دفاع مقدس و پس از آن تهاجم فرهنگی، فرصتی برای انصاریان بوده است؛ و پناهیان نیز با توجه به گسست اجتماعی ناشی از سیاست های سیاسی، اجتماعی دوره سازندگی و اصلاحات، علم مبارزه را برداشته است.
7. تمامی ایشان معارضان و رقیبان رسانه‌ای مهمی داشته‌اند: فلسفی در برابر شبکه مطبوعات ضد دین، کافی در برابر نشریات و سینما و تلویزیون دوران طاغوت؛ انصاریان در مقابل برنامه‌های دینی صداوسیما (توضیح اینکه در دوران جنگ بیش از آن‌که صداوسیما به وی بپردازد، نوارهای کاست مروج او بودند)؛ پناهیان نیز در برابر معارضان رسانه‌ای چون ماهواره و اینترنت و رقیبان رسانه‌ای چون صدا وسیما قرار دارند.
8. سختکوشی (و به تعبیری تولید انبوه) هر چهار نفر زبانزد است؛ تا آنجا که مرحوم کافی بعضی ایام محرم روزانه تا 10 منبر داشته است. انصاریان و پناهیان نیز به‌طور معمول در ایام محرم 5 منبر دارند.
اما با توجه به کلیه مباحث این تحقیق می‌توان گفت بر اساس مؤلفه های موردبررسی برخی دارای خط سیر ثابت بوده‌اند که برای آینده نیز می‌توان روی آن‌ها حساس بود:
1. تمامی منبری‌های معروف موردبررسی دارای منبرهای با موضوع سیاسی بوده‌اند و رویکرد سیاسی به‌خصوص در زمانی که ایشان در اوج شهرت هستند، آشکار است.
2. رویکرد غالب ایشان در مسائل اخلاقی به اخلاق اجتماعی است و حتی آنجا که به مباحث فردی می‌پردازند، بازهم نتیجه‌گیری اجتماعی می نمایند.
3. با آن‌که اسلوب اقناع مخاطب بسته به شرایط مخاطب متفاوت است، اما اسلوب «تجزیه‌وتحلیل» و «طرح مسئله و تبیین» در دوره‌های اخیر در اولویت قرار داشته است
4. روش «داستان گویی» وجه غالب منبرها بوده و سخنرانی «حماسی» لازمه جذب مخاطب هست. البته روش «موعظه ای» نیز در دوره‌های اخیر زیاد شده است.
5. منبرها به سمت تخصصی شدن برای مخاطب خاص پیش می‌روند و این موضوع با توجه به تقسیم کاری که باید میان نهادهای فرهنگی و مذهبی باشد، بسیار مهم است؛ زیرا مخاطبین منابر مخاطب «خاص» هستند.
6. مخاطب اصلی منبر در دوره‌های مختلف جوانان بوده‌اند؛ لذا باید برای ایشان برنامه ریزی و اهمیت قائل شد.
7. از نظر رفتار آوایی، صدای بم از ویژگی‌های ایشان است.
8. رفتار حرکتی ایشان آزاد بوده و به‌صورت نمایشی از دست های خود استفاده نمی‌کنند.
9. بجز انصاریان، سایرین دارای چهره افشاگر هستند.
10. همگی ایشان حذف نگاه را بر نگاه مستقیم به مخاطب غلبه می‌دهند.
نتایج این تحقیق نیز نشان می‌دهد که برخی موضوعات نیز به‌صورت بینابینی است:
1. رویکرد نسبت به منبع هم استناد و هم برداشت است (هرچند که در دوره‌های اخیر این رویکرد برداشت از متن است که زیاد شده است؛ البته ظهور افرادی چون رفیعی که بسیار استناد به متن می‌کنند، جزء استثنائات است)
2. خوف‌ورجا (هرچند که در دوره‌های اخیر رویکرد رجایی بیشتر شده است)
3. مخاطبین زن و مرد نیز بینابینی می‌باشند (هرچند که با تحولات اجتماعی جاری در سطح جامعه، سهم زنان در حال فزونی گرفتن است)
4. مخاطبین هم سیاسی هستند هم غیرسیاسی.
در سایر موارد نیز رویه و خط ثابت و مستمری مشاهده نمی‌شود.
به‌طورکلی می‌توان جمع‌بندی مؤلفه های موردبررسی در نمونه‌های تحقیق در جدول زیر ارائه‌شده است و متغیرهایی که فرآیند ثابت و تأثیرگذاری در آینده‌نگاری منبر دارند، با رنگ متمایز معلوم شده‌اند.
جدول 7ـ جمع‌بندی مؤلفه های موردبررسی در چهار نمونه تحقیق
متغیر
اصلی
متغیر زیرمجموعه
فلسفی
کافی
انصاریان
پناهیان
1
رویکرد محتوایی
استنادی
زیاد
متوسط
زیاد
کم
2
برداشتی
کم
متوسط
کم
زیاد
3
فردی
کم
کم
متوسط
کم
4
اجتماعی
زیاد
زیاد
زیاد
زیاد
5
سیاسی
زیاد
زیاد
متوسط
زیاد
6
غیرسیاسی
کم
متوسط
متوسط
کم
7
خوف
زیاد
زیاد
کم
کم
8
رجا
کم
متوسط
زیاد
زیاد
9
اسلوب اقناع اندیشه
تجزیه‌وتحلیل
زیاد
کم
زیاد
زیاد
10
تقسیم و تنظیم
کم
زیاد
کم
کم
11
طرح مسئله و تبیین
کم
متوسط
زیاد
زیاد
12
نقد و بررسی
زیاد
کم
کم
کم
13
روش تحریک احساس
روش داستانی
متوسط
زیاد
زیاد
متوسط
14
روش ادبی
زیاد
کم
کم
کم
15
روش موعظه ای
کم
کم
زیاد
زیاد
16
روش حماسی
زیاد
زیاد
زیاد
زیاد
17
مخاطب
عام
متوسط
زیاد
زیاد
متوسط
18
خاص
زیاد
متوسط
متوسط
زیاد
19
زن
کم
متوسط
متوسط
متوسط
20
مرد
زیاد
زیاد
متوسط
متوسط
21
سیاسی
زیاد
زیاد
متوسط
زیاد
22
غیرسیاسی
کم
متوسط
زیاد
کم
23
جوان
زیاد
زیاد
زیاد
زیاد
24
بزرگسال
متوسط
متوسط
متوسط
کم
25
ارتباطات غیرکلامی
آوای بم
زیاد
زیاد
زیاد
زیاد
26
آوای زیر
کم
کم
کم
متوسط
27
رفتارحرکتی آزاد
زیاد
زیاد
کم
زیاد
28
رفتار حرکتی نمایشی
کم
کم
متوسط
کم
29
چهره افشاگر
زیاد
زیاد
کم
زیاد
30
چهره خوددار
کم
کم
زیاد
کم
31
نگاه مستقیم
کم
کم
کم
متوسط
32
حذف نگاه
زیاد
زیاد
زیاد
زیاد
منابع
منابع مکتوب
1. قرآن کریم
2. آرونسون، اليوت و پراتكانيس، آنتونى (1379)، عصر تبليغات، ترجمه كاووس سيد امامى و محمد صادق عباسى، تهران.
3. آژینی، محسن (بی تا)، تبلیغ دینی (محورها و نکات اساسی رهنمودها و دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی در موضوع تبلیغ دینی)، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
4. احمدی، سید جعفر و نوری، ابو القاسم (1387) روان‌شناسی تبلیغ، قم: ماهنامه مبلغان، شماره 111.
5. اركان، عاطفه (1386)، سیر تحول وسایل ارتباطی بشر از جامعه ابتدایی تا جامعه اطلاعاتی، قم: هفته نامه پگاه حوزه، شماره 213.
6. استوت، دانیل (1388) برگزیده دانش نامه دین، ارتباطات و رسانه، به همت گروه مترجمان، قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما
7. ایران نژاد پاریزی، مهدی (1386)، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: نشر مدیران.
8. باهنر، ناصر (1385)، رسانه‌ها و دين: از رسانه‌هاي سنتي تا تلويزیون، تهران: مرکز تحقیقات صداوسیما.
9. بولتون، رابرت (1386)، روان‌شناسی روابط انسانی (مهارت‌های مردمی)، ترجمه حمیدرضا سهرابی، تهران: رشد.
10. بيرجندى، محمدباقر (1377 ق)، كبريت الاحمر فى شرائط المنبر، تهران.
11. پاکزاد، عبدالعلی (1389)، مهارت های ارتباط کلامی میان فردی در قرآن، مجله معارف، شماره 80.
12. پورحسن، قاسم (1390)، دین و رسانه، دوفصلنامه رسانه و فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان.
13. پورنگ، حمید و آقاپور، علی (1391)، مقالاتی در باب آینده‌نگاری، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
14. پناهیان، علیرضا (1386)، گفتگو با ماهنامه خیمه.
15. پناهیان، علیرضا (1391)، گفتگو با خبرگزاری فارس.
16. تفرّجی، محمدتقی (1388)، رسانه‌هایی با گنبد و مناره، ماهنامه دیدار آشنا، شماره 103، ص 28-29
17. تمری، محمدرضا (1390)، زندگی و مبارزات حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی به روایت اسناد، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
18. تهرانی، مجتبی (1391)، اخلاق الهی (جلد اول): در آمدی بر اخلاق و مباحث خرد، تدوین: محمدرضا جباران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
19. حسین زاده، احمد (1382)، نقش ارتباطات و عوامل اجتماعی مؤثر بر تبلیغ چهره به چهره، ماهنامه معرفت، شماره 72، ص70-77.
20. حسینیان، روح الله (1384)، بیست سال تكاپوی اسلام شیعی در ایران (1320-1340)، تهران: مركزاسناد انقلاب اسلامی.
21. خسروپناه، عبدالحسین (1386)، انتظارات بشر از دین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم.
22. خندان، محسن (1374)، تبليغ اسلامى و دانش ارتباطات اجتماعى، تهران.
23. دوانی، علی (1376)، خاطرات ومبارزات حجه الاسلام فلسفی، تهران: مركزاسناد انقلاب اسلامی.
24. ربیعی، فرهاد و دیگران (بی تا)، روحانیت از دیدگاه علامه شهید مرتضی مطهری، جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان.
25. رشیدپور، ابراهیم (1349) وسایل ارتباط جمعی و رشد ملی، بی جا.
26. رفیعی، محمد ناصر (1382)، تاریخچه ی تبلیغ و منبر، ماهنامه خیمه، شماره 5.
27. روحانی، حمید (1376)، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
28. روحبخش، رحیم (1387) شبكه پیام‌رسانی در نهضت امام خمینی (ره)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
29. روحبخش، رحیم (1388) نگاهی بر نقش سخنرانی‌های فلسفی در سال‌های نخست نهضت روحانی، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
30. ریچموند، ویرجینیا پی (1387)، رفتار غیرکلامی در روابط میان فردی، ترجمه فاطمه سادات موسوی و ژیلا عبدالله پور، تهران: دانژه.
31. زارعی، عیسی (1390)، کتابشناسی توصیفی دین و رسانه، قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما.
32. ساجدی، ابوالفضل (1387) دین و دنیای مدرن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
33. زورق، محمد حسین (1371) مبانی تبلیغ، تهران: سروش، چاپ دوم.
34. سبحانی نیا، محمد (1388)، مجموعه مقالات علمی همایش ملی مناسبات روحانیت و نسل جوان، جلد اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
35. ستایش، حسن (1386)، «بررسي مفهوم خطابه و منبر و سير تاريخي پيدايش آن» درمجموعه مقالات همايش بزرگداشت استاد فلسفي، تهران: انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي.
36. سوسمان، لایل و دیپ، سان (1376) تجربه ارتباطات در روابط انسانی، ترجمه حبیب الله دعائی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
37. سوليوان، تيم او و ديگران (1385)، مفاهيم كليدي ارتباطات، ترجمه مير حسن رئيس زاده، تهران: فصل نو.
38. شرف‌الدین، سید حسین (1388)، مجموعه مقالات علمی همایش ملی مناسبات روحانیت و نسل جوان، جلد اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
39. شريعتى سبزوارى، محمدباقر (1376)، اصول و مبادى سخنورى، قم: دفتر تبليغات اسلامى، چاپ دوم.
40. شوارتز، پیتر (1388) هنر دورنگری، برنامه ریزی برای آینده در دنیای با عدم قطعیت، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی
41. صادقي اردستاني، احمد (1374) روشهاي تبليغ و سخنراني. قم: دفتر تبليغ اسلامي حوزه علميه.
42. ضيايى، على اکبر (1373)، آيين سخنورى و نگرشى بر تاريخ آن،، تهران: مؤسسه انتشارات اميرکبير.
43. فراتی، عبدالوهاب (1390)، روحانیت و سیاست: مسائل و پیامدها، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
44. فتحي، اصغر (1358) منبر يك رسانه عمومي در اسلام. تهران: پژوهشكده علوم ارتباطي و توسعه.
45. فرقاني، محمدمهدي (1382) درآمدي بر ارتباطات سنتي در ايران. تهران: مركز تحقيقات و مطالعات رسانه‌ها.
46. فروغی، محمد علی (1344)، آئین سخنوری، تهران: انتشارات کتابفروشی زوار.
47. فرهنگی، علی اکبر (1389)، ارتباطات انسانی، جلد اول: مبانی، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ شانزدهم.
48. فضل الله، محمدحسين (1367)، گامهايي درراه تبليغ، ترجمه احمد بهشتي، تهران: سازمان تبليغات اسلامي.
49. ، فلسفی، محمّدتقی (1378)، سخن و سخنوری، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
50. فیاض، ابراهیم (1388)، ایران آینده به‌سوی الگویی مردم شناختی برای ابرقدرتی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، چاپ دوم.
51. فیاض، ابراهیم (1389)، مردم‌شناسی دینی توسعه در ایران (دین، فرهنگ و توسعه در ایران)، تهران: نشر بین الملل.
52. كاوه، شاهين (1386)، كل‌گرايي در آينده‌پژوهي، فصلنامه حوزه و دانشگاه، علمي- تخصصي (علوم انساني-اجتماعي) سال سيزدهم، شماره 52.
53. کافی، مهدی (1388)، کافی واعظ شهیر، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم.
54. کاویانی، محمد (1390)، روان‌شناسی و تبلیغات با تأکید بر تبلیغ دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ چهارم.
55. کرمی پور، حمید و دیگران (1382)، خاطرات حجت‌الاسلام حاج شیخ حسین انصاریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
56. کرنیش، ادوارد (1388) آینده‌پژوهی پیشرفته، ترجمه سیاوش ملکی فر، تهران: اندیشگاه آصف.
57. کرمی، رضا علی (1377)، روشهاى تبليغ، قم: دارالثقلين.
58. کوبلی، پل (1387)، نظریه های ارتباطات (جلد سوم)،
