رویکرد سیستمی با دید کلی و همه‌جانبه‌ی خود این امکان را فراهم میآورد که سیستمهای پیچیده را با دقت بالا و به‌راحتی شبیهسازی کرد و از طریق آن میتوان به مشاهده دقیق رفتار مؤلفه‌های تشکیلدهنده و علل پدیدها پرداخت و اطلاعات موردنیاز را به‌سرعت تحت شرایطی به دست آورد که حتی در دنیای واقعیات قابل‌مشاهده نیستند. درواقع مدلسازی با رویکرد سیستمی روشی مناسب برای تبیین پیشامدهای گذشته و حال است و میتواند به پیشبینی و احتمالاً کنترل پیشامدهای آتی بپردازد(حمیدی زاده، 1379: 33). با نگرش سیستمی به روستاها و توسعه پایدار این سکونتگاهها، مدلسازی سیستمها و زیرسیستمهای حاکم بر آنها به‌آسانی انجام‌پذیر است. ازآنجاکه توسعه پایدار روستایی به‌عنوان یک سیستم پویا و در حال تحول تعریف میشود مدل انتخاب‌شده برای شبیهسازی باید بتواند پویایی سیستم را در طول زمان نشان دهد.
سهولت مدیریت و برنامهریزی:
مطابق دیدگاه سیستمی، کشور یک سیستم است و این سیستم نیازمند مدیریت است و شرط اصلی مدیریت این سیستم، آن است که مدیران، با گذر از جزیی‌نگری، اجزا را در ارتباط متقابل با یکدیگر ببینند و سعی در هدایت رهبری آن با دیدی جامع بکند (dubrin, 1989: 7 به نقل از اسدی. 1379).
رویکرد سیستمی‌ایجاب میکند که برنامه ریزی روستایی و مدیریت روستایی با تکیه بر عناصر و روابط ساختاری روستایی(درونی و بیرونی) مطالعات خود را سازمان دهد. از دیدگاه نگرش سیستمی، برنامه ریزی برای یک روستا نمی‌تواند بطور مجرد و جدا از روابط آن با نواحی و شهرهای همجوار انجام پذیرد. بنابراین برنامهریزی روستایی مستلزم ایجاد یک نظام یکپارچه از سطوح مختلف برنامهریزی است که نحوه پیوستگی و هماهنگی متقابل میان سیستمهای فرادست و فرودست را نشان میدهد و راههای ایجاد تعادل و توازن میان آنها را معلوم میکند. بر پایه این نگرش است که فرایند چرخه‌ای و ارتباط دو سویه میان نهادهای برنامهریزی مرکزی و نهادهای برنامهریزی و مدیریت محلی، به عنوان یک اصل پایه‌ای، پذیرش عام پیدا کرده است )مهدیزاده و دیگران، ۱۳۸۵: ۲۵۹.(فرایند برنامهریزی را میتوان در هفت مرحله به‌صورت زیر خلاصه کرد: 1- تعیین هدفها 2- شناسایی راهکارها برای دستیابی به هدفها 3-ارزیابی راهکارها از جنبه کارایی، منابع و هزینههای دستیابی به هدفها 4- انتخاب راه مناسب 5- اجرایی برنامه بر اساس راهحل منتخب 6- نظارت بر اجرای برنامه و گردآوری اطلاعات درباره نحوه اجرا و بازخورد آن برای کنترل عملیات برنامه 7- ارزیابی نهایی برنامه و گردآوری اطلاعات برنامهای و بازخورد آن برای برنامهریزیهای آتی. دوره برنامهریزی درواقع مستلزم توجّه کافی، به کلیه این مراحل است. رویکرد سیستمی میتواند توجه کافی و متعادل را به تمام این مراحل فراهم آورد. همچنین نگرش سیستمی چهارچوب سودمندی در اختیار برنامه ریزان قرار میدهد تا بتوانند برنامههای توسعه ملّی و منطقهای و اجزایی درهم‌پیچیده آنها را به‌صورت یکپارچه درک کنند و این امکان را فراهم میکند که مدیران حال و آینده سیستم را به‌عنوان یک کل مشتمل بر سیستمهای فرعی متعدد و اجزا مرتبط به هم موردتوجه قرار دهند. درنتیجه استفاده از رویکرد سیستمی باعث میشود مدیران و برنامهریزان با سهولت و درک بیشتری از سیستمها، سیاستها و استراتژیهای خود را اعمال کنند.
سهولت سازمان‌دهی فضایی:
اجزا اصلی فضا را میتوان در قالب نقاط(سکونتگاهها)، شبکهها(جریان روابط) و نظام سلسله مراتبی(سطوح اداري- سیاسی) موردبررسی قرارداد. در تحلیل سیستمی فضا به‌صورت یک سازمان جلوه مینماید که عرصه جغرافیایی و انسانی آن سرزمین و انسانهاي ساکن در آن میباشد و جریان روابط از سکونتگاهها بر اساس ظرفیتهاي مکانی و جذابیتهاي آن سازمانیابی شده است.(short, 1993: 115). توزیع مناسب فضایی جمعیت، فعالیتها و خدمات در سطح مناطق زمانی بهدرستی شکل میگیرد که نقاط ضعف و قوت و پتانسیلها بهدرستی شناسایی شوند. رویکرد سیستمی به فضا میتواند با توجه دقیق و متعادل به عناصر اصلی فضا، سازمان‌دهی آن را به شکلی مناسب و پایدار تشریح کند.
مزیتهای پایش یا ارزیابی:
همان‌طور که گفته شد توسعه درخور و پایدار درصدد فراهم آوری استراتژیها و ابزاری است که بتواند به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ دهد: تلفیق حفاظت و توسعه، تأمین نیازهای اولیه زیستی انسان، دستیابی به عدالت اجتماعی، خودمختاری و تنوع فرهنگی حفاظت یگانگی اکولوژیک میزان و نحوه تأمین هر یک از نیازهای ذکرشده را میتوان سنجش و ارزیابی کرد. ارزیابی توسعه پایدار با رویکردهای مختلفی موردتوجه قرارگرفته که عبارت‌اند از :
جای پای اکولوژیکی
میزانسنج یا بارومتر پایداری
انتخاب ویژه یا آزمون‌وخطای معرفها
چهارچوب فشار وضعیت موجود – واکنش
رویکرد اندام‌وار یا سیستمی (Bossel, 1999:13-14)
از میان رویکردهای ذکرشده، رویکرد سیستمی از جایگاه خاصی برخوردار است چراکه نگرش این روش به پایداری توسعه همان دیدگاهی است که پایداری به توسعه دارد. یعنی کل‌نگری و همه‌جانبه نگری و در نظر گرفتن تمام ابعاد مسئله. از طرف دیگر در این رویکرد عنصر اصلی پایداری هر سیستمی، «تعادل» بیان‌شده است. همین عنصر برای توسعه پایدار نیز یک اصل کلیدی محسوب میشود. تا تعادلی نباشد، پایداری هم وجود نخواهد داشت. به عبارتی لازمه پایداری تعادل است. بنابراین این رویکرد بادید سیستمی به توسعه پایدار میتواند تعادل یا عدم تعادل توسعه را شناسایی و ارزیابی کند.
شبیهسازی سیستمی در برنامهریزی توسعه پایدار روستایی:
سیستمهای ساخته دست و فکر بشر،(مانند روستاها) در طول زمان رشد و توسعه‌یافته‌اند و به‌نوبه خود مسائل و مشکلات مختلفی را هم ایجاد نمودهاند. لذا برای حل مسائل و مشکلات و به‌منظور شناخت و بهبود عملکرد و تصمیمگیری در مورد سیستمها، روشها و تکنیکهای متفاوتی بهوجود آمدهاند. تجزیه‌وتحلیل ریاضی، مشاهده عینی و تجربی و فنون مختلف پژوهش عملیاتی را میتوان نمونهای از این روشها دانست. یک نوع از روشهای بسیار مؤثری که برای بررسی وضعیت کنونی سیستم، بهبود عملکرد آن و غلبه بر ناتوانیای که اصطلاحاً الوین تافلر، “شوک آینده” مینامد، بهوجود آمده، شبیهسازی است(قبادی، 40:1385). شبیهسازی درواقع فرآیند طراحی مدلی از سیستم واقعی است؛ که با انجام آزمایشها با استفاده از این مدل و باهدف پی‌بردن به رفتار سیستم، یا ارزیابی استراتژیهای گوناگون، در محدوده‌ای كه به‌وسیله معیار و یا مجموعه‌ای از معیارها اعمال‌شده، برای عملیات سیستم، صورت میگیرد(شانون، 20:1380).
دلایل استفاده از شبیهسازی:
شبیهسازی، تكنیكی كمّی است كه از آن برای مطالعه و ارزیابی گزینههای گوناگون استفاده میشود. این كار، از طریق مدلسازی سیستم واقعی و اجرای آزمایشها بر روی مدل، به‌منظور پیشبینی رفتار آینده، سیستم امكانپذیر است. دلایل استفاده از شبیهسازی را میتوان به‌صورت گزارههای زیر خلاصه کرد:
1. استفاده از مدلهای تحلیلی درزمینه ارزیابی و بهبود فرآیند تولید پایگاههای اطلاعات امكانپذیر نیست.
2. هنگام استفاده از شبیهسازی، چهارچوب ساختاری مدل، به‌راحتی قابل تغییر است و به سؤالات مختلف درباره اینكه “اگر سیستم واقعی چنین شود، چه پیش خواهد آمد؟” به‌راحتی پاسخ داده میشود. این خصوصیت شبیهسازی در مورد مراكزی كه در محیطی پویا و متلاطم با متغیرهای در حال تغییر مداوم، بسیار مؤثر است.
3. چنانچه هزینه اعمال تغییرات پیشنهادی زیاد باشد، شبیهسازی میتواند بسیار مفید بوده و حتی در مواردی كه هنوز سیستم در عمل خلق نشده و فقط درباره روابط نظری آن اطلاعاتی در دسترس است، این ابزار تنها راهحل است.
4. در شبیهسازی، امكان فشردهسازی زمان وجود دارد.
5. تشریح مدلهای پیچیده ریاضی فعالیتهای مركز، برای مدیران غیرحرفهای در مدلسازی ریاضی، زمانبر و مشكل است. درحالی‌که تشریح مدل شبیهسازی فعالیتهای مركز، به‌سادگی امكانپذیر بوده و به زمان بسیار كمی نیاز دارد(رنجگری، 1377: 29).
موارد استفاده از شبیهسازی:
شبیهسازی زمانی استفاده میشود که به‌علت پیچیدگی سیستم موردنظر، استفاده از روشهای تحلیلی غیرعملی است. ازاین‌رو روشهای مطالعه سیستم از طریق شبیهسازی مطرح میشود. غالباً پیچیدگی موجود در سیستمهای واقعی به‌صورت اشکال زیر نمود پیدا میكند:
1. حالت عدم اطمینان در سیستم؛ شبیهسازی، مکانیزمی منصف و سودمند را برای غلبه بر عدم اطمینان فراهم میآورد؛ بدون آنکه محدودیتی برای سیستم ایجاد كند.
2. مکانیزم‌های بازخورد؛ رفتارهای انجام‌شده و تصمیمات اتخاذشده در یک مرحله از یک فرآیند، قسمتهای دیگر فرآیند را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر قرار میدهد و شناسایی این اثرات و علل آن، بسیار ضروری است.
3. رفتار پویا؛ رفتار سیستم در طول زمان ثابت نیست و متغیرهای اصلی موجود، همانند بهرهوری نیز در طول زمان متغیرند. برای تشخیص علّت تغییرات و کنترل آن، بایستی از مدل پویا و متناسب با تغییرات، استفاده شود(گلزار ادبی، 1385: 21).
همان‌طور که گفته‌شده یکی از موارد استفاده از شبیهسازی، رفتار پویا در سیستمهاست. توسعه روستایی به‌عنوان یک سیستم باز دارای چنین رفتاری است. چراکه دائماً در حال تغییر و تحول است. حال برای ارزیابی پایداری این سیستم باید از تکنیکی استفاده شود که بتواند زمان را در مدلسازی دخیل دهد. یعنی توانایی بررسی تغییرات ناشی از تعامل متغیرها و شناسایی رفتارهای آتی آنها را در دروههای زمانی مختلف مورد داشته باشد. بهترین تکنیک برای این امر سیستم داینامیک است.
سیستم داینامیک:
یکی از قدرتمندترین و بصریترین ابزارهای شبیهسازی سیستم داینامیک است. سیستم داینامیک روشهای مناسبی برای شناسایی الگوی رفتاری سیستم در پرتو تفکر سیستمی، معرفی مینماید و بعلاوه کاربردهای متنوعی در تحلیل سیستمها (بخصوص سیستمهای اجتماعی، اقتصادی، فنی مهندسی، سیاسی، فرهنگی اجتماعی و …) را ارائه میدهد(قبادی، 41:1385). علیرغم اهمیت فراگیری این دانش در حوزه تحلیل سیستمها، این نام تقریباً در ایران شناخته‌شده نیست.
در مطالعات پویاییهای سیستم باید هفت مرحله تعریف مسئله، مفهومسازی مدل، فرمول‌بندی مدل، شبیهسازی، ارزیابی برای تدوین مدل‌ها، تحلیل سیاستها و استفاده از مدل را موردتوجه قرارداد. در فرایند تدوین مدل سیستم داینامیک از آغاز تا پایان داشتن درک صحیحی از سیستم و مسائل آن ضرورت دارد و درواقع از ادراک سیستم آغاز و با ادراک سیستم پایان مییابد(حمیدی زاده، 36:1379).
شکل 2-7: مراحل مدلسازی در سیستم داینامیک
به‌جرئت میتوان گفت که بهترین راه نظم بخشیدن به واکنشهای صحیح و سریع به مسائل سیستمها، ثبت و بررسی نقاط مهم عملکردی سیستمها، به شکل سناریویی از آینده است که رفتار گذشته و حال سیستم را ملاک قرار میدهد. ثبت این سناریو نیازمند بهرهگیری از دانش و تکنیکی است که با بهرگیری از نگرش سیستمی، مشکلات را بهدرستی شناسایی و در جهت حل معضلات پیش‌آمده سریعترین و صحیحترین واکنش را نشان میدهد. این دانش سیستم داینامیک یا پویایی سیستمها نام دارد مه ابتدا توسط فارستر20مطرح گردید(قبادی، 40:1385). توانایی این تکنیک به حدی است که میتوان با بهرهگیری از آن مسائل مختلف ساده و پیچیده را مدلسازی کرد و تغییر ناشی از تعامل متغیرها و شناسایی رفتارهای آتی آنها را در دورههای زمانی مختلف موردبررسی قرارداد.
مدلسازی در سیستم داینامیک در سه مرحله کلی به شرح زیر انجام میشود(حمیدی زاده،35:1379):
نمودارهای علّی – حلقوی
نمودارهای جریان
معادلات ریاضی
پویاییهای سیستم بر ساختار و رفتار سیستمهای متکی است که از حلقههای بازخوردی مرتبط تشکیل‌شده‌اند. نمودارهای علّی – حلقوی و جریان مدلسازی پویا شیوه سادهای برای نمایش ساختارهای حلقوی پیش از تدوین معادلات سیستم است. نمودارهای جریان مشتمل بر متغیرهای نرخ، سطح، کمکی و عناصر ثابت و یک سری آزمونها، عملیات و دستورالعملها است که برای شبکهای منسجم از مباحث مدیریت، اقتصاد، مالی و صنایع سازمان‌دهی شده است.
