
داشت و چهار جنگ بزرگ ایدئولوژیکی را با صفویه شیعی رقم زد و تنها قراردادهای صلح استانبول و زهاب نظم پایداری را برای چند دهه بین دو کشور ایجاد کرد که با تزلزل حکومت در ایران این نظم فروپاشید؛ بنابراین این جنگها تا جنگ جهانی اول و اشغال قسمتهای محدودی از ایران، توسط عثمانها در غرب نیز ادامه یافت و تنها با فروپاشی عثمانی برای یک قرن کمرنگ گردید و بحران قومی جایگزین آن شد. بحران ایدئولوژیک موجب شد خطوط مرزی دو کشور تا بعد از جنگ جهانی اول نهایی نگردد.
تشکیل دولت عراق با قیمومیت انگلستان مسئلهای بود که نهتنها موارد و مسائل متنازعفیه را کاهش نداد بلکه بهنوبه خود تولید مسائل و مشکلاتی دیگری را موجب شد. عراق بر مبنای ناسیونالیسم قومی تأسیس شد و امپراتوری عثمانی فروپاشید. اقلیتی سنی مذهب نیز با حمایت انگلستان بر عراق حاکم گشت. اولین مسئلهای که از این رهگذر پدید آمد اخراج علمای شیعه ایرانی مقیم عراق به علت برپایی و رهبری انقلابی ضد استعماری در کشور عراق بود. توضیح اینکه علمای شیعه که بههیچوجه تاب تحمل استیلای بیگانه را نداشتند پس از جنگ جهانی اول که استعمار انگلستان قیمومیت عراق را بهعنوان غنیمتی جنگی به چنگ آورده بود، فتوای جهاد صادر و علیه انگلیسها به پا خاستند. بدیهی بود انگلیسیها نیز برای تحکیم استیلای خود بر عراق، وجود علمای مخالف را برنتافته اقدام به اخراج آنها نمودند. لذا دولت و ملت ایران بهشدت به این اقدام اعتراض نموده و روابط دو کشور به تیرگی گرایید.
با تغییر در نظم منطقهای خاورمیانه و تأسیس حکومتهای ملی و دولتهای عرفی و حمایت انگلستان از هر دو کشور ایران و عراق و تصمیم دولتهای این دو کشور برای واگذاری توسعهطلبی ارضی بهتدریج اختلافات دو کشور کمرنگ شد و پیمان سعدآباد باعث همکاری دو کشور در حوزهای امنیتی و تجاری گشت و پیمان بغداد در سال 1334 پیوندهای امنیتی منطقهای دو کشور را گسترش داد. لیکن ناگهان با شکلگیری دولتهای انقلابی با مرام سوسیالیستی و تأکید بر پانعربیسم منطقهای در سال 1338 روابط دو کشور تیره شد و عراق درصدد بهرهگیری از پانعربیسم منطقهای برای اخلال در امنیت ملی ایران برآمد. بحران مزبور حتی در پیمان الجزایر سال 1353 حل نشد و با انقلاب اسلامی و تلاقی بحران قومی و ایدئولوژیک تشدید شد که باعث تحمیل طولانیترین جنگ منطقهای توسط عراق علیه ایران با حمایت کشورهای عربی منطقه و ساختار نظام بینالملل گردید. روابط پرتضاد دو کشور پس از جنگ ادامه یافت و بعد از سقوط صدام توسط ایالاتمتحده و همپیمانانش فرصتی برای همکاری دو کشور فراهم گشت. شیعیان بهتناسب اکثریت خود ساختار سیاسی را به دست گرفتند و روابط دو کشور به سمت ایجاد متحدانی استراتژیک در حوزه سیاسی و اقتصادی پیش رفت. ساختار نظام جهانی و سیستم تابع منطقهای آن این روابط را که در حال ایجاد نظم منطقهای جدید در خاورمیانه بود برنتافتند. از شکافهای مذهبی و قومی بین دو کشور سود جسته و از این بحرانها استفاده نموده و با حمایت از پیکار جویان جدید در سوریه و عراق امنیت ملی ایران را نشانه رفتند.
ب: سؤال اصلی و سؤالات فرعی
سؤال اصلی:
پیکارجویان معارض (داعش و گروههای وابسته) در عراق چه تأثیری بر محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارند؟
سؤالات فرعی:
1. بحرانهایی که پیکارجویان معارض بر محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارند دارای چه ابعادی است؟
2. رفتار پیکارجویان معارض چگونه محیط امنیتی ایران در منطقه خاورمیانه را متأثر کرده است؟
3. بحران ناشی از حضور پیکارجویان معارض در همسایگی ایران چه تفاوتی ازلحاظ تاریخی و جامعهشناختی با سایر بحرانهای امنیتی ایران دارد؟
ج: اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
هر پژوهش از دو بعد اهمیت و ضرورت نظری و کاربردی برخوردار است:
اهمیت نظری
– گسترش ادبیات نظری در خصوص امنیت و امنیت ملی
– شناخت ابعاد نظری و فقهی گروههای تکفیری و جهادی
– شناخت عوامل مؤثر بر امنیت ملی
اهمیت کاربردی:
– شناخت عوامل تأثیرگذار بر امنیت ملی ایران در کشور عراق و تحلیل موضوع برای دستگاه دیپلماسی کشور
– مقایسه بحرانهای قومی و ایدئولوژیک مذهبی در عراق و تأثیر آن بر ایران
– بررسی راهکارهایی برای مقابله با خطر داعش و دیگر گروههای پیکارجو
تأمین امنیت در عراق از ابعاد گوناگون برای ایران مهم خواهد بود ایران با عراق دارای تشابه مذهبی، تشابهات قومی زیادی هست. وجود قومیتهای مشابه همچون کرد نیز دلیل دیگر اهمیت امنیت عراق برای ایران میباشد ابعاد دیگر اهمیت عراق مربوط به ابعاد اقتصادی و بازرگانی و خصوصاً موقعیت نفتی عراق میباشد که لازمه شناخت بیشتر عراق و امنیت این کشور را برای ایران میرساند.
د: پیشینه موضوع
در این قسمت به بررسی کتب ، مقالات و پایاننامههای پرداخته میشود که به نحوی با موضوع این پایاننامه مرتبط میباشد:
در ابتدا کتاب «ایران، عراق جدید و نظام سیاسی-امنیتی خلیجفارس» نوشته کیهان برزگر، مرکز تحقیقات استراتژیک و معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ 1389 بررسی میشود این کتاب به اتفاقات رویداده در عراق بعد از حمله نظامی آمریکا و متحدانش پرداخته و اینکه چه اتفاقاتی در این خصوص در منطقه به وجود آمده و چه تأثیری در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ایدئولوژیکی ایجاد کرده و رفتار و اقدامات ایران در این راستا چگونه بوده است، در ابتدای این کتاب از عراق جدید و چشماندازههای قدرت و سیاست در خاورمیانه صحبت میکند که باعث ایجاد بحرانهایی در منطقه و تغییرات ژئوپلیتیکی شده که قدرت و سیاست در خاورمیانه را با چالش روبهرو کرده است. در این بخش اشاراتی به اقدام و فعالیت دولتهای غربی در عراق برای تحکیم حکومت و قدرت متمایل به آنها و خواستههایشان دارد. بخش بعدی این کتاب به رابطه جدید ایران و عراق اشاره میکند که به بررسی چالشها و فرصتهای موجود میپردازد و اینکه عنصر شیعی در این خصوص بیشترین نقش را بازی میکند. بخش بعدی این کتاب به رابطه ایران و آمریکا در خصوص اتفاقات جدید عراق پرداخته که این تغییرات حضور منطقهای ایران را متحول کرده و همچنین تضاد نقش ایران و آمریکا در عراق را مورد تحلیل قرار میدهد. در بخش آخر این کتاب نیز بعد سیاسی-امنیتی ایران و عراق جدید را بررسی میکند که شناخت نظام سیاسی-امنیتی خلیجفارس در رأس این بخش قرارگرفته است؛ بنابراین کتاب حاضر فقط به فرصتهای ایران در عراق جدید میپردازد و تهدیدات امنیتی جدید را در برنمیگیرد.
کتاب «داعش؛ دولت اسلامی عراق و شام، بررسی انتقادی تاریخ و افکار» تألیف محمد ابراهیم نژاد و تدوین و ویرایش علمی حجتالاسلاموالمسلمین مهدی فرمانیان است. در سال 1393 توسط انتشارات موسسه مطالعات بنیان دینی اندیشکده ادیان ، فرق و مذاهب قم منتشر شده است. در این کتاب، عناوینی همچون ابومصعب زرقاوی کیست؟ تأسیس القاعده عراق و فجایع آن، رهبری ابوبکر بغدادی، جنگ در سوریه و تأسیس داعش، وضعیت سیاسی عراق در زمان آغاز حملات داعش به عراق، ساختار تشکیلاتی داعش، تحلیلی بر مواضع داعش را در برمیگیرد.
نویسنده، در این کتاب عنوان میکند؛ با حمله آمریکا به عراق در سال 2003 به بهانه مبارزه با تروریسم، شاخه القاعده در عراق، به رهبری ابومصعب زرقاوی فعال شد و عملیاتهای انتحاری بسیاری در عراق به وقوع پیوست. ابومصعب الزرقاوی از 2003 تا 2006، رهبر القاعده عراق بود و دشمن نزدیک خود را شیعیان میدانست و مهمترین كار خود را مبارزه با دولت شیعه عراق معرفی کرده بود. وی در سال 2006، در بمباران مواضع القاعده در عراق از سوی آمریکا کشته شد. با کشته شدن وی افراد دیگری رهبری این گروه را به عهده گرفتند؛ اما وضع عراق و فقدان رهبرانی کاریزما، مثل زرقاوی، افول فعالیتهای القاعده عراق را در پی داشت تا اینکه در سال 2010، موضوع سوریه پیش آمد و در همین زمان، ابوبکر البغدادی رهبر این گروه تروریستی شد و با خشونت بیشتر، به قتل و غارت مردم بیگناه اقدام کرد.
وی در بخش دیگری از کتاب ذكر كرده است كه برای شناخت داعش باید القاعده را شناخت و شناخت القاعده بدون شناخت سلفیه جهادی ممکن نیست. سلفیه جهادی در دهه هفتاد قرن بیستم، در مصر ظهور یافت و با تفسیر خاص از جاهلیت و جهاد گروههای تکفیری متعددی از دل آن بیرون آمدند. نویسنده، اين كتاب را رسالهای مختصر در باب تاریخ و عقاید القاعده عراق میداند که بهتازگی، نام دولت اسلامی عراق و شام (داعش) را بر خود نهاده است. اما چیزی که در این پایاننامه به آن اشارهشده است، تأثیرات فعالیت گروههای پیکارجو خصوصاً داعش بر محیط امنیتی جمهوری اسلامی است.
مقاله «برآورد استراتژيك عراق آينده» از فرزاد پور سعید، از فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سيزدهم، شماره اول، بهار، 1389 شماره مسلسل 47. که در این مقاله به برآيندي از وضعيت كنوني و گذشته عراق، نوع بازيگري و تمايلات بازيگران مؤثر اعم از داخلي و خارجي، فرصتها و تهديدات پيش روي و آسیبپذیریها و مزیتهای آن در عرصه داخلي و منطقهای پرداخته است. در اين مقاله به تخمين راهبردي عراق آينده میپردازد و اين مهم را از خلال نقد سناريوي ايده آليستي امکانپذیر میداند. اين سناريو، شامل وضعيتي است كه قانون اساسي عراق جديد، در قالب نوعي هدفگذاری راهبردي براي آينده اين كشور ترسيم كرده و شامل دو هدف دموكراسي سازي در داخل و صلحطلبی در سياست خارجي است. نويسنده این مقاله از رويكرد ساختاريابي سود میجوید و از خلال اين رویکرد، به برآورد استراتژيك عراق آينده میپردازد. مطابق اين رويكرد، واقعيات ساختاري عراق در چارچوب تاريخ، جغرافيا، فرهنگ و اقتصاد سياسي اين كشور، موجب محدوديت سناريوي ايده آليستي و كشاكش ميان آرمانها واقعيات در عراق آينده میشود. همانطور که در معرفی این مقاله آمده تحولات آینده عراق با اتفاقات جدید موردبررسی قرار داده و ایدئولوژی جدید عراق را بررسی کرده است؛ اما ارتباط این ایدئولوژی و اتفاقات عراق را با ایران اشارهای نکرده که زمینه فعالیت در این راستا را در این پژوهش موجب شده است.
مقاله «عراق، استمرار خشونت و رویای دموکراسی»، نویسنده خلیل اله سردارنیا ، فصلنامه راهبرد ، سال بیست و یکم ، شماره 63 تابستان 1391 که موضوعاتی هم چون بحرانهای هویت، یکپارچگی و مشروعیت ریشهدار، ملتسازی تحمیلی والیگارشی، بنیاد غیر دمکراتیک و غیر مدنی احزاب و گروههای سیاسی اجتماعی، باورها و فرهنگ خشونتطلبی فرقهای و قومیتی-زبانی و مذهبی، استمرار حضور و برخورد خشن نیروهای نظامی آمریکایی و همپیمانان آنها در عراق را بررسی کرده است. این مقاله صرفاً بر روی کشور عراق متمرکز میبخشد ویژگی قومیتی و مذهبی این کشور را لحاظ کرده و از اتفاقات و رویدادهای حال حاضر و ایدئولوژی جدید و حاکم در مناطق سنی نشین عراق اشارهای نکرده است و موضوعی که در این پایاننامه تأکید زیادی دارد بعد امنیتی و تأثیرپذیری امنیتی آن بر ایران میبخشد که در این مقاله به آن اشارهای نشده است.
مقاله «قومگرایی و ایجاد نظام سیاسی دموکراتیک در عراق» نویسنده علیرضا ازغندی و صابر کرمی نشریه علوم سياسي ، پاييز 1386، دوره 4 ، شماره 7 . این مقاله به ویژگی قومیتی عراق پرداخته و گروههای مذهبی فعال در عراق را معرفی میکند و اشاره میکند که قدرت گیری یکی از این گروهها باعث تلاش برای منزوی کردن سایر گروهها شده و این ویژگی قومگرایی نظام سیاسی دموکراتیک متزلزلی را به وجود میآورد. اما این پایاننامه به ویژگی ایدئولوژیکی گروههای فعال عراقی مانور داده و با تمرکز بیشتری به آن پرداخته است.
مقاله، «عراق: مسائل امنیت ملی و نیروهای مسلح (1980 1988)» نویسنده محمود یزدانفام، فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس، شماره 4 بهار 82 این مقاله به مواردی هم چون ویژگی عراق بعد از دستیابی به استقلال در سال 1932، ناامنی و عدم ثبات سیاسی و اینکه حجم مشکلات عراق به دلیل اختلافات داخلی، نسبت به دیگر کشورها منطقه بسیا
