اهداف تحقیق که تحلیل نقاط قوت، ضعف، امکانات و پتانسیل های محدوده، ارائه راهبردها و سیاست‌های توسعه شهری می‌باشد، ماهیت این پژوهش، کاربردی می‌باشد. همچنین با توجه به نوع زیرمعیارهای تبیین شده در پژوهش، رویکرد آن، ترکیبی یعنی رویکردی کمی و کیفی می‌باشد. روش تحقیق نیز از نوع توصیفی- تحلیلی می‌باشد که در آن به آسیب شناسی توسعه کلان‌شهر کرج، سنجش میزان پایداری این شهر براساس معیارها و زیرمعیارهای تدوین شده و ارائه راهبردهای توسعه پرداخته شده است. بر این اساس، در ابتدا مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای دیدگاه‌های مطرح در زمینه توسعه شهری، رویکردهای متأخر شهرسازی از جمله توسعه پایدار و مطالعه پژوهش‌های انجام شده در این زمینه، معیارهای مؤثر بر شکل‌گیری و توسعه کلان‌شهرها تعیین و طبقه‌بندی گردیده، پس از بومی‌سازی در محدوده مورد مطالعه مورد سنجش واقع شده و در نهایت، راهبردها و سیاست‌های اجرایی در راستای هدایت توسعه شهر به سوی توسعه پایدار ارائه گردیده است. تأکید پژوهش بر راهبردها در زمینه تقویت مدیریت شهری در راستای مدیریت شهری می‌باشد. در این تحقیق، برای بررسی و تحلیل از ابزار پرسشگری (مصاحبه و پرسشنامه) و بررسی های میدانی (برداشت‌های بصری، مشاهده و آمارگیری) بکار گرفته شده است. زیرمعیارهای تدوین شده در قالب پرسشنامه‌ای به روش لیکرت- که توسط 50 نفر از مدیران شهری تکمیل گردیده است- مورد سنجش قرارگرفته است. در بخش تجزیه و تحلیل، با استفاده از روش تحلیلی سوآت به تحلیل پاسخ مدیران و نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای شهر پرداخته و در نهایت، پیشنهاداتی در راستای هدایت شهر به سوی توسعه پایدار ارائه شده است.
با توجه به اینکه از منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی مرتبط با موضوع تحقیق بهره‌گیری می‌شود. در نتیجه دسترسی به اینترنت و آشنایی با نرم‌افزارهای تحلیل داده مانند SPSS, Excel از تجهیزات مورد نیاز تحقیق می‌باشد. همچنین در راستای برداشت اطلاعات از طریق پرسشگری و تکمیل پرسشنامه، به همکاری مدیران شهری نیازمندیم.
•مدل استراتژیک SWOT:
این مدل، یکی از کارآمدترین مدل‌های تحلیلی محسوب می‌شود. یکی از تکنیکهای برنامه ریزی راهبردی است که نه تنها در مرحله سنجش وضعیت، بلکه در مرحله تدوین راهبرد نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد (گلکار، 1384؛ مافی؛ سقایی، 1387). به طور کلی، ماتریس سوآت یک چارچوب مفهومی است که برای شناسایی و تحلیل تهدیدها و فرصتها در محیط خارجی یک سیستم و بررسی قوتها و ضعفهای درونی آن به کار گرفته می‌شود (همان). تحلیل سوآت، ابزار قدرتمندی را برای کالبدشکافی «خصوصیات بالفعل» و «قابلیت های بالقوه» حوزه‌های شهری فراهم می‌سازد. به عبارت دیگر، این تکنیک از طریق سازمان‌دهی منظم داده‌ها قادر می‌باشد تا قوتها و ضعفهای شماری از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی شهری حوزه مورد مطالعه را آشکار ساخته و تحلیل نماید (گلکار، 1384).
روش تجزیه و تحلیل با استفاده از مدل سوآت، در چهار مرحله صورت می‌گیرد: مرحله اول ارزیابی عوامل استراتژیک درونی و بیرونی مسئله می‌باشد که در این بخش از ماتریسهای IFE و EFE استفاده شده است. در ماتریسIFE پس از شناسایی عوامل درونی، از طریق نرمالیزه کردن به هر کدام از این عوامل یک ضریب وزنی بین صفر (بی اهمیت) تا یک (بسیار مهم) اختصاص داده شده که جمع این ضرايب بایستی مساوي يك باشد. وضع موجود هر عامل نیز، با توجه به معيارهاي زير، با امتيازي بين 1 تا 5 تعيين شده است كه به آن «امتياز وضع موجود» گفته می‌شود. براي تعيين میزان اهمیت (وزن) و امتیاز وضع موجود از نظرات مدیران شهری استفاده شده است.
خیلی زیاد = 5 زیاد = 4 متوسط= 3 کم= 2 خیلی کم= 1
سپس امتياز وزن دار هر عامل از طریق ضرب امتياز وضع موجود عوامل دروني در وزن نرماليزه شده محاسبه گردیده است. در نهايت، مجموع این امتيازات محاسبه شده كه حداقل آن 1 و حداكثر آن 5 است و ميانگين آن 3 خواهد بود. اگر نمره نهايي ماتريس IFE در راهبردهاي نظارتي كمتر از 3 باشد يعني راهبرد مورد نظر از نظر عوامل داخلي روي هم رفته دچار ضعف است و اگر نمره نهايي IFE بيشتر از 3 باشد نشان دهنده اين است كه از نظر عوامل دروني مجموعاً راهبرد داراي قوت است. در اين ماتريس همچنين ستوني به نام توضيحات وجود دارد كه در آن علت انتخاب عامل توضيح داده شده و وضعيت آن به گونه اي تشريح می‌شود كه امتياز و وزن را توجيه نمايد. مراحل تهيه ماتريس EFE نيز همانند ماتريس IFE بوده است (ربیعی فر؛ زیاری؛ حقیقت نایینی، 1392). در مرحله دوم، نوع استراتژيها بر روي محور مختصات تعيين گردیده است. مجموع امتياز وزن دار نقاط قوت و ضعف روي محور X ها و مجموع امتياز وزن دار فرصتها و تهديدها روي محور Y ها نشان داده می‌شود. در مرحله بعدی، راهبردهاي استراتژيكي چهارگانه SWOTتدوين گردیده است. از مقايسه نقاط قوت، ضعف، تهديد و فرصت در جدول SWOTو انجام تجزيه و تحليل، راهبردهاي چهارگانه SWOT ارائه گرديده است و چهار نوع راهبرد استراتژيكی SO، ST،WO، WT به دست آمده است. در مرحله نهایی، راهبردها با استفاده از ماتريسQSPM اولويت بندي می‌گردد. مراحل تشكيل ماتريس QSPM (ماتريس برنامه ريزي استراتژيك كمي) بدين شرح است: در ستون اول ماتريس، فهرست عوامل استراتژيك بيرونی شامل كليه تهديدها و فرصتها و عوامل استراتژيك درونی شامل كليه ضعفها و قوتها آورده شده اند. در ستون دوم امتياز وزن دار هر عامل استراتژيك درج و در ستون هاي بعدي انواع استراتژيهاي چهارگانه آورده شده است. هر يك از ستونهاي مربوط به انواع استراتژيها به دو زیرستون تقسيم می‌شود. يكي زیرستون AS و ديگري زیرستون TAS. در ستون AS امتياز جذابيت داده می‌شود؛ به اين معنی كه هر عامل را با استراتژي مورد نظر سنجيده شده و به آن امتياز داده شده است. در تعيين امتياز جذابيت بايد به اين سؤال پاسخ داده شود كه آيا اين عامل در انتخاب استراتژي مذكور اثر می‌گذارد؟ درصورتی‌که پاسخ به اين سؤال مثبت باشد امتياز جذابيت بايد به صورت خاص و با توجه به جذابيت نسبي هر استراتژي به استراتژي ديگر داده شود. امتيازهاي جذابيت به صورت زير است:
1 = جذاب نیست 2 = تا حدودي جذاب است
3 = در حد قابل قبول جذاب است 4 = جذابيت بالايي دارد.
درصورتی‌که پاسخ به سؤال فوق الذكر منفي باشد نشان می‌دهد كه عامل استراتژيك تأثیری بر گزينه استراتژي ندارد؛ لذا امتياز جذابيت براي آن استراتژي در رديف عامل استراتژيك مساوي يك خواهد بود. امتيازات ستون دوم را در امتياز جذابيت ضرب نموده و امتياز كل جذابيت در ستون TAS درج می‌شود که نشان دهنده جذابيت نسبي هر يك از عوامل بر استراتژي مورد نظر است. جمع امتيازات TAS در رديف پايين جدول محاسبه گرديده كه اين عدد امتياز اولويت استراتژي است. به اين ترتيب، گزينه هاي مختلف استراتژي وضعيت مسئله با مقدار عددي تعيين و اولويت بندي شده و با يكديگر قابل مقايسه هستند (همان). در این پژوهش، تدوین راهبردها معطوف به مدیریت شهری می‌باشد.
استفاده کنندگان از پژوهش و مشکلات پژوهش
این تحقیق می‌تواند برای ادارات و ارگان هایی همچون شهرداری کلان‌شهر کرج، شورای شهر کرج، سازمان مسکن و شهرسازی استان، سازمان حمل و نقل و ترافیک استان، مهندسان مشاور و برنامه ریزان شهری، مفید واقع شود.
گستردگی حوزه توسعه پایدار و تنوع موضوعات مرتبط با این رویکرد، توسعه پایدار شهری را پیچیده نموده است. همچنین، محدوده مورد مطالعه، کلان‌شهر کرج، ویژگی های خاصی مانند توسعه سریع، بی‌رویه و بدون برنامه ریزی دارد. کمبود داده ها و اطلاعات، عدم همکاری بعضی از نهادها و سازمانها در بدست آوردن اطلاعات، زمان بر بودن جمع آوری، تجزیه و تحلیل اطلاعات، در کنار موارد فوق، از محدودیتهای پژوهش به شمار می‌آید.
شکل شماره 1- 1: فرایند پژوهش
فصل دوم:
مبانی نظری
مبانی نظری
تعاریف
شهر
شهر در فرهنگ لغت دهخدا و معین، آبادیی است که جمعیت زیاد، خانه ها، میدانها، مغازه ها و خیابانهای بزرگ و وسیع داشته و دارای سازمانهای اداری و انتظامی باشد، تعریف شده است. در فرهنگ شهرسازی، شهر را اجتماع همیشگی و بزرگ ساختمانها و مردم می‌دانند که در عین حال مرکز تجاری، صنعتی، سیاسی و فرهنگی و تشریفاتی است و ویژگی های تجمع شهری را دارد (سیف الدینی، 1388: 71). لغت نامه شهرسازان جدید، شهر را ادغام دو یا چند شهر کوچک با محلات خاص، شبکه حمل و نقل و مسیرهای باز تعریف می‌کند (کوان، 1389: 103). دیوید انوایت22 و بیل هیلیر23 شهر را مکانی جهت افزایش فرصتهای تبادل و کم کردن سفر می‌داند (همان). ریچارد سنت24 و جاناتان رابان25، شهر را سکونتگاهی انسانی می‌دانند که مردم با هم غریبه اند. مایک دیویس26 معتقد است، شهرها ظرفیت باورنکردنی برای کاربرد کارآمد منابع طبیعی محدود دارند (همان). لوئیس مامفورد نیز شهر را سرپناه پایدار با تقسیم اجتماعی کار در آن می‌داند و معتقد است، شهرها نقطه حداکثر تمرکزگرایی قدرت و فرهنگ یک جامعه و محصول زمانند (زبردست، 1383: 5؛ کوان، 1389: 103). پیتر هال، شهرها را مکانهای شلوغ و کثیف اما قابل زندگی می‌داند (کوان، 1389: 103). به نظر رابرت پارک، شهر مسکن طبیعی انسان متمدن، یک محدوده فرهنگی و محصول طبیعت است (زبردست، 1383: 5؛ کوان، 1389: 103). به نظر ادموند بیکن، مجموعه تصمیمات افراد ساکن هر شهر ، شکل آن شهر را می‌سازد (بیکن، 1376). از نظر دهل (1987)، شهر می بایست آنچنان محیط اجتماعی و کالبدی با امکاناتی باشد که فعالیتهای ساکنانش را به سهولت و با کارایی مطلوب امکان پذیر سازد و از سوی دیگر، شرایط لازم برای زندگی سالم همه ساکنان را فراهم آورد (صالحی، 1385). لوئیس ویرث، شهر را «سکونتگاه دائمی، انبوه و نسبتاً بزرگ برای افرادی که از نظر اجتماعی ناهمگونند»، تعریف کرد (بمانیان؛ محمودی نژاد، 1387؛ صالحی، 1385). در واقع، شهر را می‌توان یک واحد اجتماعی و سیاسی و یک واحد فعالیتی فیزیکی و جمعیتی دانست که به عبارت کلی تر عبارت از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است (شیعه، 1379: 4). همچنین، شهر را می‌توان مجموعه ای از ترکیب عوامل طبیعی، اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان دانست که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صور منظمی درآمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است (بمانیان؛ محمودی نژاد، 1387: 53). همچنین، میزان جمعیت، مناسب ترین معیار کمی برای تعریف شهری به شمار می‌آید (زبردست، 1383: 6).
این در حالی است که از دیدگاه تعاریف و تقسیمات کشوری، شهر محلی با حدود قانونی است که در محدوده جغرافیای بخش واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل، دارای سیمایی با ویژگیهای خاص خود باشد، بطوریکه اکثریت ساکنان دائمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیتهای اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردار باشند، کانون مبادلات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و حوزه جذب و نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای 10 هزار نفر جمعیت باشد (بمانیان؛ محمودی نژاد، 1387: 65).
به طور کلی، می‌توان شهر را اجتماع انسانی دانست که امکانات لازم برای سهولت فعالیت ساکنان را فراهم نموده و شرایط زندگی سالم را ایجاد می نماید. همچنین، تعاملات اجتماعی افراد در شهرها بیشتر و در عین حال پیچیده تر می‌باشد.
ابعاد مختلف شهر
شهر، از دیدگاه پروفسور هوفر، نتیجه ارتباط میان شش جنبه ساخت اقتصادی (تنوع فعالیت و اشتغال)، ساختار اجتماعی (تفاوت طبقات اجتماعی)، ساخت کالبدی (طرح، ساختمانهای عمومی، حصار و غیره)، موقعیت عمومی، موقعیت قانونی (قانون اساسی، دستگاههای حقوقی، محلات) و بالاخره حیات سیاسی است. در این میان، شهر رشته ارتباط دهنده فرهنگ جامعه است (همان: 65). از سوی دیگر،
