کتیبه‌های ساده زینت بخش اشیاء بود اما مدتی بعد با تحول و تکامل خط عربی، همراه با خطوط دیگر از جمله خط نسخ و به گونه‌های تزیینی دیگری مثل کوفی بنایی، موشح، معقد، مشبک، معشق، مصور، مورق، گلدار به کار رفت.
خط نسخ از قرن پنجم هجری همراه با خط کوفی روی اشیاء فلزی ظاهر می شود و از قرن هفتم به بعد به کلی جای خط کوفی را می گیرد…
تزیینی‌ترین شیوه‌ی خط کوفی اسلامی که از جمله مهمترین، کامل‌ترین و زیباترین نوع خط تزیینی است و فقط روی نمونه‌های فلزی می‌توان آن را دید کتیبه‌هایی با تزیینات انسانی و حیوانی است، به این صورت که انتهای حروف به جای اشکال نباتی به شکل انسان و یا حیوان یا پرنده درآمده است. این شیوه‌ی خوشنویسی مخصوص فلزات دوره‌ی سلجوقی در قرن پنجم و ششم هجری می‌باشد» (توحیدی،1390،57).
به‌طور کلی محتوای خطوط به کار رفته بر روی آثار در دوره‌ی سلجوقی به زبان عربی و بیشتر، دعا و سلامتی، اقبال بلند، ثروت زیاد، عمر دراز، سرنوشت بهتر، شفاعت، آمرزش و رحمت و … برای صاحب اثر می باشد. پند و اندرزها نیز از دیگر محتوای این آثار بود. (افروغ،1389).
2-14-4- نقوش پیکره‌ای:
کاربرد انتزاعی نقوش پیکره‌ای (انسانی و جانوری) در هنرهای تزیینی ایران از یک پیشینه‌ی تاریخی برخوردار است. هنرمندان ایرانی از عهد باستان به ترسیم پیکره‌ی انسان و تصاویر حیوانات به صورت ساده شده، می‌پرداختند. حیوانات ترسیم شده عبارت بودند از شیرها، پلنگ‌ها، بزهای کوهی و آهوان، عقاب‌ها و پرندگان آبی دراز پا. گروه دیگری از نقوش جانوری مربوط می‌شد به نقوش جانوران خیالی چون اژدها، ابوالهول، شیردال یا موجودات افسانه‌ای چون ققنوس، سیمرغ و دیگر موجودات تزیینی و همچنین صحنه‌های شکار. این تصاویر در امتداد سنت ساسانی، اما به گونه‌ای انتزاعی و ساده شده در دوره‌ی اسلامی به کار برده شد (خزایی،1391).
2-14-5- نقوش نمادین:
از دیگر نقوش متداول در دوره‌ی اسلامی، نقوش نمادین با مضامین کیهانی است که مهمترین آن‌ها علائم منطقه‌البروج یا صور فلکی دوازده‌گانه می باشند. علائم منطقه البروج عبارتند از:
• 1- برج حمل: نخستین برج از بروج دوازده‌گانه به صورت قوچی نیم خیز
• 2- برج ثور: نقش گاوی ایستاده
• 3- برج جوزا: پیکره‌ی انسانی با دو سر در حالت نشسته چهار زانو
• 4- برج سرطان: تصویر خرچنگ
• 5- برج اسد: طرح شیری با خورشیدی نیمه پیدا بر پشت
• 6- برج سنبله: طرح فردی نشسته، همراه با خوشه‌های گندم و قسمت دیگر آن نیمی از صورت با تداعی خورشید
• 7- برج میزان: به صورت فردی نشسته با ترازویی در بالای سر
• 8- برج عقرب: دو عقرب به صورت سر و ته
• 9- برج قوس: ترکیبی از بالا تنه‌ی آدمی کمان به دست با نیمی از بدن حیوان چهار پا و دمی به صورت سر اژدها
• 10- برج جدی: نقش بزغاله با دو پا در حالت نیم خیز
• 11- برج دلو: فردی نشسته، با طنابی در دست در حال کشیدن سطل آبی از چاه
• 12- برج حوت: دو ماهی به صورت سر و ته و متصل به یکدیگر از ناحیه‌ی دم
نمادهای به کار رفته به شکل حیوان (شیر، گاو نر و ماهی) یا انسان می باشند. هدف هنرمندان از کاربرد این نقوش علاوه بر زیبا نمودن اشیای کاربردی، به ارمغان آوردن بخت و اقبال نیکو برای صاحب آن شیء بوده است. نقوش خورشید یا ترنج‌های شمسه‌ای شکل که غالبا با نقوش اسلیمی تزیین می‌شوند، دارای معانی متعددی بوده و اغلب نماد وحدت مرکزی “خداوند ” می‌باشد.
2-14-6- نقوش مرکب:
در دوران رشد و شکوفایی، شاهد هرچه پیچیده‌تر شدن نقش مایه‌های تزیینی می‌باشیم. در میان نقوش ترکیب یافته، متداول‌ترین و متحول‌ترین گروه، نگاره‌هایی است که از ترکیب انواع طرح‌های اسلیمی با نقوشی چون کتیبه‌ها، نقوش هندسی ساده و در هم آمیخته، نقوش تصویری حیوانی و انسانی پدید می‌آیند.
خط تصویری نوع دیگری از نقوش مرکبی است که از ترکیب خط با صور جانوری یا انسانی ایجاد می‌شود. در این نوع تزیین کل حروف یا بخشی از آن دارای حالت انسانی یا حیوانی یا موجودات خیالی و انواع مختلف پرندگان است.
انواع دیگر از نقوش، حاصل ترکیب اسلیمی‌ها و نقوش انتزاعی جانورسان می‌باشند (خزایی،1391).
«طرز انتخاب نقوش بر روی ظروف و اشیاء مختلف بستگی به ضخامت، وزن، بلندی و کوتاهی و از همه مهم‌تر شکل آن شیء داشت. با توجه به این اصل چنان‌چه بر‌روی آثار مختلف این دوره نقشه و ترسیم‌های یکسان به کار برده شده، نباید آن را حمل بر تقلید و اقتباس هنرمندان از یکدیگر دانست» (افروغ،1389،20).
« به هنگام تعمیرات در رباط شرف خراسان مجموعه‌های فلزی زیادی به‌دست آمد که به قرن ششم هجری/ دوازدهم میلادی، سلجوقی- خوارزمشاهیان متعلق است و تحت عنوان یادگارهای رباط شرف معرفی شده است.
دستبندها، حلقه‌های انگشتر، گوشواره‌های هلالی شکل و گردنبندها دارای منجوق‌های گردی است که رشته‌های نازکی از سوراخ آن‌ها رد شده است و آویزهایی که با نقوش حیوانی پرداخت شده، اغلب به شکل شیر است و به تعویذها می ماند.
هیچ یک از این اشیاء زرین و یا سیمین در کاوش‌های علمی به دست نیامده است؛ تا آنجا که، شناخت اصل منشاء و تاریخ دقیق آن ها، و مخصوصا در مورد گردنبندها، شناخت اشکال و قالب‌های اصلی آن‌ها، لاینحل و بغرنج می باشد» (اتینگهاوزن،1390،511).
«یکی از مهمترین وجوه فلزکاری سلجوقیان ایران تنوع تزیین، حتی در اشیاء و ظروف منفرد است. فضای تزیین کلا وسیع و با شکل زمینه سازگار و منطبق است. نقشمایه‌ها بر طبق ریتم‌های ساده و یا در زنجیره‌هایی با اندازه‌ها و اهمیت مساوی تنظیم شده‌اند» ( حیدرآبادیان،1388،80).
« در دوره‌ی سلجوقی بیشترین تزیینات را، تزیینات جانوری (بیشتر شیر و پرندگان )، انسانی و سایر تزیینات ( کتیبه‌ای، هندسی و گیاهی) به مراتب کمتر استفاده شده است. در حقیقت بیشترین و کمترین تزیینات در آثار این دوره به ترتیب تزیینات جانوری و گیاهی می باشد. همچنین نقوشی که در تزیینات جانوری یا انسانی به کار رفته، بیشتر شامل صحنه‌ها و مناظر شکار و شکارچیان، گروه رقصندگان، جنگجویان، صحنه‌های رزمی و نیز کواکب و صور فلکی و اجرام آسمانی و مضامین نجومی که به وفور در آثار این دوره چه در فلزکاری و چه در سفال‌گری به کار رفته است. نقوش هندسی موجود در آثار این دوره از یک دایره‌ی اصلی و چند دایره و یک چند ضلعی فرعی به وجود می‌آیند»(افروغ،1389،98).
فصل سوم:
توصیف زیورآلات سه موزه‌ی:
1- موزه‌ی ملی ایران
2- موزه‌ی رضاعباسی
3- موزه‌ی متروپولیتن
3-1- زیورآلات دوران اسلامی تا پایان دوره‌ی سلجوقی
با مشاهدات، مطالعات و بررسی‌های انجام شده می‌پردازیم به آشنایی با زیورآلات بر‌جا مانده از دوران ورود اسلام به ایران و دوره‌ی سلجوقیان که در موزه‌ی ملی ایران، رضاعباسی و موزه‌ی متروپولیتن نیویورک آمریکا حفظ و نگهداری می‌شوند.
3-1-1- موزه‌ی ملی ایران
در سال 1278 مظفرالدین‌شاه اجازه‌ی حفاری در ایران را به مدت 60 سال به دولت فرانسه واگذار کرد. در سال 1309 بعد از 30 سال مجلس وقت، این قانون را لغو کرد و تصمیم گرفته شد که آثار، بین دو کشور تقسیم شود. بر اساس این قانون 10 شیء نفیس از آثار سیمین و زرین و معماری برای ایران و بقیه‌ی آثار طی تشریفات باستان‌شناسی بین دو کشور تقسیم شد. برای نگهداری این آثار، نخستین موزه‌ی علمی ایران پایه‌گذاری شد که مهندس و طراح آن آندره‌گدار فرانسوی بوده است. کار ساختمان موزه در سال 1312 با معماری حاج عباس قلی خان معمار باشی آغاز و در سال 1315 پایان یافت. ورودی این ساختمان با الهام از ایوان بلند ساسانی در تیسفون می‌باشد. این موزه شامل بخش‌های نمایشگاهی و پژوهشی است و نحوه‌ی چیدن آثار در بخش نمایشگاهی موزه به صورت تقدم تاریخی است. با شروع جنگ تحمیلی ایران، این موزه با نام “موزه‌ی ایران باستان” تعطیل و در سال 1366 با نام موزه‌ی ملی بازگشایی شد (اداره ی کل میراث فرهنگی). در حال حاضر موزه‌ی متعلق به آثار دوره‌ی اسلامی به علت تعمیرات بسته است، در نتیجه آنچه که در این پایان نامه مورد بررسی و توصیف قرار گرفته، 24 اثر از آرشیو موزه و کتاب‌های موجود مربوط به موضوع می باشد.
گردنبندی در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شود. این گردنبند از گوی‌های دو مخروطه‌ی شیاردار و از جنس نقره ساخته شده است. مربوط به اوایل دوره‌ی اسلامی، احتمالا دوره‌ی طاهریان و صفاریان می‌باشد. محل کشف آن کرمان و طول آن 30 سانتی متر است (غیبی،1391). (تصویر3-1-1)
(تصویر3-1-1) گردنبند نقره. اوایل اسلام. کرمان. آرشیوموزه‌ی ملی ایران. شماره‌ی موزه: 8416
گردنبندی در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شود. زیباترین گردنبندی که هنر فلزکاری را در قرن چهارم هجری/ دهم میلادی، دوره‌ی سامانیان نشان می‌دهد. «این گردنبند طلا که از گرگان به دست آمده شامل چند مهره‌ی شیشه ای با روکش مشبک و پنج سکه‌ی دوره ی اسلامی و گوی‌های مشبک طلایی و با آویزی از جای دعا و مجسمه ی پرنده می‌باشد. آویز آن دارای جای دعا و پرنده‌ای، روی سطحی حکاکی و ملیله‌کاری شده، و سکه‌ی آن در وسط، از زیباترین تزیینات این گردنبند است» (غیبی،1391،245). تصویر بر گرفته از آرشیو موزه‌ی ملی ایران می باشد. (تصویر3-1-2)
(تصویر3-1-2) گردنبند زرین. قرن 4 ه.ق/ 10م. گرگان. آرشیو موزه‌ی ملی ایران. شماره‌ی موزه 8635
بازوبند سیمین مربوط به قرن‌های پنچم- ششم هجری/ یازدهم- دوازدهم میلادی، در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می شود. محل کشف آن نامعلوم می باشد. حلقه‌ی آن متشکل از گردی‌ها و توخالی، سر آن با چفت و بست، دارای طرحی از سر مار است. بازوبند دیگری که در کنار آن قرار دارد، دارای همان خصوصیات است. تنها تفاوت در تزیین جلوی دستبند می‌باشد که با خطوطی منکسر و مشبک تزیین شده است (ضیاء پور، 1348). (تصویر3-1-3)
(تصویر3-1-3) بازوبند سیمین. قرن 6-5 ه.ق/ 12-11م. موزه‌ی ملی ایران. شماره‌ی موزه: 3494( ضیاءپور، 1348،357)
بازوبند نقره در موزه‌ی ملی ایران نگهداری می‌شود. این بازوبند مربوط به قرن‌های پنجم- ششم هجری/ یازدهم- دوازدهم میلادی، دوره‌ی سلجوقی می‌باشد و محل کشف آن نامعلوم است. این بازوبند تو خالی است و دو سر آن با مفتول‌ها و نیم گردی‌ها، تزیین شده‌اند. تصویر از کاتالوگ “نگاهی بر آرایه‌ها و زیورآلات در ایران زمین”، به روایت آثار موزه‌ی ملی ایران گرفته شده است. (تصویر3-1-4) دو جفت بازوبند نقره نیز منتسب به دوره‌ی سلجوقی با همان خصوصیات در موزه‌ی ایران باستان (موزه‌ی ملی) نگهداری می‌شود (ضیاءپور،1348). (تصویر3-1-5) تصویر رنگی از کاتالوگ سی و چهار برگ زرین موزه‌ی ملی ایران، صفحه‌ی 42 گرفته شده است و تصویر سیاه و سفید برگرفته از کتاب ضیاءپور صفحه‌ی 354 می‌باشد.
(تصویر3-1-4) بازوبند نقره. قرن 6-5 ه.ق/12-11م. موزه‌ی ملی ایران. شماره‌ی موزه 4470
(تصویر3-1-5) دو جفت بازوبند نقره. 5 ه.ق/ 11م. موزه‌ی ملی ایران
دو دستبند نقره متعلق به قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی، دوره‌ی سلجوقی، در موزه‌ی ملی ایران، نگهداری می شود. « یکی از میله‌ی تو پر، با سر مار ساخته شده (تصویر3-1-6) و دیگری با حلقه‌ی زنجیری درشت است که یک نشان با ستاره‌ی شش‌پر دارد» (ضیاء پور،1348،346). (تصویر3-1-7) تصویر‌ها برگرفته از همین کتاب، از صفحه‌های 350 و 351 است.
(تصویر3-1-6) دستبند نقره. قرن 5 ه.ق/ 11م. موزه‌ی ملی ایران
(تصویر3-1-7) دستبند نقره‌ی زنجیری. قرن 5 ه.ق/ 11م. موزه‌ی ملی ایران
بازوبند یا دستبند طلا، مربوط به قرن پنجم هجری/ یازدهم میلادی، دوره‌ی سلجوقی، در موزه‌ی ملی ایران نگهداری
