علوي (م ؟) در گيلان 154
3-2-7- قيام سيد رکابزن علوي (م766ق) در گيلان 154
3-2-7-1- حمايت اوليه وي از موسس دولت آل‌کيا 155
3-2-7-2- روابط وي با ساير حاکمان محلي گيلان 156
3-2-7-3- فرجام کار کيارکابزن حسني در گيلان 156
فصل چهارم: گونه‌شناسي مذاهب شيعي در گيل و ديلم و نقش آنها در گسترش تشيع
مقدمه 158
4- 1- زيديه 158
4-1-1- حضور مکاتب فکري زيديان جارودي در گيل وديلم 159
4-1-1-1- مکتب ناصريه؛ 160
4-1-1-2- مکتب قاسميه 161
4-1-1-3- مکتب هادويه (يحيويه) 162
4-1-1-4- مکتب مويديه (هارونيه) 163
4-1-1-5- در گيري ناصريه و قاسميه در گيل و ديلم 164
4-1-2- فعاليت معتزله در گيل و ديلم 165
4-1-2-1- گرايش برخي از علويان گيل و ديلم به انديشه اعتزال 166
4-1-2-1-1- گرايش ابن‌داعي علوي به اعتزال 167
4-1-2-1-2- گرايش مؤيد بالله هاروني به اعتزال 167
4-1-2-1-3- گرايش ابوطالب هاروني به اعتزال 168
4-1-2-1-4- گرايش ابوالحسن حقيني به اعتزال 168
4-1-2-1-5- گرايش ناصر صغير به اعتزال 168
4-1-2-2- حضور برخي از سران معتزلي در گيل و ديلم 169
4-1-2-3- تاثير گذاري انديشه اعتزالي گيل و ديلم بر ساير مذاهب گيلان 169
4-1-3- احتمال تاثير پذيري ابوحامد غزالي اشعري از زيديان گيلان 170
4-1-4- معرفي عالمان نامدار زيدي گيل و ديلم 171
4-1-4-1- علي بن‌اصفاهان ديلمي 171
4-1-4-2- يوسف بن‌حسن گيلاني 172
4-1-4-3- محمد بن‌يعقوب هوسمي 172
4-1-4-4- يعقوب هوسمي 172
4-1-4-5- محمد بن‌علي گيلي 173
4-1-4-6- گور بگير ديلمي 173
4-1-4-7- ابن‌تال هوسمي 173
4-1-4-8- ابوعلي بن‌آموج گيلي 174
4-1-4-9- تورانشاه بن‌خسرو شاه گيلاني 174
4-1-4-10- حزمي دودست 175
4-1-4-11- قاضي امندوار (اميدوار) 175
4-1-4-12- محمد بن‌صالح گيلاني 175
4-1-4-13- علي بن‌محمد گيلي 176
4-1-4-14- محمد بن‌باجويه الکوکلولي گيلاني 176
4-1-4-15- ابوالفضل شهرآشويه ميالفجاني 177
4-2- اسماعيليه 177
4-2-1- بررسي فعاليتهاي مذهبي اسماعيليان در گيل وديلم پيش از ظهور حسن صباح 178
4-2- 2- بررسي حضور اسماعيليان در گيل وديلم پس از حسن صباح 180
4-2- 2-1- همراهي ديلمي‌ها با حسن صباح در مصر 181
4-2- 2-2-ورود حسن صباح به قلعه الموت ديلم 181
4-2- 2-3- جانشينان ديلمي تبار حسن صباح 182
4-2- 2-4- درگيري اسماعيليان با علويان زيدي مذهب در گيل وديلم 183
4-2- 2-5- حمايت برخي از گيل وديلم از اصفهبد طبرستان در برابر اسماعيليان 183
4-2- 2-6- گرايش عده‌اي از سپاهيان ديلمي سلجوقيان به اسماعيليه 184
4-2- 2-7- ناکامي بعضي حاکمان ديلمي در برابر اسماعيليان 184
4-2- 2-8- تصرف برخي از مناطق گيل و ديلم توسط اسماعيليان الموت 184
4-2- 2-9- کشتن حسن (علي ذکره السلام) توسط يک ديلمي 185
4-2- 2-10- روابط اسماعيليان ديلم با اهل سنت گيلان 186
4-2- 2-11- روابط علاء الدين محمد نزاري با شيخ جمال الدين گيلي 186
4-2- 2-12- حمايت مردم ديلم از هلاکوي مغول براي فتح الموت 187
4-2-3- معرفي مشاهير اسماعيلي مذهب گيل و ديلم 187
4-2-3-1- اسفار بن‌شيرويه ديلمي 187
4-2-3-2- مردآويج زياري گيلي 188
4-2-3-3- ابوطاهر اراني ديلمي 189
4-3- اماميه (اثناعشريه) 189
4-3-1- بررسي حضور اماميه در گيل وديلم 189
4-3-2- معرفي دانشوران امامي مذهب گيل وديلم 191
4-3-2-1- سلار ديلمي 191
4-3-2-2- ابوالبرکات ديلمي 192
4-3-2-3- سيد واثق بالله علوي گيلاني 192
4-3-2-4- وکيل هوسمي 193
4-3-2-5- حسن بن‌ابي الحسن ديلمي 193
4-3-2-6- رکن الدين لاهيجاني 193
4-3-3- معرفي ساير عالمان شيعي گيل و ديلم 194
4-3-3-1- کيکاوس بن‌دشمن زيار ديلمي 194
4-3-3-2- لنگر بن‌منوچهر ديلمي 195
4-3-3-3- لياگوش بن‌منوچهر ديلمي 195
4-3-3-4- سيف الدوله بن‌وهسودان ديلمي 195
4-3-3-5- خسرو بن‌فيروز ديلمي 195
4-3-3-6- ابن‌بندار هوسمي 196
4-3-3-7- ابن‌حاجي شيعي 196
4-3-3-8- ابوجعفر امامي 196
خاتمه 197
فهرست منابع 200
فصل اول: کليات و مفاهيم
1-1- کليات و شناسه تحقيق
1-1-1- تبيين موضوع
عنوان موضوع اين پژوهش “بررسي تاريخ تشيع در گيلان و ديلمان از آغاز تا پيدايش آل کيا” است. در اين پژوهش تلاش مي‌شود تا تاريخ تشيع از جنبه‌هاي سياسي، فرهنگي و اجتماعي از آغاز تا پيدايش آل مورد بررسي قرارگيرد.
1-1-1-1- قلمرو زماني پژوهش
دوره زماني مورد بحث يکي از مقاطع مهم تشيع است که سوي از پژوهشگران مورد بررسي جدي قرار نگرفته است. از اين‌رو در اين پژوهش به بررسي فرايند تاريخ تشيع از ابتدا تا سالهاي نخستين حکومت آل کيا پرداخته مي‌شود. چون پس از تأسيس دولت آل کيا تاريخ تشيع در گيل وديلم وارد مرحله جديدي شد. لذا به آن نمي‌پردازيم. لازم به ذکر است براي پرداختن به ورود تشيع به گيل و ديلم بررسي برخي از موضوعات مانند آشنايي ديلميان با اسلام که کمي قبل از نفوذ تشيع است نيز لازم ميباشد.
1-1-1-2- قلمرو مکاني پژوهش
سرزمين گيلان و ديلمان در جنوب غربي درياي خزر واقع شده است که در آنجا اقوام گيل و ديلم زندگي مي‌کنند. اين پهنه جغرافياي يکي از مهمترين کانونهاي تشيع در قرون متمادي به شمار مي‌رفته است. از اين تلاش مي‌شود در اين تحقيق تاريخ تشيع در آن منطقه مورد تحليل و بررسي قرار گيرد. البته محدوده منطقه گيلان و ديلمان در زمان محدد موضوع پژوهش از محدوده فعلي گسترده‌تر بوده است و بخشهاي از استانهاي مازندران و قزوين امروزي را در بر مي‌گرفت. در اين نوشتار محدوده تاريخي گيلان وديلمان مد نظر قرار گرفته است.
1-1-1-3- قلمرو موضوعي پژوهش
موضوع اين تحقيق بررسي تاريخ تشيع در نواحي ياد شده است. در اين پژوهش از همه فرقه‌ها و نحله‌هاي شيعي که در سرزمين گيلان و ديلمان حضور داشته‌اند سخن به ميان خواهد آمد. البته به ميزان حضور و جايگاه هر يک از فرقه‌هاي تشيع در گيل و ديلم به آنان پرداخته خواهد شد.
1-1-2- ضرورت واهميت پژوهش
دانسته است که پيدايش تشيع در شرق اسلامي در سده‌هاي نخستين با حضور علويان شيعي مذهب رقم خورد و منطقه کرانه‌هاي جنوبي درياي خزر نيز به ويژه نواحي گيل وديلم يکي از پايگاهها وميادين اصلي آنان به شمار ميرفت علويان توانستند حاکميت وسيطره اسلام شيعي را در اين سامان استوار سازند. و از سوي ديگر براي گسترش اسلام به فعاليتهاي فرهنگي و ديني دست يازيدند از اين‌رو خدمات علمي وفرهنگي ماندگاري را از خود بر جاي گذاشتند اين فعاليت‌ها وتاثير گذاري‌هاي شگرف مکتب تشيع در اين سامان موجب گرديد که پژوهنده به بررسي وتحقيق بيشتر پيرامون اين موضوع روي آورد تا ضمن معرفي قدمت هويت تشيع در اين ناحيه از عوامل موفقيت بخش وتجربيات ناموفق اين دوره از تاريخ شيعه براي پيشبرد اهداف آينده‌اش استفاده کرده و کاستي‌ها و ضعفها نيز جبران گردد.
1-1-3- نوآوري پژوهش
تاکنون در اين زمينه پژوهش جامع و مستقلي صورت نگرفته است فقط چند مقاله کم مايه در اين رابطه نوشته است و در لابلاي برخي کتابها به گونه مختصر از اين موضوع سخن به ميان آمده است که در معرفي منابع وپيشينه به آنها اشاره خواهيم کرد. از اين‌رو در اين پژوهش سعي مي‌شود با بررسي و معرفي بخشي از تاريخ تشيع، زواياي پنهاني و ناشناخته جامعه شيعه درگذشته کشف گردد تا سرآغازي براي تحقيقات پسيني پژوهشگران باشد.
1-1-4- پرسشهاي پژوهش
پرسش اصلي در اين تحقيق اين است که:
چرا و چگونه تشيع در گيلان و ديلمان ورود کرده و گسترش پيدا کرد؟
اين سوال اصلي پرسشهاي فرعي ديگري را به دنبال دارد که عبارتند از:
1-1-4-1- سادات وعلويان مهاجر چه ميزان درنفوذ و گسترش تشيع در مناطق گيل وديلم نقش داشته اند؟
1-1-4-2- بيدادگري وحملات بي امان سپاهيان اعراب که منادي اسلام غير شيعي بودند چه مقدار در پذيرفتن تشيع توسط مردم نواحي تاثير گذار بوده است؟
1-1-4-3- چه عاملي موجب ماندگاري وپايداري تشيع در اين سامان گرديد ؟
1-1-4-4- روش نهادينه وفراگير کردن مکتب تشيع درگيل وديلم توسط بزرگان ورهبران شيعي چه بوده است؟
1-1-4-5- شيعيان در اين منطقه چه مقدار در خدمات دهي علمي وفرهنگي در محيط پيراموني خويش يا حتي در کل جهان اسلام نقش داشته اند؟
1-1-5- فرضيه‌هاي پژوهش؛
فرضيه اصلي ما در اين پژوهش که پاسخ سوال اصلي را نيز در بر دارد. اين است که: برخوردهاي ظالمانه خلفاي اسلامي با ديلميان و پناه آوردن علويان مخالف خلافت سني به گيل و ديلم فعاليت تبليغي آنان مردم آن در ورود و گسترش تشيع درآن سامان تاثير گذار بوده است. فرضيه‌هاي فرعي اين تحقيق آن است که؛ سادات وبزرگان شيعي با شيوه فرهنگي واخلاق عملي به تبليغ وترويج باورهاي شيعي همت گماشتند که اين امر اقبال بيش از پيش مردم به پذيرش عقايد تشيع را فراهم کرد. اهالي اين منطقه با بهره گيري از آموزه‌هاي شيعه در عرصه علم وفرهنگ وهنر خدمات ارزنده‌اي را به جهان اسلام ارائه نمودند.
1-1-6- روش تحقيق و شيوه گردآوري اطلاعات
روش تحقيق اين پژوهش توصيفي و تحليلي است. اطلاعات و مطالب اين تحقيق نيز به صورت کتابخانه‌اي و ميداني گردآوري شده است.
1-1-7- معرفي و بررسي منابع
در اين بخش به معرفي منابع پايه و تأليفات کهن ودست اول که در پژوهش اين اثر از آنها بهره برده شده است مي‌پردازيم واز جايگاه و ميزان بهره گيري از آن آثار سخن خواهيم گفت براي سهولت بررسي، آنها را در در چند گروه تقسيم بندي کرده وآنگاه به مهمترين منابعي که نقش اساسي در شکل دهي اين نوشتار داشته‌اند اشاره مي‌شود.
1-1-7-1- تواريخ عمومي
تواريخ عمومي يا جهاني يک نوع تاريخنگاري مرسوم در عصر اسلامي است که در آن مباحث تاريخي از خلقت آفرينش تا زمان نويسنده پيگيري شده است. معمولا سير تاريخ نويسي عمومي بر مبناي سالشماري يا بر اساس ترتيب خلفا اسلامي بوده است. نويسندگان اين نوع آثار غالبا داده‌هاي تاريخي خويش را از تک نگاري‌هاي تاريخ نگاران پيشيني خويش اخذ کرده‌اند و امروزه آن آثار در دسترس نيست. به جهت ارزشمند بودن آن تک نگاري‌هاي مفقود شده تواريخ عمومي اهميت دوچنداني پيدا کرده‌اند. در ادامه به معرفي و بررسي برخي به مهمترين تواريخ عمومي اي که در اين نوشتار از آنها استفاده شده است، مي‌پردازيم.
1-1-7-1-1- تاريخ الامم والملوک (تاريخ طبري)
تأليف محمد بن‌جرير طبري (م310ق) که مهمترين کتاب تاريخي در جهان اسلام محسوب مي‌شود اين اثراز اخبار وحوادث، از خلقت آفرينش تا اوائل قرن چهارم را گزارش ميدهد که از لحاظ تفصيل وتعدد استناد داراي ارزش ميباشد. در بسياري از بخشهاي اين پژوهش به ويژه فصل اول که مربوط به برخورد ديلميان با مسلمانان ميباشد ونيز ورود سادات شيعي به گيل وديلم از اين کتاب بهره گرفته شده است.
1-1-7-1-2- مروج الذهب
نوشته علي بن‌حسين مسعودي (م346ق) يکي از معروفترين تاريخهاي عمومي ميباشد. اين کتاب نيز مانند تاريخ طبري از پيدايش خلقت شروع مي‌شود وحوادث و وقايع را تا سال 346هجري بازگو مينمايد مسعودي در اين کتاب نگاه تاريخي صرف ندارد بلکه وي از جهاتي مختلف به گذشته نگريسته از اين‌رو او اطلاعات گوناگوني از تاريخ علوم،جغرافيا،اديان، باورهاي مذهبي،کتابشناسي و ساير موضوعات بدست ميدهد که در نوع خودش ارزشمند است. اين تحقيق در برخي از موارد از داده‌هاي تاريخي‌اش پيرامون ورود اسلام وعلويان به ديلم،ونيز از آگاهيهاي جغرافياي‌اش استفاده کرده است.
1-1-7-1-3- تجارب الامم
تأليف فيلسوف ورياضي دان ومورخ تحليل گر ابوعلي احمد بن‌محمد بن‌مسکويه (م421ق) است.هدف وي از نگاشتن اين کتاب آن بوده است تا با بررسي حوادث گذشته،به اصلاح امور در حال وآينده پرداخته شود. او برخلاف تاريخ نگاران پيش از خود، کتابش را از دوره حکومت پيشداديان پادشاهان اساطيري ايران آغاز مينمايد وتا سال 369 ادامه ميدهد. اين تحقيق از برخي گزارش‌هاي منحصر بفرد کتاب تجارب الامم بهره برده است.
1-1-7-1-4- الکامل في التاريخ
اين کتاب نوشته ابوالحسن علي بن‌محمد شيبان
