دو گروه خسارات مستقیم و غیر مستقیم طبقه بندی میشود (مهدوی، 1376)
1.خسارات مستقیم: آندسته از خسارات که در اثر نیروی سیل یا در اثر ایجاد وضعیت غرقابی ایجاد میشود. این دسته از خسارات شامل تخریب جادهها، پلها و تاسیسات آب، برق، گاز، تلفن و …، تخریب امکان مسکونی، تجاری و صنعتی، از بین رفتن اسناد و مدارک اداری و اقتصادی، خسارات یا تخریب محتویات و متعلقات منازل خسارات ناشی از فرسایش در رسوبگذاری در اراضی زراعی میباشد.
2.خسارات غیر مستقیم: خسارات ثانویهای که در اثر وقوع خسارات مستقیم ایجاد می‌گردندو شامل خسارات ناشی از تخریب یا اختلال در عملکرد تاسیسات آبرسانی، برق، گاز، تلفن جادهها و بزرگراه‌ها، خسارات ناشی از آتش سوزی و انفجار غرقاب شدن و تخریب تاسیسات گازرسانی و برق، خسارات ناشی از کاهش عایدات بیمه، هزینه ناشی از تخلیه، جابجایی و اسکان موقت خانوارهای بیخانمان شده، هزینههای ناشی از نگهداری و مراقبت سیلزدگان، هزینههای ناشی از اختلالات تجاری و هزینههای ناشی از اختصاص وامهای بدون سود یا با سود کم جهت احیاء مجدد مناطق سیلزده میباشد. .
2-2-8- 2- خسارات نامحسوس
خسارات نامحسوس درمحاسبات اقتصادی براحتی قابل برآورد نمی‌باشند. ولی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و باید مدنظر قرار گیرند. مهمترین این خسارات را می‌توان در ایجاد مانع در راه رشد و توسعه منطقه، ایجاد شرایط نامناسب بهداشتی و شیوع بیماری واگیر، ایجاد یاس و ناامیدی در مردم و تشویق آنها به مهاجرت، عدم سرمایه گذاری کافی در منطقه ناشی از عدم اطمینان کافی از حفاظت آن خلاصه نمود.
روشهای کنترل و تقلیل خسارات سیل گزارشهای خبری درباره سیل که طی سالهای اخیر در جراید، رادیو و تلویزیون منعکس میشود حاکی از آن است که طغیان رودخانه‌های کشور خسارات فزاینده ای را به دنبال داشته و ابعاد خسارات و ضایعات جانی و مالی سیل رو به افزایش است.
اگر چه در گزارشهای خبری اساساً اطلاعاتی غیر فنی ارائه میشود که غالباً از دقت کافی برای ارزیابی حرفه ای برخودار نیست، از این رو تنوع و گستردگی مسائل و ضایعات ناشی از سیل را به وضوح نشان می‌دهد. تخریب پلها و راههای ارتباطی، قطع خطوط انتقال نیرو، اختلال در شبکه مخابرات، غرقاب شدن کشتزارها، ویرانی اماکن مسکونی، تاسیسات شهری در روستایی، تلف شدن احشام و هلاکت و آوارگی قربانیان سیل جزو اقلام ثابت و همیشگی فهرست ضایعات سیل در سطح کشور می‌باشند.
در گذشته تعداد سیلها کمتر بوده و در نتیجه خسارات کمتری را نیز به وجود می‌آوردهاند. در بیشتر شهرها با احداث سیل بند و حفر خندق سیلاب را مهار نموده اند و این در حالی است که اکنون گسترش شهرها به نحوی است که نه تنها امکان احداث چنین سازه‌های را فراهم نمی‌سازد، بلکه تجاوز به حریم رودخانه و تغییر کاربری اراضی امری عادی بوده و با سرعت انجام می‌گیرد. در ذیل به دو روشی که می‌توان سیلها را مهار کرد اشاره شده است:
روشهای سازه‌ای
در این روشها سعی برآن است که قبل از وقوع سیل، شدت جریان و تراز آب تخمین زده شود و با هدایت، انحراف و یا مهار سیلاب توسط احداث سازه‌هایی مناسب، خسارات وارده کاهش یابد. با وجودیکه استفاده از روشهای سازه‌ای جایگاه بسیار متداول و موثری در سیسمتهای کنترل سیلاب دارد ولی در دهه‌های گذشته عملکرد آن رضایت بخش نبوده است.
در حقیقت ایمنی کاذب سازه‌ها را می‌توان از مهمترین دلایل افزایش خسارات سیل در جهان محسوب نمود. بررسیهای سال 1987 کمیسیون بلایای طبیعی ایالات متحده نشان داده است که یک سوم سیلابهایی که به فاجعه می‌انجامد حاصل تخریب سیل بندها میباشد.
احداث خاکریزها، سیل بندها، میانبرها، انحراف جریان و اصلاح مسیر و بهسازی مسیر رودخانه از مهمترین روشهای سازه‌ای کنترل و تقلیل اثر سیل محسوب می‌شوند.
روشهای غیر سازه‌ای
رهیافتهای غیر سازه‌ای در مدیریت سیل در بر گیرنده آن بخش از فعالیتهای است که برای رفع یا تسکین اثرات تخریبی سیلاب، سازه‌های فیزیکی احداث نمی‌شود. اگر چه بهره‌گیری از روشهای سازه‌ای جایگاه بسیار متداول و موثری در سیمتهای کنترل سیلاب دارد ولی به تازگی تکیه بیشتری بر روشهای غیر سازه‌ای و مدیریت حوزه آبخیز و تأثیر این سیاستها در کاهش خسارات سیل شده است. به هر حال روشهای غیر سازه‌ای باید تواماً در طراحی‌های سازه‌ای مورد توجه قرار گیرند زیرا استفاده از آنها موجب افزایش اثربخشی اقدامات میشود. در روشهای غیر سازه‌ای علاوه بر فراهم آوردن تمهیداتی قبل از وقوع سیل در هنگام بروز سیل و یا حتی پس از آن نیز اقداماتی جهت حداقل کردن خسارات در نظر گرفته میشود.
باید توجه داشت روشهای غیر سازه‌ای ممکن است شامل احداث سازه نیز باشند که در این حالت سازه مثل روش سازه‌ای خود جریان سیلاب را منحرف نمی‌کند بلکه برای رفع و یا کاهش خسارت اعمال می‌گردد. از مهمترین روشهای غیر سازه‌ای کنترل و تقلیل خسارات سیل می‌توان به آبخیزداری، پیش‌بینی سیل، مدیریت توسعه سیلابدشت و مقاوم سازی در برابر سیل اشاره کرد. استفاده از مدلهای بارش-رواناب، مدلهای روندیابی سیل، مدلهای رگرسیونی چند متغیره، مدلهای مرکب و روشهای پیش‌بینی هواشناسی در پیش بینی سیلاب معمول میباشد. مقاوم سازی در برابر سیل و ضد سیل سازی نیز می‌تواند از طرق مختلف مانند انتقال ساختمان، ارتفاع دهی ساختمانها، جابجایی ساختمان، ایجاد مانع در برابر سیل و حتی ضد سیل سازی به شیوه‌تر صورت پذیرد.
2-2-9- کاهش خطرات سیل با ساماندهی و محافظت رودخانه
عملیات کاهش خطرات سیل به مجموعه ای از فعالیتهایی اطلاق میشود که برای کاهش خسارات سیل در منطقه دشت سیلابی انجام می‌گیرد، معمولاً ملاحظات و اجتماعی، زیست محیطی و توانایی‌های فنی و تخصصی در انتخاب روش از روشهای مناسب برای مهار سیلاب موثر میباشد. این روشها در دو گروه عمده مطرح و اجراء می‌گردند. تجربیات جهانی نشان می‌دهد که ایمنی مطلق در برابر سیل غیر قابل حصول است. این امر ناشی از عدم قطعیت‌های معمول در مهندسی آب، تغییرات هیدروسیسمتها و محدودیتهای اقتصادی میباشد.
با افزایش جمعیت و بالا رفتن سطح زندگی، استفاده از روشهای مهار رودخانه‌ها بهمنظور جلوگیری از تخریب شهرها، زمینهای کشاورزی شبکه حمل و نقل و غیره امری اجتناب ناپذیر شده است. این کار به دلیل طبیعت غیر قابل پیش‌بینی رودخانه‌ها، ساده نیست زیرا رودخانه معمولاً رسوب زیادی را با خود حمل می‌کند. تأثیر متقابل شدت جریان آب، مقدار و خصوصیات رسوب موجود درترکیب با مواد بستر، خصوصیات هندسی خاصی به هر رودخانه می‌دهد(وهابی،1376).
2-2-10- مديريت سيلاب
بسياري از خسارات سيل قابل پیشگیری بوده و به برخورد نا آگاهانه و نامناسب فعالیتهای عمرانی، فرهنگی و عدم پیوستگی در مدیریت سیل مرتبط میباشد. چه بسا اقداماتی انجام شده که با هدف کاهش خسارات، فقط سیل را از لحاظ زمانی و مکانی به منطقه دیگر منتقل می‌کند و یا عدم آگاهی و آموزش مردم در خصوص اقدامات لازم در هنگام بروز سیل کشته‌ها را چند برابر نموده است. در مدیریت بهم پیوسته سیل، توسعۀ منابع آبی و زمینی در یک حوضۀ آبریز در قالب برنامۀ مدیریت بهم پیوسته منابع آب برنامه‌ریزی می‌گردد. برای اجرايي نمودن مديريت بهم پيوسته لازم است اجزای حوضۀ آبریز رودخانه‌ها را به عنوان سیستمهایی بهم پیوسته درنظر گرفت. در اين راستا فعالیتهای اجتماعی- اقتصادی، الگوهای کاربری اراضی، فرآیندهای هیدرومورفولوژیکی و غیره باید به عنوان اجزای سازندۀ این سیستمها پذیرفته شوند و برای انواع مختلف اقدامات ممکن باید از یک طرح جامع و برنامه‌ای منسجم استفاده شود(بهروزی و همکار،1389).
پیشینه تحقیق
پژوهش‌هاي مختلفی در جهان و ایران در ارتباط با این موضوع صورت پذیرفته که می‌توان به مواردي چند اشاره نمود.
2-3-1-منابع داخلی
زارع(1371) در مطالعه اي كه با استفاده از عكسهاي هوايي شهر تهران و تحليل توپوگرافي منطقه انجام داده، از جمله علل بروز سيلاب در محدوده شهري را از بين رفتن مسيل‌هاي طبيعي توسط توسعه ي شهري و هم چنين گسترش شهر در بستر صغير رودخانه و نبود سيستم دفع فاضلاب مناسب مي‌داند. خلیلی زاده(1382) در تحقیقی با نام ارزیابی خطر و مدیریت سیل در شهر گرگان با استفاده از نرم‌افزارهاي Arc view -GIS اقدام به پهنه بندي خطر سیل در طول 5,10 کیلو متر از مسیر رودخانه زیارت کرد و علاوه بر ترسیم نقشه پهنه‌هاي خطر سیل،مقدار خسارت ناشی از سیل را نیز برآورد کرد. رضایی مقدم و همکاران (1382) در بررسی کمی پیچان رودهای رودخانه آجی چای در محدوده خواجه تا ونیار به این نتیجه رسیده اند که تغییرات مورفولوژیکی رودخانه آجی چای در بازه زمانی و مکانی مورد مطالعه بیشتر متاثر از عوامل طبیعی از قبیل کاهش قدرت جریان به علت کاهش میانگین سالانه دبی آب و رسوب و لیتولوژی سست می باشد. جهانفر(1385) در تحقیقی به منظور تحلیل منطقی خطر وقوع سیل و شناسایی عوامل موثر بر وقوع آن در حوضه اسلام آباد غرب به کمک مدلهاي کمی و سیستم اطلاعات جغرافیایی،نسبت به پهنه‌بندي خطر سیل اقدام نموده است.
ولیزاده (1386)در مطالعه‌ای تحت عنوان کاربرد GIS در پهنه‌بندی خطر سیلاب اقدام به پهنه‌بندی خطر سیل در حوضه لیقوان کرده و بیان نموده که نقشه‌های پهنه‌بندی خطر سیل،اطلاعات ارزشمندی را در رابطه با طبیعت سیلاب ها و آثار آن بر اراضی دشت سیلابی ارائه می دهند.در پهنه‌بندی سیل برای کنترل کاربری و توسعه اراضی، نواحی سیلابدشت به قسمت‌هایی با خطر پذیری‌های متفاوت تقسیم می شوند.
علوی‌نژاد(1383) درپژوهشی تحت عنوان آشکارسازی تغییرات ژئومورفولوژی و کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و زمین مرجع کردن این تصاویر با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی خورموسی و همچنین اعمال روش تفریق باندهاو تجزیه و تحلیل مولفه اصلی بر روی باندهای تفریقی جهت تولید تصاویرPCD 2 واعمال روش منطق فازی بر روی هیستوگرام حاصل از این تصاویر، تغییر کاربری اراضی در منطقه خورموسی را انجام داد.
با توجه به پیشینه داخلی و خارجی ارائه شده در جهت بررسی مناطق مستعد خطر سیلاب در دوره‌های زمانی متناوب و ارائه راهکارهای مناسب جهت کنترل سیلاب‌ها که مختصری از کاربرد سیستم سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی میباشد.
2-3-2- منابع خارجی
(توماس و بنسون،1968) با استفاده از 70 مدل، پارامتر جريان رودخانه اي و 31 مشخصه حوضه‌هاي آبخيز به بررسي مهمترين عامل فيزيكي و اقليمي در مدلهاي منطقه اي سيلاب پرداختند. آنها نتيجه گرفتند كه سطح حوضه، شاخص‌هاي ذخيره، مقدار نزولات جوي و شدت تواتر آنها، تبخير و تعرق و درجه حرارت مهمترين مشخصه‌هاي يك حوضه آبخيز هستند كه مي‌تواند در تدوين معادلات تناوب سيل حوضه نقش داشته باشند.
مطالعات و تحقيقاتي كه در نشريه فني 98(سال 1969) چاپ شد و با استفاده از داده‌هاي كشور ژاپن، انگلستان و ايالات متحده انجام پذيرفت به نتايج قابل توجهي رسيد. در تحقيقات مورد بحث از داده‌هاي مربوط به حوضه‌هايي كه ميزان سطوح نفوذ ناپذير آنها بین 7/6 درصد تا 50 درصد نوسان داشته استفاده گرديده و واكنش حوزه‌ها در برابر سيلابهايي با ادوار بازگشت 10 تا 200 سال مورد ارزيابي قرار گرفته است. نتايج اين مطالعات نشان داده كه اولا هر چه دوره بازگشت سيلاب طولاني تر باشد، نسبت حداكثر آبدهي سيلاب از اراضي شهري به حداكثر آبدهي همان اراضي قبل از اجراي عمليات شهرسازي به عدد واحد نزديكتر مي شود، يعني تفاوت دو وضعيت مذكور رو به كاهش مي گذارد. ثانيا در كليه ي موارد نمي توان درصد سطوح نفوذ ناپذير حوزه هاي شهري را تنها شاخص واكنش حوزه محسوب كرد زيرا عوامل ديگري چون خصوصيات فيزيكي، موقعيت مكاني و شرايط توپوگرافي تاثيرگذار است.
هیالمارسون(1988) براي پهنه بندي خطر سیل در مناطق آریزوناي غربی و شرقی با استفاده از خصوصیات هیدرولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، به بررسی خطر هاي تهدید کننده عملیات مهندسی پرداختند.
جمیز و همکاران(1980) ضمن برشمردن نیازهاي مدیریتی به ویژه در اقالیم خشک، اقدام به پهنه‌بندي خطر سیل د
