منطقه مانند اشتهارد و مردآباد نیز غلات کشت میشود. با توجه به آبوهوایگرم و خشک در دشتها و معتدل در کوهستانها مهم‌ترین پوشش گیاهی کوهپایهها و دشتها عبارتند از انواع گونههای خاردار، خارشتر، گون، چوبک، یونجه، خاکشیر، اسپند، شنگ، گل ختمی، شیرینبیان، زنبق و شقایق. کل مساحت جنگلهای این شهرستان برابر با 703 هکتار و مساحت کل مراتع برابر با 172 هکتار است.
ویژگی‌های جمعیتی کلان‌شهر کرج
کلان‌شهر کرج، در دهه های اخیر همواره با افزایش جمعیت روبرو بوده است (جدول شماره 3-4). جمعیت شهر، طبق اولین سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران (سال 1335)، 526,14 نفر با مساحتی حدود 2 کیلومترمربع بوده است؛ در حالی که بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1390، جمعیت این کلان‌شهر به 626,614,1 نفر رسیده است (جدول شماره 3-5، 3-6، 3-7)؛ از این میزان جمعیت 551,813 نفر مرد و 075,801 نفر زن می‌باشند. در نتیجه نسبت جنسی شهر، 101 می‌باشد. تعداد خانوار طبق سرشماری سال 1390، 821,488 خانوار می‌باشد (مرکز آمار ایران، 1393). نرخ رشد سالانه جمعیت شهر، 14/3 است که بالاترین نرخ رشد در کشور را به خود اختصاص داده است. همچنین، تراکم جمعیتی ناخالص در سال 1390، 92 نفر در هکتار است.
جدول شماره 3- 4: رشد جمعیت کلان‌شهر کرج طی سالهای 85-1345
دوره زمانی
45-55
55-65
65-70
70-75
65-75
75-85
میزان رشد
2/14
9/11
7/5
8/2
3/4
0/4
مأخذ: نگارنده برگرفته از مهندسان مشاور باوند، 1387
جدول شماره 3- 5: تغییرات جمعیتی و کالبدی کلان‌شهر کرج در سرشماری های مختلف
1335
1345
1355
1365
1375
1385
1390
جمعیت شهر
526,14
243,44
926,137
100,275
968,940
030,386,1
626,614,1
مساحت (کیلومترمربع)
2
39
82
122
149
171
178
مأخذ: نگارنده برگرفته از مهندسان مشاور باوند، 1387؛ مرکز آمار ایران، 1393
جدول شماره 3- 6: توزیع سنی جمعیت کلان‌شهر کرج طبق سرشماری عمومی سال 1385
گروه سنی
14-0
64-15
65+
کل
جمعیت
تعداد
درصد
تعداد
درصد
تعداد
درصد
تعداد
درصد
292538
1/21
1034965
7/74
58482
22/4
1386030
100
مأخذ: نگارنده برگرفته از مهندسان مشاور باوند، 1387
جدول شماره 3- 7: جمعیت کلان‌شهر کرج به تفکیک جنس و سن در سال 1385
مأخذ: مهندسان مشاور باوند، 1387
جدول شماره 3- 8: جمعیت شهرستان کرج به تفکیک جنس و سن در سال 1390
جمع
مرد
زن
کل
2024765
1024530
1000235
4-0
147735
75753
71982
9-5
137146
70376
66770
14-10
134924
68667
66257
19-15
148071
73666
74405
24-20
210345
101087
109258
29-25
257657
126688
130969
34-30
219165
111394
107771
39-35
170521
90491
80030
44-40
147038
76506
70532
49-45
120710
61060
59650
54-50
103639
52262
51377
59-55
78216
40028
38188
64-60
52353
26007
26346
69-65
35379
18459
16920
74-70
26060
13906
12154
79-75
18096
9687
8409
84-80
10028
4822
5206
89-85
4996
2371
2625
94-90
1101
481
620
99-95
259
122
137
صد سال و بیشتر
161
64
97
نامشخص
1163
633
532
مأخذ: مرکز آمار ایران، 1392
رشد جمعیت هر محدوده ای ناشی از دو عامل رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت است. دلیل اصلی رشد جمعیت کرج، مهاجرت شدید به این کلان‌شهر می‌باشد. تعداد مهاجران وارد شده به شهر، طی 10 سال قبل از سرشماری 1385 برابر با 31 درصد جمعیت فعلی و معادل 46 درصد جمعیت این کلان‌شهر در سال 1375 بوده است. طی سالهای 1375 تا 1385 یعنی در فاصله دو سرشماری، در مجموع 545,430 نفر به کلان‌شهر کرج بزرگ مهاجرت کرده اند (جدول شماره 3-9) (همان). همچنین، همان طور که در جدول شماره 3-7 مشاهده میشود، گروه سنی 20-24 سال، بیشترین شمار جمعیت را شامل شده و از سوی دیگر، نسبت جنسی در سنین 25 سال به بالا افزایش یافته است که این امر نیز بیانگر ورود مهاجرین مرد در سنین فعالیت و به صورت منفرد به کلان‌شهر کرج و در حقیقت مهاجرپذیری شهر است (مهندسان مشاور باوند، 1387). این مسئله موجب گردیده، این کلان‌شهر در سال 1385، دومین شهر مهاجرپذیر کشور پس از تهران باشد. حضور این مهاجرین از نقاط مختلف کشور، سبب میشود در این شهر تنوع قومی چشمگیری را شاهد باشیم (خوش بخت فشتمی، 1385).
جدول شماره 3- 9: تعداد مهاجران به شهر طی دهه 1375-85
کل
مرد
زن
تعداد
545,430
746,220
799,209
مأخذ: مهندسان مشاور باوند، 1387
با توجه به بالا بودن میزان مهاجرت، تعدد اقوام در کرج را شاهد هستیم که این مسئله هم می‌تواند فرصتی برای ظهور یک کلنی اجتماعی- فرهنگی نمونه باشد و هم می‌تواند مانع و تهدیدی برای انسجام یک شهر توسعه یافته – از نظر کالبدی- تلقی گردد. آمارهای موجود شهر، نشان از آن دارد که در دهه 1350 هجری شمسی، میزان افراد بومی کرج در مقایسه با سکنه غیربومی (خارج استانی) یک در مقابل نیم بوده است؛ اما در اوایل دهه نود، این مقایسه، یک نفر بومی در مقابل هشت نفر غیر بومی بوده است. این ترکیب جمعیت در هر نقطه دنیا، می‌تواند پایانی بر هویت یک شهر و ظهور و بروز یک شهر جدید با هویت نو باشد. در کلان‌شهر کرج، این اتفاق طی چهار دهه رخ داده است و به دلیل مهاجرت اقوام از سراسر کشور، ترکیب بومی و فرهنگی شهر تحت تأثیر این مهاجرت وسیع و ناهمگون (از لحاظ فرهنگی) در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.
از سوی دیگر، عوامل مؤثر در رشد طبیعی جمعیت، میزان باروری و مرگ و میر می‌باشد. در سطح کلان‌شهر کرج اطلاعاتی در مورد میزان این دو معیار وجود ندارد؛ اما به طور کلی، میزان باروری در سطح شهر کاهش یافته است. همچنین، میزان متوفیات شهرستان کرج در سال 1385، 4737 نفر ثبت شده است (مهندسان مشاور باوند، 1387).
ویژگی‌های اقتصادی کلان‌شهر کرج
در دوره پهلوی، تأسیس و گسترش کارخانه های ریسندگی و بافندگی مقدم و فخر ایران، موسسه تحقیقات دامپروری کشور و مراکز آموزش کشاورزی، اصلاح بذر چغندر قند، اصلاح نباتات، مکانیزاسیون کشاورزی و مهندسی زراعی و …، به روند توسعه کرج سرعت بیشتری دادند و زمینه رشد جمعیت و سکونتگاه های پیرامون شهر را فراهم آورند (شعبانی، 1384). در حقیقت، پس از اصلاحات ارضی و تبدیل شدن کشاورزان بدون زمین به کارگران روز مزد، تأسیس کارخانه های فعال در منطقه شدت گرفت. همگام با این روند، برای تأمین مسکن خانوارهای شاغل در موسسات، شهرک های مختلفی در منطقه پیرامونی کرج قدیم توسعه یافتند. از سوی دیگر، جاذبه شدید بازار کار و خدمات تهران، موجب افزایش مهاجرت به پایتخت گردید و با توجه به گرانی زمین و مسکن، سیل مهاجران برای یافتن مسکن ارزان قیمت به سوی شهر کرج روانه گردید که همین امر عامل توسعه این کلان‌شهر می‌باشد (خوش بخت فشتمی، 1385؛ مهندسان مشاور باوند، 1387). هم راستا با شکل‌گیری شهرهای پیرامون کرج، ساکنان این شهرها از جمله مشکین دشت، ماهدشت، محمدشهر، کمال شهر و گرمدره برای استفاده از خدمات فراشهری به کلان‌شهر کرج مراجعه می کنند (خوش بخت فشتمی، 1385). در حقیقت، نزدیکی کرج به عمده‌ترین کانون تحولات ملی (پایتخت)، تحولات زیادی را باعث گردید. این تحولات عبارتند از کاهش جوانی جمعیت همراه با افزایش نرخ بیکاری در شهر، کاسته شدن از سهم کشاورزی در ساختار اقتصاد شهر و گرایش به سمت افزایش نقش بخش خدمات همراه با حفظ اهمیت نقش صنعت اقتصاد شهر (مهندسان مشاور باوند، 1385). در دهه های اخیر، در بخش صنعت کلان‌شهر کرج، صنعت ساخت و در بخش خدمات، خرده فروشی و عمده فروشی گسترش زیادی یافته است. در حقیقت، نزدیک به 90 درصد از شاغلان اضافه شده به کلان‌شهر کرج عمدتاً به بخش خدمات جذب شده اند. در سال 1381، تعداد 44513 واحد فعالیت در شهر وجود داشته که با نسبت های 3/0، 3/16 و 4/83 درصد در بخش‌های کشاورزی ، صنعت و خدمات فعالیت داشته اند (جدول شماره 3-10). بدین ترتیب، بخش خدمات، نقش غالب را در ساختار اقتصادی شهر دارد (همان) و کرج از یک شهر چندنقشی در سال 1335 به یک شهر خدماتی در سال 1390 تبدیل شده است (شعبانی، 1392).
جدول شماره 3-10: توزیع واحدهای فعالیت در کلان‌شهر کرج
تعداد
درصد کشاورزی
درصد صنعت
درصد خدمات
513,44
3/0
3/16
4/83
مأخذ: مهندسان مشاور باوند، 1387
بااین‌وجود، با توجه به رشد سریع جمعیتی کلان‌شهر کرج و به تبع آن، افزایش تقاضا برای خدمات و اشتغال، کاربری های خدماتی نیز افزایش یافته که البته این رشد هماهنگ با رشد جمعیت نبوده است (جدول شماره 3-11) (مهندسان مشاور باوند، 1387). بدین ترتیب، این کلان‌شهر نقش خوابگاهی به خود گرفته است و در آن، تعادل میان سکونت، فعالیت و خدمات وجود ندارد.
جدول شماره 3-11: نیازهای خدماتی کلان‌شهر کرج
سطوح خدماتی موجود
سطوح خدماتی مورد نیاز
سطوح نیازمند تأمین
000,050,23
000,997,38
000,947,15
مأخذ: مهندسان مشاور باوند، 1387
طبق سرشماری سال 1385، میزان فعالیت در جمعیت فعال (10 ساله و بیشتر) کلان‌شهر کرج، 5/39 درصد بود است. این در حالی است که نسبت وابستگی در این شهر برابر 75/0 و بار تکفل خالص، 4/3 نفر محاسبه شده است و نرخ بیکاری 2/12 درصد می‌باشد (جدول شماره 3-12) (مهندسان مشاور باوند، 1387). این در حالی است که بر اساس آمار سال 1390 مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری کلان‌شهر کرج به 6/17 درصد رسیده است که این امر نشان دهنده جویای کار بودن مهاجرین ورودی به این کلان‌شهر طی دو دهه گذشته است.
جدول شماره 3- 12: شاخص های فعالیت و اشتغال در کلان‌شهر کرج در سال 1385
شاخص
کل
مرد
زن
نرخ فعالیت
6/39
65
2/13
نرخ اشتغال
8/87
9/89
77
نرخ بیکاری
2/12
1/10
23
نسبت وابستگی
75/0
74/0
75/0
بار تکفل خالص
4/3
–
–
مأخذ: مهندسان مشاور باوند، 1387
ویژگی‌های کالبدی- فضایی کلان‌شهر کرج
نگاهي به قديمي ترين عکس موجود شهر در سال 1338 (تصویر شماره 3-1)، نشان می دهد که هسته مرکزي امروزي شهر هنوز شکل نگرفته و تنها ساخت و سازهايي در کنار ده کرج و در حاشيه خيابان قزوين (دکتر بهشتي امروزي) ديده مي شود. بيشترين جمعيت دراين زمان جمعيت کرج حدود 15000 نفر مي باشد. ساختار و کالبد شهر نيز عمدتاً مبتني بر تنها مسير رفت و آمد اصلي استانهاي غربي و شمالي کشور از جاده قزوين بوده و در کنار آن سکونتگاههاي ديگري به شکل روستا در پيرامون کرج وجود داشته است.
تصویر شماره 3- 1: عکس هوايي کلان‌شهر کرج در سال 1338
مأخذ: فیروزبخت، 1390
در سال 1345، با افزايش جمعيت به حدود 44 هزار نفر و با رشد جمعيتي حدود 11 درصدي، به مرور هسته اوليه شهر در کنار تأسيس شهرداري شکل گرفته و کم کم رو به گسترش است؛ منطقه عظيميه نيز کم کم در حال شکل گيري است (تصویر شماره 3-2).
تصویر شماره 3- 2: عکس هوايي کلان‌شهر کرج در سال 1349
مأخذ: فیروزبخت، 1390
پس از سال 1355، شاکله کرج شکل گرفته و توسعه شهر به سمت گوهردشت، مهرشهر، گلشهر و فرديس کشيده شد. پس از سال 1365، که با دوره شتاب شهرنشيني در کشور همراه است، کلان‌شهر کرج بواسطه نزديکي به پايتخت و عوامل ديگر به توسعه خود ادامه داده و با تهيه طرح جامع کليه هسته هاي شهري در يک طرح با يکديگر ادغام مي شوند، به نحوي که اثرات اين ادغام نسنجيده کماکان بر کالبد شهر پيداست (نقشه شماره 3-2).
نقشه شماره 3- 2: طرح توسعه و عمران و حوزه نفوذ کلان شهر کرج
در سالهاي پس از دهه 70 نيز، توسعه شهر روند رو به رشد سريعتري ادامه يافته، به طوري که جمعيت شهر به نزديک 1 ميليون نفر مي رسد و با تشديد آن درسال 1385 به بيش از 3/1 ميليون نفر مي رسد. در نقشه شماره 3-3، دوره بندي گسترش تاریخی کلان‌شهر کرج در فاصله زمانی 1345 تا 1385 نشان داده شده است؛ به روشنی می توان دید که در دوره 40 ساله 45 تا 85، مساحت بافت شهری کرج بیش از 63 برابر شده است ( رزاقی، 1389: 120 به نقل از فیروزبخت، 1390).
بنابراین، توسعه روزافزون و شکل‌گیری
