با يكديگر و يا براي داوري درباره پذيرش يا مردود شمردن طرحهاي عمراني و رتبه‌بندي آنها، بايد مقدار سرمايه‌گذاري، هزينه‌هاي بهره‌برداري و نگهداري سالانه و درآمد (در مورد طرحهاي عمراني كه محصولشان فروخته مي‌شود)، شيوة تأمين مالي و سازمان‌دهي طرحها و گزينه‌هاي مختلف مشخص شود تا بر پايه اين اطلاعات، بتوان سودآوري مالي و سودآوري اقتصادي آنها را، برحسب مورد، محاسبه كرد(منيري، 1386).
2-1-4- بررسي اجمالي روش هاي جهاني تدوين گزارش توجيهي طرح
بررسي تاريخچه هزينه – فايده9 و ارزيابي اقتصادي طرح ها و روش هاي محاسبات آن با بررسي ديدگاه هاي مختلفي كه تاكنون در اين رابطه مطرح شده اند، انجام مي شود. اگر بخواهيم ادبيات موجود در اين زمينه وديدگاه هاي تئوريك آن را بر پايه زمان مشخص نماييم، ميتوان آن را در نمودار زماني1-2به شرح زير خلاصه نمود:
نمودار 1-2: نمودار زماني ديدگاه هاي موجود در ارزيابي اقتصادي طرح ها
دستورالعمل سازمان ملل متحد
دستوالعمل استانفورد
دستوالعمل سازمان ملل متحد
کتاب توسعه صنعتی
دستوالعمل سازمان همکاری و توسعه اقتصادی
کتاب اقتصاد طرح های منابع آب
کتاب تحلیل اقتصادس طرح های کشاورزی
کتاب تحلیل اقتصادی طرح ها
دستوالعمل تدوین مطالعات توجیهی طرح های یونیدو
ارزشیابی طرح های صنعتی یونیدو
1951
1954
1958
1960
1968
1971
1972
1975
1978
1980
ماخذ : راهنماي تهيه گزارش توجيه طرح، 1380
نخستين بار در سال 1951 ميلادي اولين دستورالعمل تهيه و تنظيم و ارزشيابي اقتصادي طرحهاي عمرانيتوسط سازمان ملل متحد10 انتشار يافت که تا پيش از اين تاريخ، هيچ دستورالعمل و رهنمود جامعي براي کشورهاي در حال توسعه در زمينة ارزيابي طرحهاي سرمايه‌گذاري عمراني ارائه نشده بود. پس از آن تا اوايل دهه 1960 چند دستورالعمل ديگر از سوي سازمان ملل متحد، مؤسسات پژوهشي و کارشناسان اقتصادي تهيه و تنظيم گرديد تا اينکه يک خيزش جدي در اين عرصه به وقوع پيوست. حاصل اين تلاشها از سال 1951 تا 1980، چاپ دستورالعملها با راهنماهاي متعدد براي تهيه و تنظيم و ارزشيابي طرحهاي سرمايه‌گذاري عمراني بود که مهَم ترين آنها عبارتند از (راهنماي تهيه گزارش توجيه طرح، 1380):
دستور العمل سازمان ملل متحد -1951 (توسط سازمان ملل متحد انتشار يافت)
دستور العمل استانفورد-1954 (موؤسسه پژوهشي استانفورد واقع دركاليفرنيا آمريكا اقدام به تهيه دستورالعمل مذکور نمود. )
دستور العمل سازمان ملل متحد- 1958(توسط سازمان ملل متحد انتشار يافت)
کتاب توسعه صنعتي – 1960(اين كتاب را موراي. دي. برايس نوشته است)
دستور العمل سازمان همکاري و توسعه اقتصادي -1968
کتاب اقتصاد طرح هاي منابع آب- 1971 (نويسنده اين کتاب اي. کوئيپر مي باشد. )
کتاب ارزشيابي اقتصادي طرحهاي حمل و نقل- 1971 (نويسنده اين کتاب هانس آدلر مي باشد. )
کتاب تحليل اقتصادي طرحهاي کشاورزي – 972 (نويسنده اين کتاب پرايس گي تيتگرمي باشد. )
کتاب رهنمودهاي ارزشيابي طرح يونيدو- 1972 (اين کتاب توسط سازمان توسعه صنعتي ملل متحد انتشار يافت)
کتاب تحليل اقتصادي طرحها – 1975 (اين کتاب توسط بانک جهاني منتشر گرديد).
دستور العمل تدوين مطالعات توجيهي طرحهاي صنعتي- 1978 (اين کتاب توسط سازمان توسعه صنعتيملل متحد انتشار يافت)
دستور العمل ارزشيابي طرحهاي صنعتي- 1980(اين کتاب توسط سازمان توسعه صنعتي ملل متحد انتشار يافت)
دستورالعمل ارزشيابي طرحهاي صنعتي 1980که توسط يونيدو11 منتشر گرديد، حاصل کار مشترک کارشناسان سازمان توسعه صنعتي ملل متحد(يونيدو) و مرکز توسعه صنعتي کشورهاي عرب مي‌باشد و در مقدمه آن ذکر گرديده است که هدف نويسندگان کتاب اين بوده که روش ساده و قابل فهم و عملي براي ارزشيابي طرح با عنايت به وضع اطلاعات و محدوديتهاي موجود در کشورهاي در حال توسعه ارائه نمايند.
از اواسط دهه 80 سازمان و تشکيلات بانک جهاني و مؤسسه توسعه اقتصادي وابسته به آن مورد تجديدنظر قرار گرفت و تعداد زيادي از کارشناسان و صاحب‌نظران فني خود را در امور طرحهاي عمراني بازنشسته و به جاي آنان کارشناس اقتصاد کلان استخدام نمود و از ظرفيت و امکانات و نوآوريهاي خود در زمينه تدوين و ارزشيابي طرحهاي عمراني کاست. از سال 1984 به بعد دوره‌هاي آموزشي ارزشيابي طرحها به ندرت تشکيل گرديد و اولويت و اهميت خود را از ديدگاه بانک جهاني از دست داد و فرض بر آن بود که ساير مؤسسات اين کار را دنبال خواهند نمود. اين موضوع باعث گرديد که در دو دهه 80 و 90 در زمينه تدوين و ارزشيابي طرحهاي عمراني نظرهاي تازه‌اي ارائه نگردد و آنچه که مطرح شده عملاً حول نظريات ارائه شده قبلي بوده که مهم ترين آنها عبارتند از(راهنماي تهيه گزارش توجيه طرح، 1380):
تحليل اقتصادي طرحهاي کشاورزي-1982
ارزشيابي و مديريت طرح- 1983
ارزشيابي طرح 1988
ارزشيابي طرح براي کشورهاي در حال توسعه- 1990
ارزشيابي اقتصادي طرح ها- 1996
اقتصاد تحليل طرح- 1997
اقتصاد تحليل طرح، رهنمودي براي دست اندركاران، ويليام آ. وارد – باري جي. ورن – ويليام اچ. دوسيلوا، بانك جهاني 1997
نرم افزار کامفارIII12: نسخه 1كامفار سال 1983 و نسخه 1. 1 آن در نوامبر 1984 به بازار عرضه شد و به دليل استقبال از آن؛ نسخه 2 و 2، 1 آن در سالهاي 1986 و 1989 ارائه گرديد و نسخه 3 آن در سال 2004 توسط يونيدو وارد بازار گرديد(راهنماي کاربردي نرمافزار تخصصي کامفار III، 1384).
2-1-5- ارزيابي طرحهاي سرمايه‌گذاري
منظور از ارزشيابي يک طرح، دقيقاً انتخاب معيار و استاندارد مطلوب و کاربرد آن براي ارزشيابي است. ضرورت ارزيابي از کمبود منابع موجود سرچشمه مي‌گيرد، زيرا اگر منابع زيادتر از نياز در اختيار باشد ديگر لزومي به ارزيابي نيست. در انجام مطالعات توجيهي يک طرح، چهار جنبة زير مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد(اسکونژاد، 1380) :
ارزيابي بازار
ارزيابي فني
ارزيابي مالي
ارزيابي اقتصادي
2-1-5-1- ارزيابي بازار
بخش نخست در گزارش مطالعه توجيهي تمام طرحهاي عمراني (انتفاعي و غيرانتفاعي) را بررسي بازار و يا به عبارتي تقاضاي محصول (خدمت يا کالا) تشکيل مي‌دهدکه چهار مرحله زير را در بر مي‌گيرد :
تحليل نياز يا تقاضاي گذشته و کنوني محصول
برآورد نياز يا تقاضاي آينده محصول
مسأله بي‌اطميناني به برآوردهاي آينده و چگونگي رفع آن
تعيين هدف توليدي طرح عمراني
در واقع بايد گفت که ارزيابي بازار، به عنوان يک کار مقدماتي در انجام مطالعات يک طرح، به دنبال پاسخگويي به دو سؤال زير است :
نياز بازار به محصول يا خدمات مورد نظر چقدر خواهد بود؟
سهم بازار براي محصول يا خدمات طرح مورد نظر چقدر خواهد بود؟
2-1-5-2- ارزيابي فني
پس از بررسي بازار و تعيين هدف توليدي طرح عمراني، مسأله بعدي مطالعه و بررسي شيوة توليد محصول (کالا يا خدمت) و تسهيلات مورد نياز و تمام مسائل فني مربوط به طرح است. در واقع بررسي فني طرح از مرحله مطالعه مقدماتي آغاز شده و به موازات پيشرفت مطالعه طرح، ادامه مي‌يابد. در ارزيابي فني روش توليد و تجهيزات و تأسيسات و منابع مورد نياز مشخص مي‌شود و سپس بر پايه آن هزينه هاي سرمايه‌گذاري و بهره‌برداري طرح برآورد مي‌گردد(راهنماي تهيه گزارش توجيه طرح، 1380).
بايد توجه داشت که بررسي فني طرح به معني خاص آن، يعني فقط امکان‌پذيري توليد از نظر فني نيست، يعني هر چند با پيشرفت فناوري و دانش فني کنوني کمابيش توليد هر محصولي از نظر فني امکان‌پذير است اما نکته مهم آن است که اين توليد از نظر مالي و همچنين اقتصادي نيز سودآور باشد. هدف مطالعه فني نيز دقيقاً آن است که گزينه‌هاي مختلف توليد با عنايت به اوضاع و احوال موجود و پيش‌بيني‌هاي آينده، مورد بررسي قرار گيرد و از ميان آنها مطلوب‌ترين گزينه انتخاب شود.
2-1-5-3- ارزيابي مالي
در ارزيابي مالي طرح دو سؤال زير مطرح مي‌گردد که بايد پاسخي براي آنها يافت :
آيا طرح پيشنهاد شده مي‌تواند تأمين مالي گردد؟
آيا اين طرح بازده مورد انتظار صاحبان سرمايه را مي‌تواند داشته باشد يا خير؟
جنبه‌هاي مورد بررسي و ارزيابي مالي طرح نيز عبارتند از :
ميزان سرمايه و هزينه طرح
تأمين مالي
هزينه سرمايه
ميزان سودآوري
نقطه سر به سر
جريان نقدي
جريانها و وضعيت مالي
همانطوري که قبلا توضيح داده شد، طرحهاي عمراني با توجه به تعريف قانون برنامه و بودجه مصوب سال 1351، به دو گروه کلي طرحهاي عمراني انتفاعي و غيرانتفاعي تقسيم مي‌شوند. هدف طرحهاي عمراني انتفاعي، مانند سرمايه‌گذاري بخش خصوصي، کسب سود است با اين تفاوت که به دليل عمراني بودن، طرح افزون بر ضابطه سودآوري مالي بايد از لحاظ اقتصادي نيز سودآور باشد.
از نظر اصول، ضابطه سنجش و گزينش طرح هاي عمراني غيرانتفاعي، سودآوري اقتصادي است، اما به دلايل زير بايد همواره بررسي مالي نيز در مطالعات توجيهي طرح هاي عمراني غيرانتفاعي صورت گيرد :
مبناي برآوردهاي اقتصادي محاسبات و برآوردهاي فني و مالي است.
مداومت فايده اقتصادي طرح، به سلامت و پايداري مالي آن بستگي دارد.
آگاهي از وضعيت مالي و تعهدات مربوط به طرح، از نظر تأمين هزينه‌هاي سرمايه‌گذاري و تأمين هزينه‌هاي جاري بابت بهره‌برداري و نگهداري طرح هاي عمراني که محصولشان فروخته نمي‌شود و رايگان عرضه مي‌گردد، براي تصميم‌گيري نهايي ضروري است (مجيديان، 1377).
2-1-5-4- ارزيابي اقتصادي
ارزيابي اقتصادي، به تجزيه و تحليل هزينه و منفعت طرح از ديد جامعه ميپردازد. در چنين بررسي، بيشتر به هزينه و سودآوري جامعه توجه مي‌شود و اين ممكن است متفاوت باشد با حالتي كه صرفاً هزينه و منفعت مد نظر است (مجيديان، 1377).
از آنجا كه پروژههاي عمومي توسط دولت تصويب، تأمين اعتبار و اجرا مي‌شوند، منافع حاصل از اين پروژهها را عموم مردم در يك كشور يا منطقه دريافت ميدارند. در پروژههاي دولتي تمامي هزينهها و منافع اجتماعي نيز بايد به ارزيابي مالي اضافه شوند. هزينه‌هاي پروژههاي دولتي را ميتوان به 4 گروه زير تقسيم كرد:
هزينه‌هاي ساختماني: هزينه تجهيزات، هزينه حمل و نقل، هزينه قيمت زمين، هزينه تأسيسات.
هزينه‌هاي سالانه مستمر: بهره وامهاي گرفته شده، استهلاك قطعات و هزينه‌هاي عمليات و نگهداري از آنها.
هزينه‌هاي وابسته: شامل تمامي هزينههايي كه ميبايستي براي استفاده از محصول پروژه انجام شود.
هزينه‌هاي ناملموس: شامل هزينة نتايج زيان آور پروژه مي‌باشد كه در بيشتر موارد محاسبه آن به ريال مشكل و يا غيرممكن است.
منافع پروژههاي عمومي را ميتوان به سه دسته تقسيم كرد:
منافع مستقيم يا اوليه: شامل نتايج فوري و بلافصله ناشي از اجراي پروژههاست، مانند صرفهجويي ارزي.
منافع غيرمستقيم: شامل نتايج جنبي ناشي از اجراي پروژه مي‌باشد.
منافع ناملموس: شامل منافعي است كه محاسبه ريالي آن مشكل و يا غيرممكن باشد، مانند عدم توليد گازهاي آلوده.
2-1-5-5- تحليل هزينه ـ فايده
در اين بخش به تحليل هزينه و فايده و انواع آن ميپردازيم.
الف: تعريف تحليل هزينه ـ فايده
طبق تعريف سازمان ملل متحد هزينه – فايده روشي براي ارزيابي مطلوبيت يك طرح از طريق مقايسه درآمدهاي طرح با هزينه‌هاي آن است كه مبالغ آنها با يك نرخ تنزيل مناسب دفتري به ارزش حال تبديل شده باشند. (كوپاهي، 1368)
در واقع تحليل هزينه ـ فايده يك نظريه زيربنايي و تكنيكي در اقتصاد رفاه نئوكلاسيك است كه با جهتگيري الگوي اقتصاد خرد نئوكلاسيك و تأكيد آن بر نقش قيمتها در تخصيص منابع هماهنگ است و به نحوي گسترده در ارزيابي اقتصادي طرحها به كار ميرود(خليلي عراقي، 1372).
تحليل هزينه فايده فينفسه نظريه نيست. بلكه فني است كه هدف آن ارائه مجموعهاي از قواعد و روشهاي درست نظري و نظاممند براي هدايت سرمايه‌گذاري بخش عمومي است و معمولاً براي كمك به شكلگيري سياست در قالب ويژهاي به اجرا در مي آيد. به عبارت ديگر تحليل هزينه ـ فايده در جستجوي اين است كه نشان دهد تصميمات مشخص، نتايج منطقي
