زبان خود را به شمشير برّان تشبيه نمايند؛ امّا عبيد بن أبرص هنگامي كه به فصاحت و مهارت خود در فنون شعري افتخار مي‌كند، با اينكه پرورش يافتة صحرا است، امّا او مهارت خويش را به مهارت شناي ماهي در دريايي ژرف تشبيه مي‌كند؛ و اين تصوير، تصوير نادر و جهشي در مضمون شعر جاهلي محسوب مي‌گردد؛ با اينكه او در ساحل دريا نزيسته بود.65
4- 3- 1- 6. بخش ششم: موضوعات گوناگون
بهره‌گيري شاعر جاهلي از محيط دريا و به کارگيري آن در اشعارش تنها به موضوعات پيشين محدود نمي‌شود؛ بلكه او در شعر خود سواحل دريا و ستيزة قبايل براي دستيابي به سواحل، و راه‌هاي کشيده شده در راستاي آن را بيان نموده است. شاعر فراواني افراد لشکر را به موج‌هاي انباشته، و سوار بر هم دريا، تشبيه کرده است. وي همچنين از مالياتي كه دريانوردان هنگام گذر از برخي بنادر (اسكله‌ها) پرداخته، و كالا‌هاي خود را در آنها مي‌فروختند، سخن گفته است. در اين قسمت عطوان براي هر يك از موضوعات ذكر شده اشعاري بدون تحليل و شرح ارائه مي‌دهد.
4- 3- 1 – 7. بخش هفتم: تشبيه كرم و بخشش ممدوح به رود پر آب
موضوع هفتم از توصيف دريا در شعر جاهلي تشبيه دهش و بخشش بسيار ممدوح به رود خروشان و پر آب است. بسياري از شاعران جاهلي به اين نوع تشبيه اهتمام ورزيده؛ و به تفصيل و شرح، و ويرايش و بررسي آن، پرداخته‌اند. نويسنده اظهار مي‌دارد كه ممکن است آن دسته از شاعراني که به دربارهاي “غساسنه” در شام و “مناذره” در عراق رفت و آمد بسيار داشتند، اين نوع تشبيه را ابداع نموده باشند؛ و آنگاه ديگر شاعران از آنان تقليد كرده، و آن را وارد شبه جزيره عربستان کرده باشند. طبق معمول نويسنده در اين زمينه اشعاري بيان و به شرح و تحليل آنها مي‌پردازد.
4- 3- 2. باب دوم: عصر اموي
مطالب اين باب به دو بخش تقسيم شده است.
4- 3- 2- 1. بخش اول: توصيف مسافرت در رودخانه
چنين تصور مي‌شد كه شاعران دورة اموي اشعار بيشتري در توصيف دريا بسرايند، و موضوعات قديمي وصف دريا را دگرگون ساخته، و موضوعات جديدي به آنها بيافزايند؛ زيرا شاعران جاهلي با پرداختن به برخي توصيفات دريا – كه در معرفي باب اول توضيح آنها گذشت – پايه‌هاي اين توصيف را براي آنان بنيان نهادند؛ امّا دگرگوني چنداني در توصيف آنها از دريا پديد نياورد؛ چرا که تلاش شاعران اموي همچنان به توصيف سفر در رود يا توصيف ترس و هراس از سفر دريايي محدود مي‌شد. البّته اين سفر تجاري و تاريخي نبود، بلكه تنها تصويري از كوچ زنان کجاوه‌نشين از مكاني به مكان ديگر، در رود نيل يا رودهاي عراق بود. چنين گمان مي‌رود كه “عبيد الله بن قيس الرقيات” نخستين کسي است که اين توصيف را دگرگون ساخته؛ و آن را از مرحلة تشبيه منجمد و يکنواخت (کليشه‌اي) سنتي _که تنها به توصيف صحرا و جماد بي‌جان محدود بود_ به مرحلة جان‌بخشي يعني توصيف کوچ زنان با کشتي در رود نيل دگرگون نمود.
4- 3- 2- 2. توصيف ترس از دريانوردي و نبرد دريايي
نويسنده در اين بخش چنين مي‌گويد كه از توصيف ترس از دريانوردي و نبرد دريايي در كشتي‌هاي جنگي جز به قطعه شعري دست نيافته‌ايم؛ چنانچه روايت گرديده “هشام بن عبد الملك”، “أسود بن بلال محاربىّ” را در درياي شام (مديترانه) به خدمت گرفت، و يك أعرابي (عرب باديه نشيني) از قبيلة أسود بن بلال محاربىّ نزد وي آمد، أسود أجرت او را تعيين نمود؛ و او را مهياي جنگ دريايي كرد؛ پس آنگاه كه أعرابي دچار ترس فراوان شد، ابيات زيبايي را در ترس و هراس خود از دريا بيان مي‌كند. عطوان آنها را ذكر شرح و تحليل مي‌كند.
4- 3- 3. باب سوم: عصر عباسي اول
مباحث اين باب به چهار بخش تقسيم مي‌شود.
4- 3- 3- 1. بخش اول: بسنده نمودن شاعران به توصيف سفر در رودخانه
اين بخش در بارة اكتفاي شاعران عباسي به توصيف سفر رودخانه‌اي به سوي ممدوح يا سفر تفريحي ممدوح در رودهاي عراق مي‌باشد؛ كه نويسنده توصيف اين سفر را به سه دورة تجديد و رستاخيز ادبي، دورة تطوّر و تهذيب و دورة نضج و كمال تقسيم مي‌نمايد؛ و به ترتيب در بخش‌هاي بعدي اين باب به توضيح هر يك مي‌پردازد.
4- 3- 3- 2. بخش دوم: دورة تجديد و رستاخيز ادبي
هر يك از شاعران اين دوره سفر خود به سوي ممدوح با كشتي در رودخانه يا سفر تفريحي ممدوحش را نيز با کشتي در رودخانه توصيف نموده‌اند؛ توصيفي که در آن تشبيهات و تصاوير بدوي پر رنگ‌تر بود؛ و در مواردي چون؛ توصيف كشتي به ويژگي‌هاي خاص شتران و اسب‌ها، تشبيه كشتي به ماده شتر نيرومند، مقايسة آن دو با يكديگر، تشبيه سرعت كشتي به سرعت شتر مرغ، و تشبيه خروش و غرّش امواج به تند زير نمود مي‌يافت. نويسنده ابياتي از مشهورترين شاعران اين دوره چون “بشار بن برد” و “أبو الشيص الخزاعي” و أبونواس” مي‌آورد.
4- 3- 3- 3. بخش سوم: دورة پيشرفت و تهذيب
عطوان نمايندگان اين دوره را “مسلم بن الوليد” و “أبو تمام” معرفي مي‌كند؛ زيرا توصيف آن دو از سفر در رودخانه، توصيفي بسيار طولاني و مفصل است؛ و به روشني بر اكمال ويژگي‌هاي رود اهتمام ورزيده‌اند.
4- 3- 3- 4. بخش چهارم: دورة نضج و كمال
آخرين بخش از اين باب مرحلة کمال و پختگي است كه با شفاف‌ترين تصاوير و دورترين تأثير از محيط صحرايي و خيال بدوي در نزد “دعبل خزاعي” و “حسين بن ضحاک” ظهور مي‌کند. ايجاز و اختصار باعث مي‌شود كه “دعبل” در هنگام توصيف كشتي نسبت به ويژگي‌هاي شتر، اجتناب نمايد؛ ولي “حسين بن ضحاك” با اطناب به توصيف كشتي پرداخته؛ و از الهام گرفتن از تشبيهات صحرايي كاملاً دوري گزيده است.
4- 3- 4. باب چهارم: عصر عباسي دوم
اين باب كوچك‌ترين باب كتاب محسوب مي‌شود كه نويسنده مطالب خود را در دو بخش تنظيم نموده.
4- 3- 4- 1. بخش اول: توصيف مسافرت در رودخانه
شاعران در دورة عباسي دوم تنوّع آنچناني در موضوعات توصيف دريا و رود، ايجاد نكردند؛ بلكه آنها همانند شاعران نخستين عباسي همة توصيفات خود از رود و دريا را، در به تصوير كشيدن مسافرت در رود بسوي ممدوح، صرف کردند. البّته برخي ديگر چون ابن رومي توصيف مسافرت در رودخانه بسوي ممدوح، را از مسافرت صحرايي بسوي ممدوح بطور كامل جدا نمودند؛ و در پي استقلال و كمال آن بودند؛ و اين سفر را از آغاز تا پايان پي‌گيري مي‌نمودند؛ و از شوق و اشتياق بازگشت به خانواده و وطن سخن گفتند. نويسنده ابياتي از ابن رومي و بحتري در خصوص اين موضوع بيان مي‌كند.
4- 3- 4- 2. بخش دوم: توصيف نبرد دريايي
اين بخش آخرين قسمت باب و كتاب است كه در اين بخش نويسنده ابياتي از بحتري بيان مي‌كند كه در آن بحتري توصيف جنگ كشتي‌ها (نبرد دريايي) را ابداع نموده است. او جنگ دريايي ميان دو ناوگان روم و عرب را در زمان “متوكل” به تصوير كشيده است؛ نبردي كه منجر به متلاشي شدن و از هم پاشيدن ناوگان روم، و پيروزي چشمگير ناوگان عرب به فرماندهي “أحمد بن دينار” شد. بحتري در اين توصيف از همة شاعران معاصر و قبل از خود پيشي گرفته است. همانطور كه قبلاً نيز اشاره گرديد، دكتر شوقي ضيف نيز اين قصيده را در كتاب خود “البطولة فى الشعر العربي” بيان كرده است.66
4- 4. جايگاه كتاب در ميان تأليفات ديگر
اين كتاب از اهميّت ويژه‌اي برخوردار است، زيرا آن از محدود كتاب‌هايي است كه در زمينة توصيف دريا و رود در شعر عربي نگاشته گرديد. هر چند كتاب “حديث السندباد القديم” نوشته دكتر حسين فوزي و “ابن ماجد الملاّح” و “ادب البحر” نوشتة دكتر احمد محمّد عطيّة و كتاب ديگري از محمّد ياسين الحمدي در اين زمينه نوشته شده‌اند، يا اندك مقالاتي نيز به صورت مختصر به اين به موضوع پرداخته‌اند؛ امّا هيچ يك به صورت مستقيم تاثير دريا را در شعر عربي بررسي نكرده‌اند؛ و هنوز بسياري از ميراث ادب عربي در بارة عالم دريا چون داستان‌هاي تاجران عرب و اخبار آنها به خاطر پراكندگي در كتابخانه‌هاي مختلف اروپايي دور از دسترس پژوهشگران عرب قرار دارند. لذا مي‌توان گفت اين كتاب اولّين اثر در اين زمينه محسوب مي‌شود؛ و همچنين تاثير زيادي بر مقالات و پژوهش‌هاي بعد از خود داشته است.
5- بررسي كتاب “وصف البحر والنّهر فى الشعر العربي”
پس از معرفي كتاب به بررسي آن مي‌پردازيم. “هدف اصلي بررسي كتاب آن است كه خوانندة احتمالي كتاب پيشاپيش آگاه شود كه آيا بايد كتاب مورد بحث را براي مطالعه برگزيد يا خير”67 در اين بخش ابتدا به مطالعة ساختار شكل كتاب و سپس به محتوا و درون ماية آن مي‌پردازيم.
5- 1. بررسي ساختار شكلي
در اين قسمت به بررسي كتاب از جهت ظاهر آن مي‌پردازيم، هدف از اين بررسي آن است كه ببينيم آيا كتاب شرايط ظاهري يك اثر فنّي را رعايت كرده است؛ و آيا از ويژگي‌هاي شكلي يك نوشتة علمي برخوردار است يا خير. البّته قبل از آغاز بررسي بايد بگوييم كه اين كتاب از ويژگي‌هاي شكلي و ظاهري يك اثر علمي برخوردار است. در اين بخش از مسائلي چون عنوان كتاب، مقدمة كتاب و فصل‌بندي كتاب و مصادر و منابع و فهرست كتاب سخن مي‌گوييم.
5- 1- 1. عنوان
بررسي نام كتاب اولّين گام در راه بررسي آن است، زيرا عنواني كه نويسندة يك اثر علمي براي كتاب خويش انتخاب مي‌كند بايد تصوير روشني از موضوع و محتواي كتاب ارائه كند. عنوان كتاب حاضر چنانچه بارها قبلاً بدان اشاره شده است، “وصف البحر والنّهر في الشعر العربي” نام دارد.
براي بررسي اين عنوان لازم است كمي در بارة وصف سخن گوييم؛ فن وصف يكي از قديمي‌ترين و مهّم‌ترين اغراض شعر عربي است؛ و آن پايه و اساس شعر عربي محسوب مي‌شود، زيرا اغراض ديگر شعر عربي چون مدح و هجا و… نيز وصف است، لذا تمام فنون شعري ديگر در وصف داخل مي‌شوند، ولي وصف به صورت مستقل به كار گرفته نمي‌شد. بنا بر اين وصف دريا و رود يكي از موضوعات مهّم وصف شعر عربي محسوب مي‌شود؛ كه اثر دريا و رود را در شعر عربي مورد بررسي قرار مي‌دهد. نويسنده بر حسب عنوان كتاب به بررسي اثر دريا و مظاهر آن در شعري پرداخته؛ و با بيان اشعاري از شاعران مشهور هر دوره و شرح و تحليل آنها اين موضوع را اثبات نموده است. از اين‌رو مي‌توان گفت كه عطوان به عنصر شموليّت و دلالت آن بر درون مايه توّجه داشته و سعي داشته مباحث كتاب بر اساس عنوان طرح گردند؛ به جز اينكه او “حسين بن ضحاك” را يكي از شاعران عصر عباسي اول قرار داد، در حالي كه وي از شاعران عباسي دوم به شمار مي‌رود؛ و از اين بابت مي‌تواند مورد انتقاد قرار گيرد.68
در مورد حجم عنوان نيز بايد گفت اگر چه كلمات آن كمي از حدّ معمول بيشتر است، ولي بايد اشاره كرد كه نويسنده چاره‌اي جز انتخاب اين عنوان براي دلالت بر موضوع نداشته، زيرا موضوع كتاب دقيقاً عنوان كتاب قرار گرفته؛ پس اين مسأله قابل تسامح است.
در بارة جذابيّت مي‌گوييم كه عنوان اين كتاب عنواني بسيار جذّاب و زيبا است؛ زيرا نويسنده موضوعي جديد و جذّاب را از شعر عربي كشف نموده، و نگارش اين موضوع جذّاب وي را در انتخاب جذابيّت عنوان ياري نموده است؛ همچنين نويسنده در انتخاب عنوان از به كارگيري كلمات مبهم و تأمل برانگيز دور نموده؛ و در نامگذاري از كلمات ساده و روشن بهره برده است؛ الفاظي كه به طور مستقيم بر معاني دلالت دارند و خواننده با نگاهي گذرا به عنوان كتاب به معنا و مفهوم آن رهنمون مي‌شود.
5- 1- 2. مقدمة كتاب
مقدمة هر كتاب شامل معرفي موضوع، بيان تاريخچه‌اي از پيشينة كارهاي انجام شده، و بيان هدف از تأليف آن است. مقدمة اين كتاب مقدمة مختصري است؛ ولي در عين حال همة بخش‌هاي گفته شده را در بر دارد؛ زيرا در آغاز مقدمه از ديدگاه پژوهشگران در بارة وصف دريا و رود سخن گفته؛ كه اعتقاد دارند شعر عربي از وصف دريا و رود تهي است (تاريخچة موضوع)؛ در صورتي كه نويسنده در مقدّمه بيان مي‌كند كه با دلايل قاطع و اسناد روشن اثبات مي‌شود كه شاعران عرب از محيط دريا الهام گرفته‌اند (هدف از تأليف). در واقع هدف عطوان از تأليف كتاب حاضر اثبات اين موضوع است كه با بيان مباحث خود در چهار باب به اين مسأله مي‌پردازد؛
