ي معروف به ابن‌اثير جزري (م630) ونويسنده دو اثر معروف اسدالغابه في معرفه الصحابه و اللباب في تهذيب الانساب ميباشد ابن‌اثير هرچند بخشي از کتاب خود از تاريخ طبري البته با شيوه‌اي جذاب اخذ کرده است ولي علاوه براين به برخي از آثار تک نگاري‌هاي تاريخي نيز دسترسي داشته و از آنها نيز استفاده کرده است. افزون بر اين مشاهدات و حوداث زمان خود را نيز افزوده است که پژوهش حاضر از بعضي از گزاره‌هاي تاريخي آن در زمينه ورود اسلام بهره‌مند گرديده است.
1-1-7-2- فتوح نگاري
يکي از شاخه‌هاي تاريخ نگاري اسلامي، فتوح نگاري است. فتوح نگاري عمدتا از اوائل قرن سوم توسط نويسندگان مسلمان آغاز گرديد. در اين نوع کتابها از چگونگي گشايش سرزمينهاي مختلف توسط مسلمانان در دوران پس از پيامبر بحث شده است. فتوح نگاريها برخي عمومي هستند مانند فتوح البلدان بلاذري و برخي درباره فتح منطقهاي خاص بحث کرده‌اند. مانند؛ فتوح الشام واقدي. در پژوهش پيش رو از پاره‌اي آثار اين چنيني استفاده شده است که کتاب فتوح البلدان بلاذري يکي از مهمترين آنهاست. اين کتاب يکي از دو کتاب با ارزش احمد بن‌يحيي بلاذري (م279) نويسنده کتاب پر ارج انساب الاشراف ميباشد که مورخ شهير مسعودي ميگويد؛ در اخبار فتح شهرها کتابي بهتر از آن نميشناسد. بلاذري محتواي اين کتاب را با اخباري از فتح شبه جزيره عربستان آغاز مينمايد. آنگاه از ساير مناطق فتح شده توسط مسلمانان،از جمله شهرهاي ايران گزارش ميدهد. وي در اين اثر تنها به گزارش حوادث اکتفا نميکند.بلکه در زمينه وضع اجتماعي واقتصادي وتمدن وفرهنگ سرزمينهاي مفتوحه اطلاعات ارزشمندي را ارائه ميدهد. که در اين نوشتار از گزارشهاي او در رابطه با برخورد مسلمانان با اهالي گيل وديلم استفاده شده است.
1-1-7-3- تاريخ نگاري زيديان
زيديان جداي از انواع مختلف تاريخ نگاري مسلمانان، يک نوع تاريخ نويسي خاص خود را دنبال ميکردند. آن نيز تاريخ نگاري بر حول محور زندگاني وسيره امامان زيدي بود. آنان در اين راستا تأليفات ارزشمندي پديد آوردند. که گزارشهاي تاريخي در اين آثار بسيار مفيد وحتي بعضا منحصر بفرد ميباشد. که محققان در تحليل گزارشهاي تاريخي بدان نيازمند ميباشند. از آنجاييکه بسياري از مباحث اين تحقيق با شيعيان زيدي در گيل وديلم ارتباط دارد از اين نوع کتابها استفاده شده است که مهمترين آنان عبارتند از:
1-1-7-3-1- کتاب المصابيح من اخبار المصطفي والمرتضي والائمه من ولدهما الطاهرين
اين اثر ابوالعباس احمد بن‌ابراهيم حسني عالم فرهيخته وشهير زيديه نگاشته است. حسني اين کتاب را تا شرح حال زيد بن‌علي به رشته تحرير در آورده بود ولي با فرا رسيدن مرگش در تأليف اين اثر نا تمام ماند. البته يکي از شاگردانش به نام علي بن‌بلال آملي با در اختيار داشتن روايات حسني اين نوشته را تکميل نمود. کتاب المصابيح را از زندگاني پيامبر آغاز ميشود و باگزارشي از زندگاني ناصر اطروش به پايان ميرسد. نويسنده کتاب در مبحث راجع به امام علي ع بخوبي واستدلالي بحث کرده است تا حقانيت آن حضرت را به اثبات برساند. نکته جالب آنکه او از حسن بن‌زيد ومحمد ابن‌زيد دو تن از داعيان علوي که پايه گذار حکومت علويان شمال بوده‌اند را در کتا ب خود نامي به ميان نياورده است. به نظر ميرسد وي به امامت آندو اعتقاد نداشته است. پژوهنده در بررسي حيات ناصر اطروش (م304ق) از اين اثر بهره برده است.
1-1-7-3-2- الافاده في التاريخ الائمه الساده
نوشته ابوطالب الناطق بالحق يحيي بن‌حسين بن‌هارون معروف به ابوطالب هاروني (م 424ق) از ائمه ودانشمندان برجسته زيدي است. وي مدتي را نيز در گيلان وديلم امامت زيديان را بر عهده داشته است. اين کتاب تاريخ جمعي از امامان زيدي از امير المومنين (ع) تا ابوعبدالله ابن‌الداعي (م360ق) را در بر دارد. نويسنده با بهره گيري از منابع نويسندگاني پيشيني زيديه اطلاعات قابل ملاحظه‌اي درباره برخي از امامان زيدي ازجمله ناصر اطروش وابو عبدالله ابن‌الداعي ارائه کرده است که براي اين تحقيق سودمند بوده است.
1-1-7-3-3- الحدائق الورديه في مناقب الائمه الزيديه
تأليف حميد بن‌احمد محلي (م652ق) اين کتاب يکي از مهمترين کتابها در باره تاريخ زيديه محسوب ميشود. محلي در حدائق الورديه از منابع فراواني از جمله از دو کتاب فوق وسيره نگاري‌هاي ائمه زيديه بهره برده است. اين کتاب از زندگاني امام علي ع شروع وبا شرح زندگاني امام حمزه بن‌عبدالله المنصور بالله (م614ق) به اتمام ميرسد. حدائق نسبت به دو اثر قبلي آگاهيهاي بيشتري را به دست ميدهد. محلي در خصوص اخبار داعيان وعلويان شمال،باتوجه به اين که مصادري را که همکيشان ايراني وي به يمن انتقال داده بودند گزارشهاي ارزنده‌اي را ارائه ميدهد.
1-1-7-3-4- مآثرالابرار في تفصيل مجملات جواهر الاخبار (اللواحق النديه بالحدائق الورديه)
تأليف محمد بن‌علي زحيف معروف به “ابن فند”، (زنده در سال 916ق) اين کتاب يکي از تاريخ نگاري‌هاي جامع و مفصل تاريخ زيديه به شمار مي‌رود. ابن‌فند اين اثر را در شرح کتاب منظوم “المجملات جواهر الاخبار” يا (کتاب بسامه) صارم الدين وزير (م 914ق) که مشتمل اشعار تاريخي بود به رشته تحرير درآورد. اين کتاب به نوعي در تکميل کتاب الحدائق الورديه (قبلا به آن اشاره شد.) نگاشته شده است. از اين‌رو به “اللواحق النديه بالحدائق الورديه” نيز ناميده شده است. ابن‌فند کتابش را با شرح احوالات امام علي (ع) و زندگاني سياسي آن حضرت آغاز و سپس با بيان حيات سياسي و اجتماعي تک تک امامان زيديه تا عصر خويش به پايان مي‌رساند. او در اين اثر از کتابهاي تاريخي و غير تاريخي پيش از خود بهره برده است. محتواي کتاب مآثر الابرار در بسياري از موارد با کتاب “الحدائق الورديه” المحلي (م652ق) تفاوتي ندارد. البته در موارد نادري افزوده‌هاي نسبت به الحدائق را دارا است. ولي بيشترين اهميت اين کتاب به مطالبي است که مولف پس از زمان نويسنده الحدائق، آن را در کتابش ذکر کرده است. در تحقيق پيش رو در بسياري از مطالب اين نوشتار با ارزش استفاده گرديده است.
1-1-7-4- تواريخ محلي؛
تاريخ نگاري محلي که يک نوع اقليم‌شناسي در متن تاريخ به شمار مي‌رود آگاهيهاي گسترده‌اي پيرامون موضوعات گوناگوني چون فرهنگ، ادب، هنر،آداب ورسوم، نژاد، ابنيه وعمارات، رخدادهاي اجتماعي وسياسي واقتصادي، رجال ومشاهيرو….. در محدوده يک منطقه خاص را ارائه ميکند که معمولا حاکمان محلي براي اغراض سياسي از اين دست تاريخ نگاريها حمايت ميکردند. نگارنده از چند اثر اين چنيني که اطلاعات سودمندي را به دست ميدهند. استفاده برده است که برخي از انها عبارتند از:
1-1-7-4-1- تاريخ طبرستان
تأليف بهاء الدين محمد بن‌حسن بن‌اسفنديار کاتب (زنده، قرن 7ق) که از شرح حال وي غير از مقدمه کتابش چيزي دانسته نيست.اوکتابش را از ابتداي بنياد طبرستان شروع وبا بيان وقايعي از حکومت محلي آل باوند در سال 606 به پايان ميبرد. البته وي اساس اين تأليف را برکتاب تاريخ طبرستان يزدادي که در زمان قابوس بن‌وشمگير (403-366) نوشته بود بنا نهاده است. هرچند که افزودنيهاي وي در اين اثر کم نيست. اين کتاب که گزارشهاي قابل توجه وگاهي مطالب منحصر بفردي را در خود جاي داده است، که ارزشمند وقابل استفاده براي پژوهش گران ميباشد. به مقدار قابل توجهي از مطالب اين اثر در پژوهش پيش رو استفاده شده است.
1-1-7-4-2- تاريخ گيلان وديلمستان
تأليف سيد ظهيرالدين بن‌سيد نصير الدين مرعشي (زنده 892ق) از نوادگان سيد قوام الدين مرعشي پايه گذار سلسله مرعشيان طبرستان ميباشد. اين کتاب يکي از منابع مهم شيعه پژوهي در ايران محسوب ميشود. نويسنده به سفارش حاکمان کيايي گيلان به رشته تحرير در آورده است. اين اثر از يک مقدمه وشش باب برخوردار بوده است. سوگمندانه مقدمه وباب اول که مطالبي چون محدوده جغرافيايي و زبانشناسي گيل وديلم وتاريخ پيش از اسلام گيلان را در بر داشته،مفقود شده است. ولي بقيه قسمت‌ها که بخش عظيمي از تاريخ حکومت شيعي آل کيا وروابط آنان با همسايگانش را شامل ميشود باقي مانده است. نکته جالب آنکه مولف بيشتر رخدادها را عينا مشاهده کرده است که از اين‌رو حائز اهميت ميباشد. در اين تحقيق فراوان از اين متن تاريخي ارزشمند کمک گرفته شده است.
1-1-7-4-3- تاريخ طبرستان ورويان ومازندران
اين کتاب با ارزش را نيز نويسنده قبلي نوشته است. او درنگارش اين اثر از کتاب تاريخ طبرستان علي بن‌جمال الدين روياني که امروزه مفقود است ونيز کتاب تاريخ رويان اوليا الله آملي وام گرفته است والبته مطالبي را بر اطلاعات آندو افزوده است. از آنجاييکه تاريخ گيل وديلم تاحد زيادي با تاريخ طبرستان گره خورده است. لذا پژوهنده از مباحث کتابهاي راجع به تاريخ طبرستان در اين نوشتار بهره برده است.
غير از کتابهاي ياد شده از ساير تواريخ محلي نظير تاريخ رويان اوليا الله آملي، تاريخ خاني شمس الدين لاهيجي، تاريخ گيلان عبدالفتاح فومني و… کم وبيش در تحقيق پيش رو استفاده شده است.
1-1-7-5- کتابهاي جغرافيا
جغرافيا نگاري يا اقليم‌شناسي يکي از علوم ديرينه در جهان اسلام بوده است. پس از آنکه فتوحات مسلمانان رو به گسترش نهاد ودر مناطق فراواني در جهان، دين اسلام پذيرفته شد،براي اينکه ارتباطات بين مردمي با ساير مناطق با آگاهي وشناخت صورت پذيرد. به لزوم نگارش کتابهايي که وضيعت اماکن را گزارش دهد. احساس نياز شد. کتابهاي خراج نگاري نيز ازجمله کتابهاي است که دولتهاي مرکزي براي آنکه خراج وماليات از شهرهاي تحت سيطره شان اخذ نمايند. به شناسايي اين نواحي سخت نيازمند بودند. از اين‌رو عالمان مسلمان به تأليفاتي در اين حوزه‌ها دست يازيدند. که در اين متون علاوه بر اطلاعات مکان شناختي گزارشهاي از مردم شناسي، دين شناسي، وضيعت سياسي واجتماعي، گياه‌شناسي و…… در منطقه ياد شده را به دست ميدهد. که براي تحليل گران تاريخي بسيار رهگشا و با اهميت است. در پژوهش حاضر از آثاري در اين حوزه، کمک گرفته شده است. که به برخي از آنان اشاره ميکنيم:
1-1-7-5-1- کتاب احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم
تأليف شمس الدين ابوعبدالله محمد بن‌احمد مقدسي يکي از عالمان جغرافي دان و تاريخ نويس در نيمه دوم قرن چهارم است. که وي اين کتاب را در سال (375ق) نوشته است. برخي کتاب البدء والتاريخ ابوزيد بلخي رانيز به وي نسبت ميدهند. کتاب احسن التقاسيم حاصل تحقيقات وجستجوهايي گسترده مقدسي از سرزمينهاي مرکزي وشرقي جهان اسلام ميباشد،که او با مسافرت به بيشتر مناطق ياد شده، آنها را از نزديک مشاهده کرده است. ونيز برخي از اخبار را از مردم آن نواحي شنيده ويا از آثار جغرافي دانان قبل خود بهره برده است. در اين کتاب علاوه وضعيت مکان شناختي شهرها وآبادي ها، مطالب قابل توجهي در باره آداب وسوم، اخلاق وتمدن، ودين ومذهب…. را ارائه داده است که ارزشمند است. ودر تحقيق پيش رو نيز از مباحث مهم اين اثر درباره گيل وديلم بهره برده شده است.
1-1-7-5-2- معجم البلدان
تأليف شهاب الدين عبدالله ياقوت بن‌عبدالله رومي (م626ق) يکي از برجسته‌ترين جغرافي نويسان اسلامي است. اين کتاب يکي از مهمترين کتابها براي پژوهش درحوزه جغرافيايي تاريخي است. اين کتاب که به ترتيب حروف الفباي نامهاي جغرافيايي تنظيم شده است. در بر دارنده مجموعه‌اي از اطلاعات تاريخي ومردم‌شناسي وعلوم طبيعي ميباشد. ودر اين کتاب به خوبي به وصف شهرها، کوهها، روستاها، درياها ودره ها…. ميپردازد که جالب توجه است. ياقوت در اين اثر نيز سعي کرده است تلفظ واقعي اماکن را مشخص نمايد. که البته در همه موارد موفق نبوده است. کتاب ياد شده در نوشتار حاضر در پاره‌اي از مناطق گيل وديلم محل رجوع بوده است.
1-1-7-5-3- آثار البلاد و اخبار العباد
نوشته عماالدين زکرياي محمود قزويني (682ق) از مشهورترين جغرافي دانان مسلمان است. قزويني هر چند در ادب وشعر پر آوازه بوده است ولي آثار البلاد اثر ماندگار وي از تبحر ايشان در مباحث جغرافياي حکايت
