم از اوضاع گوناگون، بحث و تعامل فکری درباره موضوعات مورد علاقه طرفین و تقویت احساس جمعی در مواجهه با مسائل و موضوعات مشترک و استمرار روابط فیمابین کمک کند. در هرحال، اطلاعیابی از اوضاع کلی جهان اسلام، شناخت عمیق مشترکات و مفارقات، پیوندها و شکافها، دوستیها و دشمنیها، قوّتها و ضعفها، فرصتها و تهدیدها، وجدانها و فقدانها، پیشرفتها و عقبماندگیها، آسیبها و انحرافات، توطئهها و تبلیغات از مهمترین برکات بالقوّه این ارتباطات میان فرهنگی است که البته بهرهگیری درست از آن نیازمند برنامهریزی مسئولان و کارگزاران این کنگره بینالمللی بینظیر است.
این مراسم از یکسو به دلیل خودجوش، مردمی و غیردولتی بودن و از سوی دیگر به دلیل گردهمایی اقوام و ملل مختلف اسلامی دارای استعداد بالایی برای ترویج و تبلیغ معارف اسلامی است. تجمع افراد از فرهنگهای مختلف موجب رونق و نشر معارف دینی و جلوگیری از خطر به فراموشی سپردن معارف الهی میگردد. این مراسم زمانی اهمیت خود را بیش از پیش نشان میدهد که به هر دلیلی امکان تبلیغ آزادانه معارف دینی ممکن نباشد. اگر هدف برپایی حج را احیای امر ائمه، نشر حق، دفاع از فضیلتها و مبارزه با طاغوت
