فعالیت‌های اقتصادی کشور و همچنین بالابردن ارزش افتخارات و مشاهیر کشور به وسیله گردشگری، آزادی زیادی را برای مسافرین خارجی خود قائل می‌شود. همچنین زیرساخت‌های گردشگری در لبنان به خوبی توسعه یافته‌اند. این ویژگی‌ها موجب افزایش رقابت در بخش گردشگری می‌گردد. به منظور جذب گردشگران آگاه و با اطلاعات بالا، کشورهای اسلامی بایستی در سیاست‌های گردشگری خود تدابیری را از جمله تنوع بخشیدن به انواع گردشگری، بالا بردن کیفیت خدمات گردشگری و جلب نظر مثبت مسافران خارجی نسبت به خود اتخاذ نمایند (همان، 17).
2-3 آمار گردشگری مسلمانان در سطح جهان
گردشگری مسلمانان در سطح جهان به عنوان یک بازار بکر با تعداد بسیاری از گردشگران جوان، در حال رشد و وفور است و به طوری فزاینده نیازهای منحصر به فرد خود را در بازار مسافرت، گردشگری و مهمان‌نوازی مطرح می‌سازد. به عنوان مثال ساحل گلد23 در استرالیا با ارائه‌ی گذران تعطیلات رمضان در حال جذب گردشگران مسلمان است. کشور تایلند، مفهوم چشمه‌های آب معدنی مسلمان‌پسند را برای فریفتن گردشگران خاورمیانه به کار برده است. شهر جهانی سلامت24 در چنای25 هند به منظور ارائه‌ی خدمات بهتر به گردشگران رو به رشد کشورهای مسلمان، گواهینامه‌ی حلال را اخذ کرده است. حتی در بیشتر مقاصد، هتل‌ها و تفریحگاه‌های مسلمانان، همچون گروه هتل‌های دی‌پالما26 در مالزی، هتل الجواهر27 در دوبی، اقامتگاه‌های زنجیره‌ای عامر28 در مصر، هتل کاخ سیراگان کمپینسکی29 در ترکیه با عدم سرو الکل، خدمات تفریحی و زمان‌بندی جداگانه برای زنان، فراهم آوردن امکانات نماز و غیره در حال ارائه خدمات مرتبط با شیوه زندگی اسلامی هستند. خطوط هوایی و مقاصد به تازگی به این موضوع توجه کرده‌اند. گردشگران مسلمان را می توان بزرگترین بازار بکر مستعد صنعت گردشگری به حساب آورد (دینار استاندارد، 2012: 3).
تحقیقات (بر اساس بررسی گردشگران مسلمان از بازارهای اصلی و پژوهش ثانویه) تخمین می‌زند که بازار جهانی گردشگری مسلمانان در سال 2011، 1/126 میلیارد دلار در بخش برون‌مرزی هزینه کرده است (به جز هزینه حج و عمره) این به منزله 3/12 % از کل مخارج گردشگری برون‌مرزی جهانی در سال 2011 یعنی 1034 میلیارد دلار است. در میان 20 کشور برتر پیشرو در رشد مخارج گردشگری برون‌مرزی از سال 2005 تا 2010، 25% از این رشد مخارج از اعضای کشورهای اسلامی هستند (همان، 4).
سازمان دینار استاندارد در نمودار زیر میزان هزینه‌کرد مسلمانان در سفرهای برون‌مرزی را با گردشگران ایالات متحده آمریکا، فرانسه و چین مقایسه کرده است. همانطور که ملاحظه می‌کنید گردشگری مسلمانان در جهان همواره در حال رشد است (همان، 4).
نمودار (2-5): میزان هزینه‌کرد گردشگران مسلمان در مقایسه با گردشگران آمریکا، فرانسه و چین
منبع: سازمان دینار استاندارد، 2012
2-4 بخش عرضه در صنعت گردشگری
عرضه، دومین بعد اساسی در سیستم گردشگری است. بعد عرضه شامل همه عناصر و برنامه‌هایی می‌شود که برای ارائه به بازدیدکنندگان یک مقصد طراحی و آماده شده‌اند. این عناصر، با سیاست‌ها و عملکرد سه بخش دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی هدایت و کنترل می‌شوند (کاظمی، 1386).
هادسون (2008: 17) در مدل خود ( بازیگران اصلی صنعت جهانی گردشگری) عرضه‌کنندگان گردشگری را شامل حمل و نقل، اقامتگاه‌ها، خدمات غذا و نوشیدنی، جاذبه‌ها و رویدادها و کنفرانس‌ها می‌داند.
شکل (2-1) مدل بازیگران اصلی صنعت جهانی گردشگری هادسون
منبع: هادسون، 2008: 18
صنعت گردشگری هر کشوری نیازمند یک زیرساخت خوب حمل و نقل است. حمل و نقل شامل خطوط هوایی، کشتیرانی و راه آهن می‌شود (همان، 17).
بخش اقامتی تنوع وسیعی از تسهیلات اقامتی را به منظور برآوردن نیازهای مشتریان در برمی‌گیرد که می‌توان از هتل‌ها، مهمانسراها، تختخواب و صبحانه، اقامتگاه‌های توریستی30، خانه‌های تعطیلاتی31، آپارتمان‌های تقسیم زمانی و کمپ‌ها نام برد (همان، 17).
عرضه‌کننده مهم دیگر صنعت گردشگری بخش غذا و نوشیدنی است. آوردن آمار جهانی برای ارائه‌ی وسعت این بخش بسیار سخت است؛ اما رشد این بخش در کشورهای در حال توسعه قابل ملاحظه است. برای مثال بخش غذا و نوشیدنی در چین و هندوستان در سال 2005 به ترتیب 20 درصد و 9 درصد رشد داشته است (همان، 17).
جاذبه‌های گردشگری به دو دسته طبیعی و ساخته دست بشر طبقه‌بندی می‌شوند و مشتریان به طور فزاینده‌ای به منظور فراهم آوردن سرگرمی جذب این اماکن می‌شوند. به عنوان مثال در سال 2005، 253 میلیون نفر از پارک‌های موضوعی بازدید کردند که نشان‌دهنده 2/2 درصد رشد نسبت به سال 2004 است (همان، 17).
رویدادها و کنفرانس‌ها اغلب نقش مهمی در ایجاد کسب و کار و اوقات فراغت بازدیدکنندگان از مقصد ایفا می‌کنند. این رویدادها از نمایشگاه‌های کسب و کار گرفته تا رویدادهای بزرگ ورزشی همچون المپیک یا جام جهانی فوتبال، دارای تنوع بسیاری هستند. از دیدگاه مقصد، گردشگری رویداد توسعه و بازاریابی رویدادها به منظور کسب منافع اقتصادی و مالی است و از دیدگاه مصرف‌کننده، سفری برای مشاهده و یا شرکت در یک رویداد است (همان، 17).
2-5 مفهوم حلال
حلال اصطلاحی عربی و مورد‌استفاده مسلمانان است که می توان آن را این‌گونه معنا کرد: هرگونه کار یا فعالیتی که توسط دین مجاز شمرده شده، بدون آن‌که برای کننده کار مجازاتی در پی داشته باشد ( بن محمد نور، به نقل از اداره استاندارد مالزی، 2009: 1). تعریف فقهی حلال عبارت است از “آن‌چه که از نظر شرع و عقل روا و جایز است؛ خواه عملی قلبی باشد، همچون اعتقادات، یا بدنی و زبانی.” ( مؤسسه دائره‌المعارف‌الفقه‌الاسلامی،1387، جلد 3: 366).
مؤسسه‌ی استانداردهای مالزی (MS 1500, 2009) حلال را این‌گونه تعریف می‌کند: کارها یا فعالیت‌هایی که توسط دین اسلام بدون هرگونه مجازات تحمیلی مجاز شمرده شده باشند. همچنین این مؤسسه (MS 2400: 2010) در جایی دیگر حلال را این‌گونه تعریف می‌کند: فعالیت‌های مجاز یا قانونی در اسلام که معیار قابل قبولی را مطابق با الزامات دینی تعریف می‌کند. طیب یا طیبان به عنوان حداقل آستانه (حلال) به عنوان مثال در بهداشت، ایمنی، بهداشت عمومی، نظافت، تغذیه، اجتماعی و زیست‌محیطی و دیگر جوانب مربوطه مطابق با نیازهای موقعیتی یا کاربردی تعریف شده است (قمرالدین32 و همکاران، 2012: 722).
قوانین شرعی- اخلاقی حلال، موضوعات زیادی از قبیل فعالیت‌های شرکتی، بهداشت و کیفیت غذاها و نوشیدنی‌ها، کیفیت تزئینات، فروشگاه‌های لوازم آرایشی، لوازم بهداشت شخصی، محصولات چرمی خالص و سایر کالاها را در بر می‌گیرد. بنابر این می‌توان مشاهده کرد که مجوز حلال نه تنها در شرکت‌ها و صنایع غذایی مورد توجه است، بلکه در سایر صنایع و کسب‌وکار ها نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. شایان ذکر است که قوانین حلال در سایر کسب‌وکارهای خدماتی از قبیل بانکداری اسلامی، تراکنش‌های حساب‌های مالی، گردشگری، حمل و نقل، آژانس‌های تهیه‌ی غذا، آموزش و پرورش و مسائل دیگر اجرا می‌شوند. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که کسب و کار حلال پدیده‌ای جهانی و در حال رشد است که اهمیت آن در کشورهای مختلف و محیط تجاری بیشتر و بیشتر می‌شود. رابطه‌ی متقابل ادیان جهانی و تجارت، مصرف، ارزش کیفیت و همچنین تأثیر فرهنگ ملی و دین در بکارگیری مؤثر از روش‌های مدیریتی مدرن، نیازمند پژوهش‌های علمی بیشتر و عمیق‌تر است (روزه ویزیوس33، 2012: 762).
2-6 گردشگری حلال
مسلمانان در طول سفر ملزم به رعایت فرامینی مانند ممنوعیت الکل، غذای بدون الکل، ممنوعیت قمار، جدا بودن زنان از مردان ، رعایت پوشش اسلامی، انجام تکالیف دینی همچون نماز و روزه و غیره هستند. ممکن است بسیاری از گردشگران مسلمان به دلیل ترس از پیدا نکردن زیرساخت‌های گردشگری و اقامتگاه‌هایی که مطابق با سبک زندگی آن‌ها باشد، از سفر کردن منصرف شوند. از این‌رو توسعه‌ی محیط گردشگری متناسب با نیازهای مسلمانان چشم‌اندازهای بسیاری را تحت عنوان گردشگری حلال ارائه می‌دهد (ایمانی، 2010: 122).
در دهکده‌ی جهانی کنونی، جایی که ارتباطات، سفر را به یکی از اجزای اصلی زندگی تبدیل کرده است، گردشگری منبع درآمد مهمی برای بسیاری از کشورها محسوب می‌شود. گردشگری حلال، ارائه‌ای جدید در صنعت گردشگری است. بنابراین نیاز است که محصولات و خدمات این نوع گردشگری طراحی و توسعه داده شوند. مفهوم حلال در فرهنگ عربی نه تنها برای غذاها، بلکه برای تمامی ابعاد از بانکداری گرفته تا لوازم آرایش، و در مورد بحث ما، گردشگری استفاده می‌شود (همان، 1).
این مفهوم به معنای ارائه‌ی بسته‌های سفر و مقاصد گردشگری است که متناسب با نیازهای مسلمانان طراحی شده باشد. گردشگری حلال، به عنوان نوعی گردشگری مذهبی، به ویژه در هنگام سفرهای زیارتی حج و عمره بیشتر در میان کشورهای خاورمیانه مشاهده می‌شود. این بازار خاص، توانایی بالقوه‌ی زیادی برای محصولات و خدمات خود دارد، چرا که تقاضای این بخش از بازار کشش‌ناپذیر بوده و حالت ارتجاعی بالایی دارد. مسلمانان سراسر جهان، حتی در شرایط عدم وجود امنیت بر اساس ایمان و عقیده‌ی خود سالانه به مراسم عمره و حج مشرف می‌شوند که شهرهای مقصد در این سفرها، مکه و مدینه است (همان، 1).
این روزها گرایش بر این سو است که در بسته‌های سفر زیارتی ، بعد از انجام زیارت و عبادت، برنامه‌هایی برای دیدن اماکن مذهبی و آشنا شدن با فرهنگ محلی نیز گنجانده شود. با این حال گردشگری حلال یه کشورهای خاورمیانه محدود نمی‌شود. جمعیت مسلمانان جهان با گذشت سال‌ها رو به افزایش بوده است. جمعیت مسلمان جهان در سال 2007 حدود 1.3 میلیارد نفر بوده که این رقم در سال 2010 به 3 میلیارد نفر رسیده است. این مسلمانان به کشورهای زیادی در جهان سفر می‌کنند (همان، 1).
با وجود پتانسیل‌های بالقوه برای توسعه و پیشرفت در این شاخه‌ی گردشگری، کشورهای سراسر جهان باید رویکرد مناسبی نسبت به گردشگری حلال اتخاذ کنند و مقاصدی را برای گردشگری به خانواده‌های مسلمانان پیشنهاد کنند که آرامش و آسایش مسلمانان در آن‌ها تضمین شده باشد و به آن‌ها این اطمینان را بدهند که می‌توانند مناسک مذهبی خود را بجای آورند. یک راه برای جذب گردشگران مسلمان ارائه‌ی بسته‌های سفر اسلامی (مطابق با شریعت اسلام) است. نکته مهم در این‌جا آن است که در انتخاب بازار هدف مسلمانان، نباید همان رویکرد خود را نسبت به افراد غیرمسلمان داشته باشیم. برای مسلمانان باید قمار، پارتی و نوشیدنی‌های الکلی حذف شود. بازدید از مساجد و اماکن مقدس اسلامی را هم می‌توان وارد برنامه ی سفر کرد. مهم است که غذای حلال در سفر ارائه شود و به هنگام نماز، جهت ادای فریضه توقف شود (همان، 1).
گردشگری حلال با استقبال چشمگیری مواجه شده است و به عنوان یک پدیده در صنعت گردشگری تبدیل شده است. با توجه به مباحث مطرح شده، ارائه‌ی غذای حلال در هتل‌ها، به آن‌ها یک مزیت رقابتی می‌دهد تا گردشگران مسلمان داخلی و خارجی را جذب کنند، به ویژه گردشگرانی از خاورمیانه، آسیای غربی و سایر کشورهای اسلامی. مسلمانان از غذای حلال نه تنها به خاطر شرعی بودنش استفاده می‌کنند بلکه غذای حلال، سالم، بهداشتی و مطمئن است و در شرایط کاملاَ مناسب از مواد مناسب تهیه شده و به شیوه‌ی مناسبی سرو می‌شود. گردشگران مسلمان نسبت به سرویس‌های ارائه‌ی غذا در مقاصد گردشگری بسیار حساس هستند. اهمیت مفهوم حلال در صنعت هتلداری محققین را بر آن داشته است تا در این زمینه تحقیقات بسیاری انجام دهند (همان، 1).
2-6-1 گردشگری حلال در ایران
دولت دارای نقشی مهم و انکارنشدنی در توسعه‌ی صنعت گردشگری و خط‌مشی‌گذاری در آن است. دولت زیرساخت‌ها و خدمات گوناگونی را در این بخش بر عهده دارد. خط‌مشی‌گذاری فرآیندی است که توسط ایدئولوژی‌های سیاسی و ارزش‌های فرهنگی اجتماعی توسط صاحبان قدرت و افراد با نفوذ شکل می‌گیرد. این امر بدین معناست که نحوه و میزان دخالت
