ساخت گل میخ ……………………………………………..78
تصویر4-41 نشان…………………………………………………………………………………………………79
مقدمه
معماری سنتی از دیر باز از فرهنگ و اقلیم متأثر بوده و این در حالی است که در مناطق مختلف ایران آب و هوا متغیر است و شهرستان اردکان با آب و هوایی گرم و خشک از معماری خاص اقلیم این منطقه برخوردار است و هنرهای سنتی وابسته به معماری سنتی شهرستان، با تأثیری که از این اقلیم گرفته است؛ در پی فراهم آوردن شرایطی مناسب برای زندگی مطلوب‌تر است. همچنین فرهنگ هر منطقه بر معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن تأثیر بسزایی دارد، که با تغیر فرهنگ و بخصوص اعتقادات مذهبی در هر دوره، معماری و هنرهای سنتی وابسته به آن نیز تغیرکرده و از آن تأثیر می‌پذیرد.
در فصل اول این پژوهش به کلیات تحقیق و در فصل دوم به تعریف و آشنایی با مبانی نظری تحقیق پرداخته و در پی آن در فصل سوم به آشنایی با موقعیت تاریخی موضوع که دوره‌ی قاجار است و به دلیل این‌که دوره‌ای اسلامی است و تا عصر حاضر فاصله‌ی چندان طولانی ندارد و همچنین از این دوره خانه‌های زیادی در شهرستان اردکان به جا مانده است برای بررسی در این پژوهش انتخاب گردید .
در همین فصل در ادامه به موقعیت جغرافیایی موضوع که شهرستان اردکان می‌باشد پرداخته و موقعیت اردکان در عهد قاجار مورد بررسی قرار می‌گیرد.
شهرستان اردکان در استان یزد واقع شده، در تزئینات وابسته به معماری عهد قاجار گره‌چینی‌ها و قواره‌بری‌هایی با چوب انجام شده و با شیشه‌های رنگی مزین شده است. تا میزان عبور نور را به داخل بنا کنترل نماید و دید را کنترل نماید بدین صورت که ناظر از بیرون داخل حریم بنا را نمی‌تواند ببیند و این در صورتی است که افراد خانه بر کل خانه اشراف کامل داشتند و به خاطر وجود در- پنجره‌ها حتی می‌توانند به حالت نشسته نیز کل خانه را کنترل کنند. چلنگری یکی دیگر از این هنرها است که در این منطقه و در ردیف هنرهای وابسته به معماری شاهد آن هستیم. این هنرها در خانه تقدیری که یکی از منازل شاخص بازمانده از این عهد است قابل مشاهده می‌باشد که در فصل چهارم با تأکید بر خانه تقدیری به معرفی کامل این تزئینات پرداخته شده است.
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1 تعریف موضوع (تعریف مسأله، هدف از اجراء و کاربرد نتایج تحقیق)
معماری و تزیینات از دیر باز باهم پیوندی دیرینه داشتند و معماری خانه‌های عهد قاجار شهرستان اردکان، که خانه‌ی تقدیری شاخص‌ترین آن‌هاست؛ از این امر مستثنی نبوده و به وضوح تأثیر اقلیم بر تزئینات وابسته به معماری سنتی آن را شاهد هستیم. معماری شهرستان اردکان یزد با شرایط اقلیمی گرم و خشک دارای عناصر و فضاهایی است که ساکنین، برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند.
چلنگری شاخه‌ای از این هنرهای سنتی است؛ که هنرمند صنعت‌گر با زدن ضربات چکش بر آهن تافته، محصولاتی مانند کوبه، چفت، پا چفت، حلقه‌های ریز و… را تولید می‌کند؛ که درفرم و نقوش آن‌ها تأثیرات فرهنگ قجری به وضوح مشاهده می‌شود.
گروهی دیگر از این تزئینات که شامل گره‌چینی، شیشه‌بری و قواره‌بری می‌باشد و محل اجرای آن‌ها پنج دری‌ها، پنجره‌ها و نورگیرهای بالای آن‌ها است. معماران سنتی با استفاده از این هنرها قدرت نور (و سایه) را در اختیار می‌گرفتند. بخصوص به این موضوع توجه داشتند که فضاهای کوچک را طوری روشن کنند که نور زیاد، به‌ویژه در محیط‌های گرم سبب بالا رفتن دمای محیط نشود؛ استفاده از شیشه‌های کوچک رنگی و چوب، با تزیینات خاص خود به عنوان مصالح ساختمانی در معماری قاجاریه این شهرستان، نشانه‌ی توجه معماران سنتی این دوره به شرایط اقلیمی است. با توجه به اصل پرهیز از بیهودگی در سبک معماری ایرانی؛ همه‌ی این هنرها دارای کاربرد‌هایی هستند و تنها به صرف تزئینات اجرا نشده‌اند.
فرهنگ دوره قاجاریه بر انتخاب و اجرای تزیینات وابسته به معماری سنتی این دوره از تاریخ، تأثیر فراوان داشت که در صنایع دستی وابسته به معماری باز مانده از این دوره به خوبی مشاهده می‌شود. این تأثیر در چلنگری، در شکل کوبه‌ها و در گره‌چینی در شیشه‌های رنگی و در پنجره‌های بلندی که حتی به حالت نشسته هم می‌توان محیط خانه را کنترل کرد، خود را نشان داده است.
در این پژوهش سعی بر شناخت و بررسی تأثیر اقلیم منطقه و فرهنگ جامعه‌ی قجری بر تزئینات وابسته به معماری دوره قاجاریه شهرستان اردکان با تأکید بر خانه‌ی تقدیری می‌باشد و در پایان این پژوهش به روش ساخت و اجرای صنایع‌دستی مذکور اشاره می‌شود. امید است با آشنا شدن هرچه بیشتر علاقه‌مندان به هنرهای سنتی، گامی در حفظ و احیای این هنرها برداشته شود.
1-2- ضرورت انجام تحقیق
ضرورت زیر سبب شد تا در پی بررسی‌های انجام شده، این پژوهش به انجام رسد:
با توجه به شهرنشینی و مدرنیته شدن اکثریت مردم این روزها کم‌تر شاهد تلفیق صنایع‌دستی با معماری هستیم و شاخه‌هایی از صنایع‌دستی که زینت‌بخش معماری سنتی بوده است، امروزه در حال منسوخ شدن می‌باشد و این در صورتی است که فرهنگ اسلامی هنوز در میان مردم جایگاه خود را حفظ کرده است.
1-3 سابقه تحقیق
در پی بررسی‌های انجام شده در زمینه‌ی موضوع تحقیق، کتاب، مقاله و پایان‌نامه‌هایی موجود است که درباره‌ی این مقوله به بحث و بررسی نشسته‌اند. در این‌جا چند نمونه از این پژوهش‌ها معرفی شده است.
در زمینه مصنوعات چوبی ایران ، در مقاله‌ای به قلم مجید ساریخانی که در مجله‌ی شماره‌ی 55 ماه هنر با عنوان «شیوه‌ی ساخت مصنوعات چوبی ایران در دوران اسلامی» به چاپ رسیده است درمورد در-پنجره‌های شیشه‌داری که به صورت مشبک در دوره‌ی قاجار ساخته می‌شد می‌خوانیم؛ ولی به معرفی انواع آن نپرداخته و اشاره‌ای به طرز ساخت و کارکرد آن در ساختمان و رابطه‌ی آن با فرهنگ آن دوره نکرده است.
دکتر محمد خزایی و دکتر قباد کیامهر در مقاله‌ای باعنوان «مفاهیم و بیان عددی در گره چینی دوره‌ی صفویه» به بررسی گره‌چینی ایرانی از این دیدگاه می‌پردازند (ماه هنر، فروردین و اردیبهشت 1385).
در مقاله‌ای با عنوان «ارسی در معماری سنتی» از آسیه شفیع‌پور به معرفی ارسی‌ها پرداخته و از گره چینی و کاربرد و عملکرد آن صحبت می‌کند.
معصومه تهرانی در مقاله‌ی خود با عنوان «معرفی نورگیرهای گره‌چینی در معماری سنتی» به معرفی انواع و کارکرد پنجره‌ها به صورت کلی می‌پردازد و پنجره‌ها را از لحاظ نوع اقلیم و فرهنگ بررسی نکرده است و فقط به صورت کلی به معرفی پنجره‌ها می‌پردازد (رشد آموزش هنر، دوره‌ی پنجم/ شماره‌ی1،1386).
«بررسي تطبيقي ارزش‌هاي ويژه گره چيني به كار رفته در خانه‌هاي قاجار تهران و صفويه اصفهان» عنوان پايان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد یاسر قاسمی که در سال 1387 و با موضوع هنر- صنایع‌دستی می‌باشد. در اين پژوهش به شناخت ويژگي‌ها و ارزش‌هاي بصري، كمي و كيفي آثار گره پرداخته است.
پايان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشجو :آرزو خانپور با عنوان «مطالعه تاثير واردات شيشه بر توليدات شيشه دوران قاجار» در سال 1390 به انتشار رسیده است که موضوع آن هنر؛ واردات شيشه است و اين پژوهش به بررسي شيشه‌هاي وارداتي و توليد داخلي، به اين هدف که چرا تلاش‌هاي ايران براي تبديل کارگاه‌هاي شيشه‌گري سنتي به کارخانه‌هاي صنعتي ناموفق بوده است؛ مي‌پردازد.
در تحقیقات انجام شده در زمینه چلنگری، مریم کیان در مقاله‌ای با عنوان «چلنگری در هنرهای سنتی» در کتاب ماه هنر خرداد و تیر 1381 درباره‌ی چیلان و چلنگری توضیح داده است. مریم کیان در این نوشتار به شرح تولیدات چلنگری و عملکرد آن ها پرداخته و در مورد عملکرد و ابزار و ادوات کار چلنگر توضیحی نداده است.
همچنین دانشجو سمیه خسروی، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشدی با عنوان «تحليل مردم شناختي صنايع دستي چکشي شهرستان بروجرد (ورشوکاري، آهنگري، چلنگري)» را در سال 1387 ارائه نموده است که موضوع علوم انساني-مردم شناسي دارد و به معرفی صنايع دستي چکشي شهرستان بروجرد، شامل ورشوسازي، آهنگري و چلنگري می‌پردازد.
در زمینه تزئینات معماری نیز موارد زیر به دست آمد.«مروري بر تزيينات معماري مسکوني ايران (قاجار و اوايل پهلوي)» عنوان پایان‌نامه‌ای با موضوع هنر تزيينات معماري مسکوني از دانشجو : مهناز صفی صمغ آبادی است که همان‌طور که از عنوان آن بر می‌آید به معرفی تزيينات معماري مسکوني ايران در ادوار قاجار و اوايل پهلوي می‌پردازد.
مجتبی یزدان پناه در پایان نامه‌ای با موضوع هنر- پژوهش و توسعه (هنر) و عنوان «بررسي تزئينات در معماري با نگاهي به كاشي‌هاي هفت رنگ تصويري در كرمان» به بررسی كاشي‌هاي هفت رنگ تصويري كه از اواخر دوران صفويه بر بناهاي ايراني نصب شده، و پيوند نقاشي ايراني؛ خصوصا نقاشي قهوه خانه‌ای با این هنر اصیل ایرانی می‌پردازد.
با توجه به تحقیقات انجام شده در مورد معماری سنتی و هنرهای وابسته به آن، این نتیجه حاصل شد که در مورد تأثیر فرهنگ و اقلیم بر هنرها و معماری سنتی دوره‌ی قاجار در شهرستان اردکان که یکی از شهرستان‌های مهم استان یزد است و در ناحیه گرم و خشک و کویری واقع شده است پژوهشی انجام نشده است.
1-4 سؤالات پژوهشی
در این قسمت سؤالاتی که این پژوهش در پی پاسخ آن‌ها است چنین مطرح می‌شود:
• آیا اعتقاد دینی مردم در عهد قاجار بر صنایع‌دستی به کار رفته درمعماری سنتی تأثیر گذاشته است؟
• آیا اقلیم منطقه بر انتخاب صنایع‌دستی به کار رفته در معماری سنتی مؤثر بوده است؟
• آیا صنایع‌دستی دوره قاجاریه بر معماری سنتی شهرستان اردکان تأثیر داشته است؟
1-5 فرضیه
فرضیه‌هایی که در این پژوهش مورد نظر است به شرح زیر می‌باشد:
• اعتقادات دینی عهد قاجار بر صنایع‌دستی به کار رفته درمعماری سنتی تأثیر گذاشته است.
• اقلیم منطقه بر انتخاب صنایع‌دستی به کار رفته در معماری سنتی مؤثر بوده است.
• صنایع‌دستی دوره قاجاریه بر معماری سنتی شهرستان اردکان تأثیر داشته است.
1-6 روش تحقیق
شیوه‌ی نگرش این تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و رویکردی تاریخی دارد.
این تحقیق ابتدا به بررسی مبانی نظری موضوع پرداخته و سپس موقعیت جغرافیایی و تاریخی آن را معرفی و بررسی می‌کند و در انتها با تصویرسازی هنرهای سنتی مورد استفاده در معماری سنتی عهد قاجار، با تأکید بر صنایع‌دستی خانه‌ی تقدیری به تشریح و تبیین شیوه‌های عملکرد و دلایل استفاده از این هنرها می‌پردازد و به معرفی ابزار، شیوه‌ی ساخت و تولیدات این هنرها پرداخته و ارتباط این هنرها را با فرهنگ و اقلیم منطقه بررسی می‌نماید.
1-7 مراحل اجرای پروژه
طی مراحل زیر این پروژه اجرا شده است.
• بازدید و عکاسی از محل مورد پژوهش جهت آشنایی بیشتر.
• گردآوری مطالب و مطالعه درباره‌ی صنایع‌دستی به کار رفته در معماری سنتی
• مطالعه و بررسی عوامل فرهنگی دوره‌ی مورد نظر که بر معماری سنتی تأثیر گذار بوده است
• مصاحبه با افراد خبره در زمینه‌ی صنایع‌دستی به کار رفته در معماری سنتی
• بازدید مجدد و بررسی معلومات حاصل، در مکان تحقیق.
1-8 محدودیت‌های تحقیق
در راستای انجام این تحقیق به دلیل کم بود منابع کتابخانه‌ای، در رابطه با صنایع‌دستی وابسته به معماری بناهای قاجار شهرستان اردکان و همچنین بالا بودن سن افراد انگشت شماری که امروزه به این هنرها اشتغال دارند؛ محدودیت‌هایی در مسیر این تحقیق به وجود آمد. همچنین سند مکتوبی از موزه یا کتابخانه‌های عمومی نیز به دست نیامد.
استاد رضا غفوری که در این پژوهش از راهنمایی ایشان بسیار استفاده شده امروز دیگر در قید حیات نیستند و در حال حاضر تنها یک نفر در سطح این شهرستان به هنر- صنعت چلنگری مشغول است.که برای تکمیل پژوهش از این استاد کار هم مصاحبه به عمل آمد.
فصل دوم
ادبیات تحقیق
2-1 نگرشی ب
