داشتن قصد مجرمانه را در ارتكاب جرم عمدى مورد تأكيد قرار داده است بسیاری از دانشمندان نیز قصد مجرمانه را « آگاهی و علم مرتکب به نقض قانون جزا » دانسته اند. از حقوق دانان ایرانی نیز از جمله « دکتر گلدوزیان » قصد مجرمانه ( عمد ) را چنین تعریف‌می کند: « عمد عبارت است از هدایت اراده‌ی انسان به سوی منظوری که انجام یا عدم انجام آن را قانون گذار منع یا امر کرده است ».
همچنین قصد را متضمن میل و تصمیم فاعل در رسیدن به نتیجهی مجرمانه‌می داند. بنابراین میتوان گفت، قصد، توجه انسان است به نتیجهی عمل ارتکابی خویش و نیروی خلاقی است که در حالت شعور و توجه نمود پیدا‌می کند.185
نظر به مطالب مذکور، این سوال مطرح است که، آیا میتوان شخص نائم را قاصد تصور نمود؟
و به دیگر سخن، آیا‌می توان جایگاهی برای قصد در خواب تصور نمود؟
دانشمندان علم حقوق بر اینکه شخص هنگام خواب مشاعرش كار نمي كند وبه چيزي توجه نداشته وداراي اراده، قصد واختيار نيست اتفاق نظر دارند.ه ر چند ممکن است فرد به قصد ارتکاب جنایت بخوابد و در خواب نیز اتفاقاً مرتکب جنایت نیز شود؛ لیکن در زمان سیطره‌ی خواب بر او، وی فاقد قصد است. قصد نهایی و مقوله، و میل ناآشکار و خفته‌ی انسان را نمی توان به عنوان عمد و قصد و یا سوء نیت به شمار آورد. هر چند سوء نیت، غالباً انعکاس تمایل و علاقه مرتکب فعل به اخذ نتیجهی مجرمانه است؛ ولی گاهی، که این علاقه و تمایل موجود نیست، قصد و سوءنیت موجود‌می باشد و این در صورتی است که حصول نتیجهی مجرمانه به طور قطع و یقین قابل پیش بینی باشد.186
اما خواب مصنوعی، با خواب طبیعی به لحاظ قصد نیز متفاوت است. با این تفاوت که شخص هیپنوتیزم شده، بر خلاف خواب طبیعی، از چیزهایی که در اطرافش‌می گذرد، با خبر است. گفته شد که «قصد مجرمانه به این معنی است که فاعل بداند فعلی را که مرتکب‌می شود به نتیجه ای مخالف اوامر و نواهی قانونگذار منتهی خواهد شد.»187 اما انسان فرو رفته در حالت خلسه، در حدود تلقین، محدود و منحصر است. شرایط تلقین، هر چه که باشد، هنگامی موثر است که با اصول زندگی و قواعد اخلاقی و تفکرات انسان تضادی نداشته باشد. به عبارت دیگر، نمی توان با هیپنوتیزم فردی را وادار به ارتکاب جرم نمود.
بنابراین، در خواب مصنوعی شخص هیپنوتیزم شده، که با اختیار خویش تحت هیپنوتیزم قرار گرفته، به اطراف خود آگاه و قاصد بودن وی متصور است.
مبحث سوم – جرایم ارتکابی شخص خواب
از انسان هزاران عمل خوب و بد دیگر صادر‌می شود که فقط یکی از آنها جرم نامیده‌می شود و مرتکب را در معرض مجازات یا اقدامات تأمینی قرار‌می دهد. بنابراین باید طریق و روشی انتخاب گردد که به وسیله‌ی آن بتوان جرم را از سایر اعمال انسانی تفکیک نمود. اصولیترین طریقی که برای تفکیک جرم از سایر اعمال انسانی وجود دارد، همان « تعیین مجازات یا اقدامات تامینی » برای جرم است.از آن جا که در ساختار فعلی حقوق ایران، صرفاً قانون حق تعیین مجازات را دارد٬ لذا اولین شرط پدیده‌ی جنایی وجود قانون است.مقنن در ماده ( ۲ ) قانون مجازات اسلامی مقرر داشته: « هررفتاری اعم از فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب‌می شود.» که به اصل « قانونی بودن جرایم و مجازات ها » معروف است و هیچ امری را نمی توان جرم دانست مگر آن که به موجب قانون برای آن مجازات یا اقدامات تأمینی یا تربیتی تعیین شده باشد. ولی وجود قانون به تنهایی برای در معرض مجازات قراردادن فرد، کافی نیست ؛ بلکه شخص مرتکب باید عملاً مورد مجازات یا اقدامات تأمینی قرار گیرد در اینجا ارتکاب مادی٬ عملی ممنوع است٬ نه داشتن مقاصد و افکار مجرمانه ؛ لذا شرط دوم تحقق پدیده‌ی جنایی همان بروز و ظهور افکار مجرمانه و ارتکاب مادی عملی ممنوع است. این شرط دوم را علما « عنصر مادی جرم » نامیده اند. مجموع دو عنصر قانونی و مادی کافی نیست که شخص مرتکب را در معرض مجازات قرار دهد بلکه شرط دیگری هم ضروری است و آن این که مرتکب با میل و اراده، عمل ممنوعه را انجام داده باشد یا حداقل در ارتکاب آن مرتکب بی احتیاطی یا بی مبالاتی شده باشد.این شرط سوم را دانشمندان « عنصر روانی جرم » نامیده مجموع شریط فوق الذکر را « عناصر سه گانه‌ی جرم » نامیده اند.
از طرفی نیز گفتیم خواب حالت یا پدیده ای است که در آن چشمها بسته‌می باشد و تا زمان پایان خواب کلیه ارتباط هوشیاری با محیط واقع قطع گردیده است. مردمک چشم کوچکتر و… و در این حال آدمی ارتباط خود را با محیط اطراف از نظر هوشیاری از دست داده است لکن با کما و بیهوشی و مرگ متفاوت‌می باشد و درواقع نقطه مخالف بیداری و هوشیاری است.
با این حال، عالم خواب، همواره با آرامش و سکون همراه نیست و برخی از مردم به طور طبیعی در خواب حرکت‌می کنند و عده ای نیز بدنبال اختلالات روانی، ناخودآگاه در خواب راه‌می روند و چه بسا در این حال (خوابگردی) مرتکب جنایت شوند.
حال با توجه به اینکه مسئولیت و یا عدم مسوولیت شخص خواب، نسبت به جرم ارتکابی اش در حین خوابگردی، در حیطه‌ی حقوق کیفری است. بنابراین برای شناخت انواع جرایم ارتکابی شخص خواب به بررسی و تبیین ارتکاب جرم نائم از نقطه نظر ارکان عمومی جرم در مباحث پیش رو میپردازیم.
گفتار اول – جرایم ارتکابی شخص خواب از حیث رکن مادی جرم
برای اینکه جرمی محقق شده و قابل مجازات باشد، وجود شرایطی لازم است این شرایط به دو گروه تقسیم می‌شوند: عناصر عمومی و اختصاصی.
علاوه بر رکن قانونی و روانی٬ به لحاظ حقوقی برای آنکه فعل انسانی جرم به شمار آید باید، عمل یا ترک عمل مشخص به منصه ظهور و بروز یا کمینه به مرحله فعلیت برسد، (عنصر مادی) که این رکن که در تمامی جرایم هم مشترک است در زیر مجموعه عناصر عمومی قرار میگیرد.
اما عناصر و شرایط دیگری نیز در تحقق جرم موثرند که موسوم به عناصر اختصاصی‌اند. این عناصر در جرایم مختلف، متفاوتند و موجب تمایز و تشخیص جرائم از یکدیگر میشود.
جرم در مفهوم عام خود در قانون مجازات تعریف‌می شود و در مفهوم خاص نیز هر جرمی جداگانه عنوان مجرمانه‌ی خویش را پیدا‌می کند. اما تا شخصی مبادرت به فعل یا ترک فعلی که مطابق قانون جرم شناخته شده است، ننماید، جرمی واقع نمی شود.188 به عبارت دیگر، می بایست رفتاری که قانون آن را جرم شناخته است، از طرف شخص صورت پذیرد، تا بتوان او را جزائا مسوول دانست و مجازات کرد.189
بند اول – رکن مادی جرایم شخص خواب
برای مسئول دانستن شخص خواب تنها این کافی نسیت که رفتار مجرمانه توسط قانون نهی شود، بلکه وجود یک تظاهر خارجی عملی ناشی از اراده مجرمانه یا خطای جزایی توسط فاعل (شخص خواب) که جرم به وسیله‌ی او آشکار‌می شود، برای تحقق فعل مجرمانه و مجازات فاعل لازم و ضروری است. رکن مادی آدم کشی که عمل خارجی فاعل را تشکیل‌می دهد مرگ دیگری است و رکن مادی قتل غیر عمد، خطای مرتکب حین وقوع است.190
در ماده153 قانون مجازات اسلامی، مقنن، مقرر داشته: « هر کس در حال خواب، بیهوشی و مانند آن، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود مجازات نمیگردد مگر اینکه…»
در مقایسه ماده فوق الذکر با مواد 225 و323 قانون مجازات اسلامی سابق، قانونگذار در ماده 225 قانون مجازات اسلامی 1370 در خصوص قتل ناشی از حرکت در خواب چنین مقرر‌می داشت: «هر گاه کسی در حال خواب یا بیهوشی شخصی را بکشد قصاص نمی شود فقط به دیه قتل به ورثه مقتول محکوم خواهد شد.» و در ماده 323 همین قانون نیز آمده بود : «هر گاه کسی در حالت خواب بر اثر حرکت و غلتیدن موجب تلف یا نقص عضو دیگری شود جنایت او به منزله خطاء محض بوده و عاقله او عهده دار خواهد بود.»
میتوان دید که در این دو ماده تنها اشاره قانونگذار به تظاهر خارجی عمل نائم حرکت و غلتیدن نائمی است که سبب نقص عضو یا تلف و کشتن شخص‌می شود، که به عنوان رکن مادی جرم ایراد ضرب و جرح و قتل شناخته شده است. در سایر موارد، قانونگذار اشاره ای به موارد متعدد رکن مادی جرم در حال خواب، نداشته و در این خصوص سکوت اختیار کرده بود.
لیکن، در ماده 153 قانون مجازات اسلامی فعلی، مقنن با آوردن قید: «هرکس در حال خواب ، بیهوشی و مانند آنها، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب میشود…» حرکات طبیعی در خواب و یا حرکات ناشی از اختلالات خواب و خوابگردی، ترک فعل، داشتن یا نگهداری اشیاء ممنوعه و سخن و گفتار مجرمانه در صورتیکه مادی، واقعی، محسوس، عینی و خارجی باشد، به عنوان رکن مادی جرم به صورت ضمنی قبول نموده است.
تفاوت دیگری که، در قانون سابق و ماده 153 قانون جدید به لحاظ رکن مادی جرم بوجود آمده این است که، در ماده 225 قانونگذار صرفا به خواب و بیهوشی اشاره نموده و در ظاهر جنبه حصری بدان بخشیده بود، لیکن در قانون جدید با ذکر عنوان «و مانند آن ها» علاوه بر خواب و بیهوشی، موارد مشابه به آن را نیز از قلمرو شمول این ماده محسوب گردانیده است.مثل هیپنوتیزم.
بند دوم – انواع رفتار مجرمانه شخص خواب از حیث رکن مادی
از آنجايي که يک جرم واقع شده مستلزم به فعل رسيدن است بعد از گذر از انديشه و تفکر، شخص يا گروه، اقدام به عمليات مجرمانه خود مصداق عنصر مادي و فيزيکي جرم مینمایند. در واقع فرد يا گروه بعد از تصميم گيري مبادرت به انجام نقشه ها و تصميمات خود مي کنند که همان عنصر مادي را شامل مي شود که اين معنا خاص جرائم عمد است.براي احراز يک جرم به معناي واقعي، لزوماً عنصر مادي مي بايست تحقق يابد. سوالي که مطرح مي شود اين است که آيا رکن مادي جرم در تمامي جرائم صادق است؟ در پاسخ بايد گفت بر خلاف عنصر معنوي که علي القاعده و عموماً در خصوص جرائمي است که با قصد و نيت خاطي همراه است در مورد عنصر مادي جرم در اين مورد مصداق ندارد و داشتن يا نداشتن قصد و نيت ملاک نمي باشد چرا که جرمي که عمداً يا سهواً صورت مي گيرد نیز داراي رکن مادي است.
رکن مادی جرم گاه رفتاری است که در وضعی خاص از انسان بروز می‌کند و گاه به ندرت حالتی است که بر او مستولی می‌گردد. رفتار مجرمانه نیز می‌تواند به شکل مثبت باشد (فعل) یا منفی (ترک فعل) در کنار این دو گروه اساسی گاه اعمالی باعث ایجاد جرم میشود که موسوم به فعل ناشی از ترک فعل هستند.
فعل: رفتار مجرمانه مثبت عبارت است از ارتکاب کاری که قانون آن را منع کرده و مرتکب را مستحق مجازات شناخته است.جرم فعل ممکن است به صورت گفتن یا نسبت دادن شفاهی، کتبی یا انجام دادن عملی باشد که قانون ارتکاب آن را با قید مجازات منع کرده است مثل توهین، افترا، سرقت، هتک ناموس، قتل، جاسوسی و…191
ترک فعل: گاهی قانونگذار وظیفه و تکلیفی برای افراد معین کرده و در صورتی که اشخاص از انجام آن وظایف خودداری نمایند برای مرتکب مجازات در نظر گرفته است.192 مانند امتناع مقامات قضایی از انجام وظایف قانونی، امتناع از استرداد طفل سپرده شده و خودداری از پرداخت نفقه.
فعل ناشی از ترک فعل: جرم فعل ناشی از ترک فعل مربوط به موردی است که جرم انجام شده یا اقدام به ارتکاب فعل غیر قانونی در شرایطی است که مرتکب خود قانونا مکلف به حفظ ارزش‌هایی چون جان و مال و آزادی دیگران باشد.اگرچه عده‌ای قائلند که نمی‌توان برای این جرم مصداقی در حقوق ایران پیدا کرد.193 اما برخی دیگر نمونه هایی برای آن ذکر کرده‌اند مثل رها کردن طفل یا فرد عاجز در محل خالی از سکنه، تسلیم نقشه‌ها یا اسرار دفاع ملی توسط مامور به حفظ آنها و ارتکاب قتل یا ضرب یا جرح ناشی از بی مبالاتی و عدم رعایت مقررات جزایی.
حالت: گاه عنصر مادی جرم حالتی روانی نظیر اعتیاد به مواد مخدر یا دارو بارگی است که عارض شخص شده و او را در معرض تعقیب و مجازات قرار می‌دهد.194 گاه حالتی اجتماعی ناشی از شیوه زندگی و شیوة رفتار او چهره جرم به خود میگیرد، مانند ولگردی و گاهی نیز وضع کسی که در یکی از دسته‌ها و جمعیت‌هایی که هدف آنها برهم زدن امنیت کشور است فقط عضویت دارد لباس جرم به وی می‌پوشاند.195
در مورد شخص خواب در بیشتر موارد رفتار مجرمانه شخص خواب یا همان رکن مادی، به صورت عمل یا فعل مثبت نمود پیدا‌می کند.غالب این
