دوران پیش از خود تفاوت‌هایی را نشان می‌دهد؛ در این پژوهش برای دستیابی به اهداف تعریف شده ضمن مطالعه‌ی تاریخچه و سوابق زیورآلات در دوره‌ی پیش از اسلام، این سؤال اصلی مطرح می‌شود که:
– مضامین دینی و مفاهیم مذهبی در دین اسلام چه تأثیری بر زیورآلات فلزی دوران اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی در ایران گذاشته است؟
1-3- اهداف پژوهش
با آغاز دوران اسلامی، به لحاظ دیدگاه مذهبی و لزوم تساوی و ایجاد عدالت اجتماعی در درجه ی اول و همچنین به دلیل وضع نابسامان اجتماعی و سیاسی و تا اندازه ای فرهنگی و اقتصادی، روند استفاده از زیورآلات دچار دگرگونی و افول شد. ولی پس از یک رکود موقت، بار دیگر در دوران صفاریان و حکومت‌های بعد از آن، زیورآلات طلا و نقره توأم با سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی رواج پیدا کرد.
بر اساس سؤال اصلی پژوهش که تأثیر مضامین دینی و مفاهیم مذهبی در دین اسلام بر زیورآلات فلزی دوران اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی در ایران را جستجو می کند و همچنین با توجه به انجام پیشینه‌یابی بر اساس نقد پایان نامه‌ها و مقاله‌های مربوط به موضوع این پژوهش و مطالعه‌ی کتب و سایت‌های اینترنتی، هدف اصلی این پژوهش، بهره‌گیری از مفاهیم، مضامین، طرح و نقش و تکنیک‌های اصیل و با هویت تاریخ ایران در دوران اسلامی می باشد تا با شناخت آن ها، سهولت در دستیابی و استفاده ی علمی و عملی برای پژوهشگران و هنرمندان میسر گردد.
1-4- روش و فنون اجرایی پژوهش
با توجه به هدف اصلی پژوهش که با بهره‌گیری از مفاهیم، مضامین، طرح و نقش و تکنیک‌های اصیل در دوران اسلامی در ایران به ساخت و ارائه‌ی زیورآلات دوران معاصر پرداخته؛ این پژوهش کاربردی است و از منظر ماهیت با در نظر گرفتن هویت تاریخی ایران در دوران اسلامی، تاریخی- توصیفی است. با مطالعه‌ی کتب و استفاده از سایت‌های اینترنتی و مراجعه به موزه‌ها، یافته‌های این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و مشاهده‌ای انجام گرفته است.
1-5- پیشینه و ادبیات نظری پژوهش
در راستای تحقق نگارش پژوهش فوق و برای یافتن پیشینه‌ی موضوع مربوطه، مقالات و پایان‌نامه‌هایی که تا حد امکان هم سو با موضوع، به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، درارتباط بوده‌اند؛ انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفت و از آن میان مهمترین آنها که در دستیابی به هدف نهایی راه‌گشا بودند، عبارتند از:
مقالات
1- احجام فلزی دوران اولیه اسلامی تا اواخر دوره‌ی سلجوقی
نویسنده: ذبیح اله زاده سماکوش، محمدرضا؛ فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، شماره 4، بهار- تابستان85، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر محمد خزایی، دانشگاه تربیت مدرس.
در این مقاله، آثار حجمی فلزی دوران اولیه‌ی اسلامی ایران طی زمامداری حکومت‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل بویه، و همچنین غزنویان مورد بررسی قرار می گیرد. که با توجه به فرهنگ ساسانی و اسلامی، به تدریج درهم آمیخته و شکل گرفته، و در دوره ی سلجوقیان نمودی مشخص یافته است. رواج اشکال و احجام متنوع آثار هنری دوران گذشته، به صورتی نو همراه با پالایش و دگرگونی‌هایش سامان یافته و با هیأتی اسلامی در این دوران مشاهده می‌گردد. در این مقاله به بررسی نوع، چگونگی اشکال، احجام، تزیینات و همچنین کاربرد نمادین آنها پرداخته می شود.
این مقاله در آشنایی تکنیک‌های فلزکاری دوران اسلامی و دوره‌ی سلجوقی، نمادهای مورد توجه و اشکال و تزیینات، کمک شایانی به این پژوهش کرده است.
2- بررسی فرم، تزیین و محتوا در هنر فلزکاری سلجوقی و صفوی
نویسنده: افروغ، محمد؛ فصلنامه‌ی علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره ی 12، بهار- تابستان 1389، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر علیرضا نوروزی طلب، دانشگاه تهران.
در این مقاله آمده: آثار هنری ایران، از جمله هنر فلزکاری، در طول سده‌های مختلف تاریخی، انعکاس دهنده‌ی اندیشه‌ها و دیدگاه‌های آیینی و مذهبی بوده اند. در این میان آثار فلزی دو سلسله سلجوقی و صفوی، از اعصار طلایی هنر ایران، که در این سرزمین حکومت‌های مستقل و یکپارچه‌ای ایجاد نمودند، به جهت نوع گرایش های مختلف سنی و شیعه، حائز اهمیت بسیاری هستند. آثار به دست آمده از دو دوره ی مذکور، به خوبی انعکاس دهنده‌ی دیدگاه‌های مذهبی حامیان خود و بازتاب نگرش اجتماعی جامعه آن روز می باشند، به طوری که، در این پژوهش با انجام بررسی تطبیقی بر روی بخشی از آثار جمع آوری شده، می توان این تأثیرات را بر روی فرم، تزیینات و نوع کاربری آن ها مشاهده کرد. نتیجه‌ی حاصل از این بررسی، علاوه بر شاخصه‌های فرهنگی و هنری مشترک در هر دو دوره، تفاوت‌های بسیاری از جمله به کارگیری نوع تزیینات هندسی، گیاهی و جانوری، تکنیک‌های مورد استفاده، کاربرد مواد و مصالح، محتوای آثار و استفاده از خط نگاره‌ها به زبان و خط عربی در دوره‌ی سلجوقی و زبان و خط فارسی در دوره‌ی صفوی و همچنین نوع کاربری آثار را نشان می دهد.
اهداف این مقاله شناخت نوع تأثیرگذاری عناصر مذهبی برآثار فلزی دوران سلجوقی و صفوی است و همچنین شناخت شاخصه‌های تزیینی و محتوایی آثار فلزی است، که مورد استفاده ی این پژوهش قرار گرفت.
3- هنر فلزکاری ایران در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی با استناد به شواهد باستان شناسی
– خان مرادی، مژگان؛ فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات هنراسلامی، شماره ی 15، پاییز- زمستان1390، کارشناسی ارشد، استاد راهنما: آقای حسن کریمیان، دانشگاه تهران.
در این مقاله آمده: اگر چه متخصصان تاریخ هنر، سده‌های آغازین اسلامی در ایران را دوران “استحاله‌ی هنری” می‌دانند، لیکن باید اذعان داشت که محدودیت اطلاعات مرتبط با هنرها و صنایع ایران در این زمان به اندازه‌ای است که اظهار نظر قطعی در این خصوص را با مشکل مواجه می سازد. علیرغم تحقتقات متنوعی که به تاریخ تحولات هنر فلز کاری اختصاص یافته، ابهامات فراوانی نیز در این زمینه باقی است.
نظر به ماندگاری این مواد فرهنگی و نقشی که در مطالعات باستانشاسی ایفا می نمایند، نمونه‌های شاخص از اشیاء فلزی باقی مانده از سده‌های اولیه اسلامی انتخاب شد تا ویژگی‌های آنها در تحلیل تحولات هنری و نگرش فرهنگی صنعتگران این مرز و بوم در دوران انتقال از ساسانیان به سده‌های اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گیرد. این مقاله با پاسخ به دو سؤال
1- با انتقال حاکمیت ایران از ساسانیان به امرای اسلامی چه تغییراتی در جنس، فرم، تکنیک ساخت و تزیین، نقوش تزیینی و مراکز ساخت فلزکاری ایران به وجود آمده است؟
2- تغییرات احتمالی ایجاد شده در هنر فلزکاری تا چه میزان از دستورات دین جدید (اسلام) متأثر بوده است؟
در هدایت این پژوهش کمک شایانی کرده است.
4- نقش تزیینات هنر ساسانی در شکل‌گیری هنر اسلامی ایران در سده های سوم تا پنجم هجری
– خزایی، محمد؛ فصلنامه تحلیلی- پژوهشی نگره، شماره ی 2و3، بهار- تابستان 1385، دانشیار دانشکده‌ی هنر دانشگاه تربیت مدرس.
در این مقاله آمده: با سقوط ساسانیان و ظهور اسلام در ایران، بسیاری از نقوش ساسانی در مصنوعات مختلف در سده‌های اول هجری، مورد استفاده قرار گرفت. این موضوع سبب شد که هنرمندان مسلمان ایرانی، شاکله هنر اسلامی را بر اساس عناصر هنری ایران باستان که هم سو با فرهنگ اسلامی بود، پی نهند. قرون سوم تا پنجم ه. ق دورانی پر بار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر اسلامی بود. این برهه زمانی، نقش بسزایی در شکل‌گیری ، گسترش و تداوم سبک هنری- تزیینی نوینی داشت که در قرون بعد در هنر اسلامی ایران به نهایت شکوفایی و بلوغ خود رسید.
در این راستا، مقاله حاضر به اهمیت استفاده از نقوش ساسانی و تأثیراتی که این نقوش در شکل گیری هنر اسلامی در سده های اول داشته و اوج تحول آن تا قرن پنجم ه. ق پرداخته است. از طرفی دیگر نگاهی کوتاه بر اوضاع فرهنگی و اجتماعی و شکل گیری فرهنگ اسلامی و نیز تحلیلی بر روند و بازتاب هویت ایرانی در شکل گیری نقوش در آثار این دوره از هنر اسلامی از نظر شکل و محتوی دارد که مورد توجه این پژوهش قرار گرفت.
پایان نامه ها:
1- بررسی نقش و فرم در انگشتری‌های دوره‌ی اسلامی ایران تا پایان دوره‌ی قاجار
پژوهشگر: ندا حقیقی هرندی، مقطع کارشناسی ارشد
استاد راهنما: جناب دکتر سامانیان
دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای کاربردی 1391
در این پایان نامه آمده: از اوایل اسلام تا دوره‌ی قاجار تغییرات زیادی در زمینه ی جنس، فرم و نقوش انگشتری‌ها حاصل شد. اما تداوم استفاده از برخی نقوش و فرم های خاص در تزیین این انگشتری ها گویای وجود روح و اصالتی است که به نوعی از فرهنگ ایرانی- اسلامی نشأت گرفته و آنها را از انگشتری های ساخته شده ی مشابه در همین برهه زمانی در سایر کشورها و مناطق متمایز می سازد. این معضل علاوه بر اینکه به تدریج باعث دوری و بیگانگی تولیدات ما از فرهنگ و اصالت ایرانی می‌شود و روح هنر ایرانی را در این صنایع تضعیف خواهد کرد، بلکه باعث افول هنر و هنرمند ایرانی از جایگاه شایسته ی آن خواهد شد. با شناخت سنت و تأثیر اسلام بر ساخت این آثار می توان از این معضل دوری جست. این پایان نامه به بررسی ساخت و تولید زیورآلات از اوایل اسلام تا دوره ی قاجار و تغییرات زیادی که در زمینه جنس، فرم و نقش انگشتری ها حاصل شده پرداخته است.
آنچه از این پایان نامه مورد استفاده قرار گرفت، آشتا شدن با تعدادی از انگشترهای دوره ی اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی در ایران از لحاظ تکنیک، ساخت، طرح و نقش می باشد.
2- بررسی طرح و ساخت زیورآلات در دوره‌ی سلجوقی و محدوده‌ی متأثر از آن
پژوهشگر: آزیتا انبوی، مقطع کارشناسی ارشد
استاد راهنما: خانم مریم کامیار
دانشگاه هنر، دانشکده هنر اسلامی تبریز، 1390
در این پایان نامه آمده: هنر سلجوقی جایگاهی والا در رشد و درخشش اغلب زمینه های هنر اسلامی به خود اختصاص داده است. اما به دلیل عدم بررسی و تحقیق پیرامون زیورآلات دوره سلجوقی جنبه های ارزشمند این هنر تا حدی ناشناخته مانده است. سه رویکرد اصلی در زیورآلات این دوره قابل شناسایی است: 1. جنبه ی تزیینی 2. جنبه ی اعتقادی 3. جنبه ی اجتماعی. مطالعه ی این سه رویکرد کمک شایانی به این پژوهش کرده است.
3- بررسی هنر فلزکاری نیشابور از صدر اسلام تا قبل از حمله‌ی مغول براساس گزارش‌های حفاری‌های علمی باستان شناسی و اشیاء مکشوفه
پژوهشگر: فیروز مهجور؛ مقطع کارشناسی ارشد
استاد راهنما: خانم دکتر سوسن بیانی
دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، 1372
در این پایان نامه آمده: نیشابور یکی از چهار شهر مهم خراسان است که در دوره‌ی اسلامی، تا قبل از حمله ی ویرانگر مغول، رونق فراوانی از جهات گوناگون فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، و غیره داشته است. در نتیجه پس از فرو پاشی امپراتوری ساسانی، کارگاه های فلز گری آن شهر به کار خود ادامه می دهد و سنت فلزکاری ساسانی، استمرار می یابد. در حالی که فعالیت بسیاری از کارگاه های نقاط دیگر ایران زمین، دچار رکود و نابسامانی ولو به طور مقطعی می گردد. زیرا تولید فلز، به علت کار دست جمعی گروه های مختلف، از مرحله ی استخراج کانی و مراحل ذوب تا کارگاه های ساخت، متضمن هزینه ی گزاف می باشد و لذا همه ی کارگاه ها نمی تواستند به حیات خود ادامه دهند.
رشته‌ی این پایان نامه، باستان شناسی است. کشف آثار فلزی، دارای اهمیت زیادی در این رشته است؛ زیرا که بیانگر بسیاری از ویژگی های فرهنگی، صنعتی، هنری، اعتقادی، اجتماعی و … سازندگان خویش و روشنگر بسیاری از مسائل تاریخی می باشد. با توجه به این خصوصیات، این پایان نامه در شناخت مراکز فلزکاری در ایران کمک شایانی به این پژوهش کرده است.
4- رنگ، مفهوم و کاربرد سنگ فیروزه در هنر ایران دوران اسلامی
