ه شد. پرسشنامه‌ی اولیه به منظور برخورداری از روایی لازم برای توزیع در جامعه مورد پژوهش بازنگری شد و در نهایت منجر به تهیه پرسشنامه‌ی نهایی گردید که نمونه‌ای از آن در پیوست آمده است.
1-8-5 روش‌های تحلیل داده‌ها
در این پژوهش برای پرسشنامه‌ی خبرگان از تکنیک‌های آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون دوجمله‌ای و آزمون فریدمن) و برای پرسشنامه‌ی گردشگران نیز از تکنیک‌های آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون فریدمن و آزمون تی) استفاده شده است.
1-8-6 نقشه راه
مراحل کلی انجام این پژوهش در شکل 1-3 نشان داده شده است.
شکل (1-2): مراحل کلی انجام پژوهش
1-9 موانع و محدودیت‌های پژوهش
• کمبود سوابق تحقیق در ایران؛
• دشواری دسترسی به خبرگان؛
• امکان عدم همکاری برخی از خبرگان در تکمیل پرسشنامه ارائه‌شده؛
• محدودیت مربوط به زمان و هزینه‌های محتمل در پروژه؛
1-10 تعریف عملیاتی واژه‌های تحقیق
به منظور ایجاد ذهنیت مشترک بین خواننده وپژوهشگر ،مفاهیم و واژه‌های کلیدی بکار گرفته در این تحقیق به شرح زیر تعریف می‌گردند.
گردشگری: گردشگری عبارت است از مجموعه کارهایی که یک فرد در سفر و در مکانی غیر از محیط عادی خود برای مدتی که کمتر از 24 ساعت و بیشتر از یک سال نیست، انجام می‌دهد، و هدف آن سرگرمی، تفرج، استراحت، ورزش، دیدار با اقوام و آشنایان، کسبوکار، مأموریت، شرکت در سمینار یا کنفرانس، درمان، مطالعه، تحقیق، فعالیت‌های مذهبی و فعالیت‌هایی از این قبیل است (رضوانی، به نقل از سازمان جهانی گردشگری، 1387).
حلال: حلال اصطلاحی عربی و مورد‌استفاده مسلمانان است که می توان آن را این‌گونه معنا کرد: هرگونه کار یا فعالیتی که توسط دین مجاز شمرده شده، بدون آن‌که برای کننده کار مجازاتی در پی داشته باشد ( بن محمد نور، به نقل از اداره استاندارد مالزی، 2009: 1). تعریف فقهی حلال عبارت است از “آن‌چه که از نظر شرع و عقل روا و جایز است؛ خواه عملی قلبی باشد، همچون اعتقادات، یا بدنی و زبانی.” ( مؤسسه دائره‌المعارف‌الفقه‌الاسلامی،1387، جلد 3: 366)
گردشگری حلال: گردشگری حلال محصولی جدید در صنعت گردشگری است که برای مسلمانان با رعایت موازین دینی آنان خدمات گردشگری ارائه می‌دهد ( پروهیک، 2011). این به معنای ارائه بسته‌های مسافرتی و مقاصدی است که به طور ویژه با در‌نظر‌گرفتن ملاحظات مسلمانان برای رفع نیاز‌های آنان طراحی شده‌اند ( زیلانی و همکاران، 2011).
عرضه صنعت گردشگری: عرضه، دومین بعد اساسی در سیستم گردشگری است. بعد عرضه شامل همه عناصر و برنامه‌هایی می‌شود که برای ارائه به بازدیدکنندگان یک مقصد طراحی و آماده شده‌اند. این عناصر، با سیاست‌ها و عملکرد سه بخش دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی هدایت و کنترل می‌شوند (کاظمی، 1386). به عقیده هادسون6 (2008) عرضه‌کنندگان گردشگری شامل اقامتگاه‌ها، جاذبه‌ها، خدمات غذا و نوشیدنی، حمل‌و‌نقل و رویدادها و کنفرانس‌ها می شوند.
1-11 خلاصه فصل اول
در این فصل پس از طرح مسأله و اهمیت موضوع، پرسش‌ها، فرضیه و اهداف پژوهش بیان گردید. سپس در چارچوب کلان نظری، مدل عرضه‌گردشگری هادسون و همچنین مدل اولیه‌ی پیشنهادی پژوهش نمایش داده شد. همچنین در مورد نوع پژوهش، قلمرو زمانی، جامعه و نمونه، روش و ابزار گردآوری اطلاعات و روش تحلیل داده‌ها به طور مختصر توضیح داده شد. سپس نقشه‌راه پژوهش به نمایش در آمد و در نهایت تعاریفی از واژگان پرکاربرد پژوهش ارائه شد.
در فصل بعد به تفصیل به بررسی پیشینه پژوهش‌های انجام شده در زمینه‌ی گردشگری حلال و همچنین مدل مورد استفاده در این پژوهش پرداخته می‌شود.
فصل دوم
ادبیات و پیشینه پژوهش
مقدمه
گردشگری حلال مفهومی نسبتاَ نوپاست و تاکنون تحقیقات فراوانی در مورد این نوع از گردشگری صورت نگرفته است. از این‌رو دستیابی به اطلاعات مورد نظر در تمام بخش‌های عرضه‌ی گردشگری کار دشواری است. اما سعی شده است تا حدممکن از تمام منابع اطلاعاتی جهت دستیابی به نتایج پژوهش‌های دیگران در این زمینه استفاده شود. در فصل پیش رو ابتدا به بررسی مفهوم گردشگری و نقش آن در کشورهای اسلامی پرداخته می‌شود. پس از بررسی آمار گردشگری مسلمانان در سطح جهان و تعریف گردشگری حلال و بیان نکاتی در مورد گردشگری ایران، به بررسی جداگانه‌ی گردشگری حلال در هر یک از بخش‌های عرضه‌ی گردشگری پرداخته می‌شود. در ادامه با معرفی کشورهای موفق در زمینه‌ی گردشگری حلال در مورد اقدامات صورت گرفته در این کشورها در راستای توسعه‌ی این نوع از گردشگری توضیحاتی آورده می‌شود. در نهایت پس از آوردن پیشینه‌ی تحقیق مدل توصیفی حاصل از مطالعه پژوهش‌های دیگران آورده می‌شود.
2-1 گردشگری
گردشگری دارای ماهیتی پیچیده است و ارائه‌ی یک تعریف کوتاه و مختصر از آن آسان نیست (دومن7،3:2011). ده‌ها تعریف از گردشگری ارائه شده است که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
اولین نوشته‌ها راجع به گردشگری در دایره‌المعارف گردشگری و مسافرت، بر ابعاد تاریخی این پدیده تمرکز داشته‌اند. با گذشت زمان، معانی رایج و حرفه‌ای گردشگری تغییر یافته است. در حالی که تعاریف اولیه عمدتاَ بر گردشگری به عنوان یک مولد اقتصادی توجه داشتند، معانی اخیر مفهومی کاملاَ وسیع‌تر را پوشش می‌دهند. دیدگاه‌های جدید احتمالاَ ناشی از افزایش دانش بشر درباره‌ی ابعاد گردشگری است؛ چون امروزه ثابت شده که گردشگری واقعاَ پدیده‌ای چندوجهی و بسیار پیچیده است (کاظمی، 1386: 15).
از نظر وارور8 (2000: 3) گردشگری، مجموعه‌ی پدیده‌ها و ارتباطات ناشی از کنش متقابل میان گردشگران، سرمایه، دولت‌ها و جوامع میزبان، دانشگاه‌ها و سازمان‌های غیردولتی، در فرایند جذب، حمل‌و‌نقل، پذیرایی و کنترل گردشگران و دیگر بازدیدکنندگان است (داس ویل9،1997: 19).
بر طبق تعریف سازمان جهانی گردشگری، گردشگری دربرگیرنده فعالیت افرادی است که به مکانی به دور از محل زندگی خود برای مدت کمتر از یک سال به منظور تفریح، تجارت و اهداف دیگر سفر می‌کنند. بنابراین گردشگری شامل حرکت کوتاه‌مدت افراد به مقاصدی خارج از محیط معمول زندگی و فعالیت‌های خود می‌شود. گردشگری از لحاظ ماهیت به سه نوع فعالیت تقسیم می‌گردد: سفر دور از خانه به مدت 24 ساعت، سفرهای تفریحی برای گذراندن اوقات فراغت و تعطیلات و مسافرت برای کسبوکار (همان،19).
این تعریف، به بعد تقاضای گردشگری توجه و تأکید دارد. تعاریف ارائه شده از گردشگری معمولاَ هر دو بعد عرضه و تقاضای گردشگری را مد‌نظر قرار می‌دهد. تعاریفی که متوجه بعد عرضه گردشگری هستند، بر محصولات و خدمات ارائه شده به گردشگران متمرکز هستند. در حالی که تعریف‌های مربوط به بعد تقاضای گردشگری بر رفتار گردشگران و آن‌چه آنان نیاز دارند و جستجو می‌کنند، تمرکز می‌کنند (همان،19).
به گردشگری باید از دیده تعاملی بین عرضه و تقاضا نگریست؛ طراحی و توسعه‌ی یک محصول، به منظور مرتفع ساختن یک نیاز است. همین تعامل است که آثار اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی و دیگر آثار را تعریف می‌کند (همان، 19).
راه‌های بسیاری برای برای بررسی فعالیت گردشگری وجود دارد. یک راه این است که گردشگری را به سه مرحله تقسیم کنیم (همان، 19):
• آن‌چه پیش از ترک خانه روی می‌دهد (مطالعه مواد تبلیغاتی یعنی آگهی‌ها و …، انتخاب مقصد، خرید و …).
• آن‌چه در راه رفتن به مقصد معین شده و برگشت از آن‌جا روی می‌دهد (مسافرت، عزیمت، ورود).
• آن‌چه که در مقصد برای مسافر اتفاق می‌افتد (خاطرات و رضایتمندی‌ها، نارضایتی‌ها و دلخوری‌ها).
2-2 نقش گردشگری در کشورهای اسلامی
تقریباَ یک و نیم میلیارد نفر از جمعیت جهان مسلمان هستند که باعث شده‌اند این دین، یکی از بزرگترین ادیان جهان باشد. اکثر مسلمانان در 57 کشور اسلامی که عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC) هستند، زندگی می‌کنند. این کشورها عمدتاَ در خاورمیانه (محل ظهور اسلام) که از آن‌جا اسلام به آفریقا و آسیای جنوب و جنوب شرقی انتشار یافت، واقع شده‌اند. برخی از کشورهای شوروی سابق و آسیای مرکزی اسلامی هستند و جمعیت قابل ملاحظه‌ای از مسلمانان در سایر کشورهای جهان نیز وجود دارد. زندگی یک مسلمان متأثر از کتاب مقدس قرآن و سنت یا حدیث (که شامل سخنان و اعمال حضرت محمد است که از یاران و نزدیکان او نقل شده) است (زمانی فراهانی و هندرسون10، 2010: 79).
آیاتی از قرآن که در ارتباط با سفر با اهداف بهبود فیزیکی، اجتماعی، و معنوی در قرآن وجود دارد، عبارتند از: آل عمران (137)، الانعام (11)، النحل (36)، النمل (69)، العنکبوت (20)، الروم (42/9)، صبا (18)، یوسف (109)، الحج (46)، فاطر (44)، غفار (82/21)، محمد (10)، یونس (22)، و الملک (15). تعالیم این آیات حاکی از آن است که از طریق سفر و مشاهده‌ی زیبایی جهان و قدرت خالق، اطاعت‌پذیری بنده نسبت به خدا افزایش می‌یابد. سفر باعث بهبود سلامتی، کاهش استرس و اطاعت‌پذیری بیشتر انسان به خدا می‌شود. سفر باعث کسب تجربه و دانش می‌شود و محکی است برای صبر و اراده‌ی انسان. مسلمانان همچنین هنگامی که در خانه‌ی خود هستند وظیفه دارند که نسبت به مهمانان و گردشگران از خود مهمان‌نواز باشند. لازم به ذکر است که مذهب از دیدگاه اسلام موضوعی شخصی است و نباید در آن هیچ‌گونه اجبار و اکراهی باشد. اسلام سفر را با ویژگی‌های خاصی مهم می‌داند و این امر در طول تاریخ نیز بر کسی پوشیده نبوده است. «هیرجا11» سفر و حج (یکی از 5 اصل اسلام) را در ارتباط باهم می‌داند ، چرا که مسلمانان باید برای حج، حداقل یک بار در طول زندگی‌شان در صورت داشتن صلاحیت (عدم حرج) به مکه سفر کنند. «زیارا12» سفر را برای تماشای مکان‌های مقدس می‌داند و «ریهلا13» سفر را برای کسب علم و دانش یا تجارت و بازرگانی می‌داند. در اسلام بر روی سفرهای هدفدار، به عنوان یکی از مؤلفه‌های سفرهای معنوی برای خدا، به منظور ایجاد امتی واحد میان مسلمانان تأکید شده است (همان ، 80).
گردشگری اسلامی در رابطه با مسلمانان است، چرا که این گروه، بزرگترین جامعه‌ی دینی را در دنیا تشکیل می‌دهند و به علت نوع و شیوه‌ی زندگی خاصشان، مسائل خاص مربوط به خود را دارند. به هر حال دلایل مربوط به عدم درک مسلمانان هرچه که باشد، آن‌ها باید تلاش کنند تا این موانع را از سر راه خود بردارند. بر همین اساس، کلیه‌ی اقدامات صورت گرفته در این راستا باید تشویق و مورد ستایش قرار گیرد (دومن، 2011: 3).
در اسلام، برای سفر کردن مزایای زیادی شمرده شده است. نخست آن‌که از این طریق می‌توان فشارهای روحی و ذهنی را کاهش داد و از مشکلات جسمی و معنوی تا حد زیادی کاست. علاوه بر این، فرد می‌تواند با تفکر و تدبر در مورد زیبایی مخلوقات خدا اطلاعات زیادی بدست آورد. انسان می‌تواند به سرآغاز نقطه‌ی خلقت بیاندیشد و تمامی این موارد برای او مفید و سودمند است. در قرآن «الله» متذکر شده است که تمامی موجودات جاندار در این دنیا از آب خلق شده‌اند. علاوه بر این خداوند انسان را به بازدید از آثار تاریخی تشویق می‌کند تا بتواند از اشتباهات نسل گذشته درس عبرت بگیرد (لادرلاه و همکاران14، 2011: 186).
مفهوم گردشگری اسلامی، به طور اساسی با تجارت اسلامی در ارتباط است. هدف هر دو اطاعت از الله است. «دین»، گردشگری اسلامی را گردشگری هدفمند می‌خواند، چرا که گردشگران باید طبق اصول اسلامی رفتار کنند و آن‌ها بر این انگیزه هستند تا ضمن تفریح، امتیازات معنوی نیز کسب کنند. بسیاری از پژوهشگران اسلامی گردشگری اسلامی را گردشگری‌ای با ویژگی‌های خاص خود می‌دانند، خصایصی نظیر: انعطاف‌پذیری، بر پایه‌ی اصول بودن، سادگی و متناسب بودن (همان: 186). گردشگری اسلامی انعطاف‌پذیر است چرا که تنها یک هدف خاص را برای سفر برنمی‌شمارد. مسلمانان می‌توانند برای تفریح، خرید، ورزش، امور پزشکی و زیارت سفر کنند مگر مواردی مانند روابط جنسی، فاحشه‌گری، مصرف دارو و مواد مخدر که تمامی این‌ها
