پایان نامه ارشد رایگان درباره نظریه پیچیدگی، نگرش سیستمی، نقد اجتماعی، سلسله مراتبی

تاثیرگذار بر نظریه پیچیدگی است که دیویس و سومارا (۲۰۰۸ : 165) این نظریه را بیشتر یک “میان نظریه “126 می‏دانند تا یک نظریه ـ یعنی نظریه پیچیدگی با این برداشت مطرح می‌شود که چندین نقطه اشتراکی بین چندین نظریه بسیار متفاوت وجود دارد. همچنین موریسون (2010: 386) عنوان می‏کند بهتر است به جای این که پیچیدگی را یک نظریه بدانیم، آن را مجموعه‏ای از چالش‏ها، طرح‎ها، و جایگزین‏ها بدانیم، چالش‏هایی نظیر غیر- خطی، مشکلات پیش‎بینی، جایگزین‏ها برای پوزیتویسم، معضل نسبیت‏گرایی، جدایی ناپذیری داننده و دانش، مشکلات کاهش‎گرایی، رویکردهای تحلیلی – اتمی به علم، چگونگی رسیدن و درک نوپدید به واسطه خود – سازمان، تعامل و ارتباط درونی میان عناصر در شبکه حیات، چگونگی تبیین تغییر و تحول با استفاده از قوانین ساده. با این وجود، برخی صاحب‏نظران رشته‏های مختلف به پیچیدگی به عنوان یک نظریه نگریسته‏اند و به دلایل مختلف بر اهمیت این نظریه تاکید دارند. در هر صورت آنچه در وهله نخست اهمیت قرار دارد این است که به جای جدال بر سر نظریه یا پارادایم و یا اندیشه دانستن پیچیدگی، به چالش‏ها و ایده‏های پیچیدگی بها دهیم و ایده‏ها و نقدهای آن را جدی بگیریم.
الهادف ـ جونز (١٣93: 113) اهمیت نظریه‌های مرتبط با پیچیدگی را در توان رهایی‌بخشی قابل توجه آن‎ها می‎داند و معتقد است این نظریه‏ها به تجدیدنظر در معنای نقد اجتماعی و فلسفی کمک می‏کنند.گرایش‌های نوپدید پیرامون این مجموعه پژوهشی، خواستار تجدیدنظر در چندگانگی رشته‌ها با به چالش کشیدن مشروعیت معرفت‌شناختی آن‌ها هستند (مورن، 1999). با پدید آمدن رویکردهای نوسنجی، شیوه‌های تلفیق اَشکال نامتجانس دانش و روش‌های عبور از تفکیک نهادی، بدون گرفتار شدن در دام التقاط‌گرایی یا نسبی‌گرایی، دوباره مورد بحث قرار می‌گیرند.
مورن (1379: 133) که از اندیشه پیچیدگی سخن می‏گوید، شکل‏گیری این اندیشه را چنین توصیف می‏کند: “اندیشه پیچیدگی را می‏توان ساختمانی با طبقه‎های متعدد به شمار آورد. در طبقه‏ی همکف سه نظریه اطلاعات، سیبرنتیک و سیستم‏ها جا دارد. در طبقه‎ی دوم اندیشه‏های فون نویمان127، فون فورستر128، آتلان و پریگوژین در مورد خود ـ سازمان‏دهی قرار دارد. و من می‏خواهم سه اصل همبستگی پیچیده‎ عنصرها، اصل تکرار و اصل کل در جزء و جزء در کل را به این ساختمان بیفزایم.” در مورد سه اصلی که مورن به این اندیشه می‎افزاید در فصل مبانی نظریه توضیح داده می‏شود، اما این سخن مورن حاکی از آن است که پیچیدگی، اندیشه‏ای است که به مرور زمان و تحت تاثیر اندیشه‏ها و نظریه‏های فوق شکل گرفته است.
با توجه به توضیحات فوق ضرورت دارد برای آشنایی دقیق‎تر با این نظریه، به برخی از نظریه‎های مهم تاثیرگذار بر نظریه پیچیدگی اشاره‏ای مختصر داشته باشیم.

2-4- نظریه‏های تاثیرگذار بر نظریه پیچیدگی
2-4-1- نظریه کوانتوم
بسیاری از اندیشمندان بر این باورند که مباحث فیزیک کوانتوم نقش تعیین‏کننده در شکل‏گیری مفاهیم ‌پیچیدگی مانند سطوح مختلف واقعیت و عدم‎قطعیت، علیت غیرخطی، جدایی‏ناپذیری ذهن و عین و ارتباط بازگشتی میان آن‌ها و پذیرش ابهام و تناقض در امور داشته‏اند. منسفیلد (٢٠٠٣: 2) یکی از نظریه‎پردازان نظریه پیچیدگی در مدیریت آموزشی، این نظریه را عصاره نظریه کوانتوم دانسته و می‌نویسد‌: “پیچیدگی از مفروضات اتمی گرفته شده است. فیزیک نیوتنی نمی‌تواند به طور کامل واقعیت دنیای طبیعی را توصیف کند. نظریه مکانیکی ـ سلسله مراتبی نیمی از واقعیت را به تصویر می‌کشد. دنیای طبیعی اغلب در سیر تحولی خویش غیرخطی است و شامل سیستم بازخورد حلقه دوگانه است که آشفتگی را تقویت می‌کند و به ساختارهای ناپایدار فرصت استمرار می‌دهد”.
پریگوژین (1997: 107) استدلال می‏کند که مکانیک کلاسیک علمی است که بر باور ما از توصیف طبیعت جبرگرا و برگشت‎پذیری زمان بنا شده است. ما باید با قوانین نیوتن گلاویز شویم، مکانیک کلاسیک باید گسترده‎تر شود. به گونه اعجاب‎آمیزی بی‎ثباتی نیز مستلزم گسترش مکانیک کلاسیک است. ما باید مطابق با جهان باز و متحولی که بشر در آن زندگی می‏‎کند، در قاعده‎مندی قوانین فیزیک تجدیدنظر کنیم. مکانیک کوانتوم، اعتبار مکانیک نیوتنی را به اتم‎ها و ذرات اولیه محدود و منحصر می‎کند. نسبیت نشان می‌دهد که مکانیک نیوتنی زمانی که با انرژی‎های زیاد و کهکشان‏ نیز سروکار دارد، می‎بایست اصلاح شود.
نظریه کوانتوم نشان می‎دهد که ما نمی‎توانیم جهان را به کوچک‏ترین واحدهای مستقل موجود تجزیه کنیم. آن چه که ما از ماده فهمیده‎ایم این است که طبیعت نمی‏تواند هیچ “واحد ساختمانی بنیادی” را به ما نشان دهد، بلکه بیش‏تر یک شبکه درهم‏تنیده از ارتباطات میان بخش‏های مختلف یک کل را نشان می‏دهد. هر گاه ما با ماده واقعی سروکار داریم، دیوار دکارتی میان من و جهان، میان مشاهده‎گر و مشاهده‎شده نمی‎تواند ایجاد شود. در فیزیک اتمی، ما هرگز نمی‏توانیم در باره طبیعت چیزی بگوییم، بدون این که همزمان در باره خودمان سخن بگوییم (پریگوژین، 1976: 78).
هایزنبرگ (۱۳۷۰: 29) با کشف نامعادله‎های مشهورش در ارتباط با عدم‎قطعیت در نقد فیزیک کلاسیک چنین نوشت: “مفاهیم فیزیک کلاسیک، زبانی که ما به وسیله آن سازگاری تجربه‌های خود را توصیف و نتایج آن را بیان می‌کنیم را شکل می‌دهد. با این همه کاربرد این مفاهیم در روابط عدم قطعیت محدود است. ما باید این قلمرو محدود کاربرد مفاهیم کلاسیک را به هنگام بکار بردن آن‌ها در خاطر داشته باشیم، اما نمی‌توانیم و نباید بکوشیم که آن‌ها را بهبود بخشیم». هایزنبرگ با اذعان به اینکه نظریه کوانتوم بنیادی‌ترین تغییرات در باب مفهوم واقعیت را پدید آورده، چنین استدلال می‌نماید: “نظریه کوانتومی به ما یاد داده که هر کجا مفاهیم مکانیک نیوتنی را بتوان برای توصیف حوادث در طبیعت بکار برد، قوانینی که بوسیله نیوتن صورت‏بندی شده‌اند دقیقاً صحیح هستند و نمی‌توانند اصلاح شوند. اما پدیده‌ای الکترومغناطیسی را با مکانیک نیوتنی نمی‌توان به اندازه کافی توصیف کرد” (همان: ۹۴).
یکی از اصول فیزیک کوانتوم “اصل مکملیت” بوهر129 است که می‌توان اصل همبستگی پیچیده عنصرها (که در فصول بعدی به آن اشاره می‏شود) را بهترین شکل تعمیم یافته آن دانست. بوهر در توضیح اصل مکملیت می‌گوید: «هر استفاده مشخص از مفاهیم کلاسیک، کاربرد همزمان مفاهیم کلاسیک دیگری را که در زمینه‌ای دیگر به‌‌ همان اندازه ضرورت دارند، غیرممکن می‌سازد». بوهر سعی می‎کند مکملیت را در مواردی مانند مکملیت ذهن و موضوع مورد شناسایی تعمیم دهد (محمودزاده، ۱۳۹۱: 5). هایزنبرگ (۱۳۷۰: 29) نیز به اصل مکملیت در نظریه کوانتومی اشاره نموده و می‌نویسد: «نظریه کوانتومی آن گونه که بوهر آن را ارائه نموده، این نکته را از حکمت قدیم به ما یادآور می‌شود که به هنگام تحقیق در هماهنگی موجود در حیات، هرگز نباید فراموش کرد که در دوام وجود ما، خود هم بازیگریم و هم تماشاگر. این قابل فهم است که در رابطه علمی ما با طبیعت، فعالیت خودِ ما بسیار مهم شود».
مکمل بودن ذهن و عین یکی از مباحث مهم شناخت‌شناسی نوین است. محمودزاده (۱۳۹۱: 6) می‎نویسد که در آراء فلسفی شارحان مکانیک کوانتومی، همبستگی عین و ذهن‌ گاه به عنوان یک اصل جداگانه و‌ گاه به عنوان یکی از پیامدهای اصل مکملیت ذکر شده است. به گفته هایزنبرگ مفهوم اعیان مادیی که به کلی از نحوه مشاهده ما مستقل باشند، چیزی جز یک تصور انتزاعی نیست و در طبیعت در برابر آن چیزی وجود ندارد. در فلسفه آسیایی و ادیان شرقی به مفهوم مکمل این تصور برمی‎خوریم. یعنی مفهوم شناسانده محضی که هیچ چیزی برای شناسایی در برابر [خود] ندارد. شاید در آینده مجبور شویم که میان این دو حد، راه میانه‌ای را انتخاب کنیم و شاید نقشه این راه را اصل مکمل بودن بوهر ترسیم کند.
پذیرش “ابهام” که یکی از مفاهیم مطرح در نظریه پیچیدگی است، نیز ریشه در ایده کوانتومی دارد. به گفته هایزنبرگ ما ناگزیریم به زبان تمثیل‌ها و تعبیرهایی سخن ‌گوییم که منظورمان را درست بیان نمی‌کنند و نیز ‌گاه نمی‌توانیم از چنگ تناقض بگریزیم. با این حال تعابیر به ما کمک می‌کنند که هر چه بیشتر به واقعیات امور، که وجودشان را نمی‌توان انکار کرد نزدیک شویم. ابهامی که هایزنبرگ از آن سخن می‌گوید، ابهامی است که در پیچیدگی وجود دارد و آن روشنی منطقی که پوزیتویست‌ها معتقدند بدان رسیده‌اند چیزی نیست غیر از سادگی مثله کننده و فروکاهنده (همان: ۸).
بنابراین مفاهیمی چون عدم‎قطعیت، اصل مکملیت، پذیرش ابهام و تناقض، همه از مفاهیمی محسوب می‎شوند که حکایت از تاثیر نظریه کوانتوم بر نظریه پیچیدگی دارند.

2-4-2- نظریه سیستم ها
نظريه عمومي سيستم‌ها توسط برتالالنفي130 (1973) مطرح گردید. وی دریافت سيستم‌هاي زنده در ذات خود باز هستند. هر سيستم محيطي دارد كه از آن با مرزهايي جدا مي‌شود. زير سيستم يا جزء نبايد يك عنصر مستقل لحاظ شود، بلكه به عنوان شكل خاصي از ارتباط است كه ورودي را به سمت خروجي هدايت مي‌كند. در اين حالت هستي‏شناسي كاملاً متفاوت از نوع نيوتني آن حاصل مي‌آيد که واحدهاي ساختماني واقعيت، به جای ذرات مادي، ارتباط‌هاي انتزاعي و نظام‌هاي پيچيده‌اي هستند كه با هم شكل پيدا مي‌كنند و نوع جديدي از شاخصه نوپديد را تعريف مي‌كنند (هیلاین و همکاران، 2007: 10).
برخی مفاهیم نظریه سیستم‏ها مانند نگرش سیستمی به پدیده‎ها، متشکل دانستن هر سیستم از عناصر و اجزایی که با یکدیگر در تعامل هستند، و همچنین ارتباط هر سیستم با عوامل محیطی از جمله مواردی هستند که در شکل‎گیری ایده پیچیدگی نقش موثر داشته‌اند. اما میان این دو نظریه تفاوت‏هایی نیز وجود دارد. به زعم هیلبرت ـ دیویس131(2000: 142) بر اساس نظریه عمومی سیستم‏ها، تعادل حالت مطلوب است. برخلاف آن نظریه پیچیدگی بر این باور است که دنیای واقعی کم‏تر با تعادل کار می‏کند. در نظریه سیستم‏های عمومی، مرزها بخش‏های سیستم را معین می‏کنند و در ساختارشان تثبیت می‏شوند، گرچه سطح نفوذپذیری یا جریان اطلاعات می‏تواند تغییر کند. در سیستم‏های پیچیده مرزها به طور مداوم در حال تغییر و همیشه با تبادلات اساسی میان درون و بیرون نفوذپذیر هستند. بنابراین از جمله تفاوت‏های این دو نظریه نامطلوب دانستن تعادل و تغییر مداوم مرزها از دیدگاه نظریه پیچیدگی می‏باشد.

2-4-3- نظریه ساختارهای اتلافی
نظریه ساختارهای اتلافی توسط پریگوژین مطرح گردید. پریگوژین و استنجرز (1984) اصطلاح “ساختارهای اتلافی” را ابداع نمودند. به گفته پریگوژین (1997: 60) قانون دوم ترمودینامیک بر اساس نوعی عدم‎تعادل بنا شده است. پریگوژین و استنجرز ( 1984: 143) استدلال می‎کند: “ترمودینامیک کلاسیک به مفهوم “ساختارهای متعادل” مانند کریستال‎ها منتج می‎گردد. سلول‎های بنارد132 نیز ساختار هستند، اما ساختارهای یک ماهیت کاملاً متفاوت می‎باشند. به همین دلیل ما مفهوم “ساختارهای اتلافی” را نشان داده‏ایم تا در چنین موقعیتی بر ارتباط تنگاتنگ و متناقض‎گونه‎ میان ساختار و نظم از یک سو، و اتلاف و هدر رفتن از سوی دیگر تاکید کنیم. تعامل یک سیستم با دنیای خارج، و دربرگرفتن شرایط غیرمتعادل، ممکن است که از این طریق منجر به نقطه آغازین شکل‎گیری حالت‏های پویای نوین ماده گردد.”
یک سیستم نامتعادل ممکن است به خودی خود به نوعی حالت پیچیدگی فزاینده133 متحول گردد. نظمی که مشاهده می‎کنیم، پیامد فرایندهای بازگشت‎ناپذیر است، و نمی‎توان در حالت تعادل به آن دست یافت. هر گاه ماده ” دور از تعادل”134 باشد، مستلزم ویژگی‎های نوینی است که در آن نوسانات و بی‎ثباتی‎ها هنجار و طبیعی به شمار می‎آیند (پریگوژین، 1997: 64). از نظر پریگوژین، عدم‌تعادل، منبع آفرینش است. در سیستم بسته، ماشینی، و متعادل (موتور حرارتی) از عدم‌تعادل و بی‌نظمی اجتناب می‌شود، آن را کاهش داده و خنثی می‌سازد؛ اما در سیستم باز و متعادل (خود حیات)، بی‌نظمی منظم، منبع مهمی برای آفرینش است (دال، 1393: ۲۶۲).

2-4-4- نظریه