پایان نامه ارشد رایگان درباره موقوف علیه، مال موقوفه، کارآفرینی، قانون مدنی

روشهاي غير دولتي دارند، درگذشته از طريق نهاد وقف درجوامع اسلامي انجام ميشده است )بختياري، 1381 : 7 ).
درحال حاضر نيز در كشور ما موقوفات حجم عظيمي از منابع را به خود اختصاص مي دهند . موقوفات عظيم آستان قدس رضوي در شهرها و مناطق مختلف، تنها نمونه اي از حجم بالاي وقف در كشور است. براساس اظهار نظر معاون سازمان اوقاف و امورخيريه، درحال حاضر، ارزش تقريبي داراييهاي وقف شده در ايران حدود 100 هزار ميليارد تومان و درآمد اين موقوفات طبق آمار سال 1387 حدود 84 ميليارد تومان است كه نشان دهنده سود دهي يا درآمدزايي كم آن‌ها، معادل هشتاد هزاراست )روزنامه سرمايه، 1388 ،ش607 : 6) علی رغم اين ظرفيت بالا و همانطور كه واقعيت اقتصاد ايران نشان می‌دهد، درحال حاضر وقف در كشور، ديگرآن كارآيي و جايگاه فعال و مؤثري كه در تاريخ اسلام و ايران (به خصوص در برخي دوره‌ها) درحل مشكلات اقتصادي به عهده داشت را ندارد. مسلماً يكي از دلايل اين واقعيت، اداره غیر علمي و سنتي دارايي‌هاي وقف شده و استفاده نكردن از ظرفیت‌هاي بالقوه اين نهاد تاريخي درجهت تأمين اهداف اسلامي است. از اين رو به نظر ميرسد لازم باشد از ويژگي انعطافپذيري كه در نهاد وقف وجود دارد استفاده مطلوب نمود. به عبارت ديگر لازم است علاوه بر روش اجاره دهي سنتي و استفاده از درآمدهاي حاصل از اجاره اموال وقفي در جهت تأمين اهداف واقفان، از روشهاي جديدتري به منظور جمع آوري منابع وقف و همچنين تخصيص آن‌ها بهره برد. به نظر ميرسد با ارائه تعريف و سيع تر از اموال قابل وقف و همچنين اداره علمي و كارآمد اموال موقوفه، ميتوان امكان تشويق خيرين و افراد نيكوكار به مشاركت در اين سنت پسنديده را فراهم آورد( همان، ص 12).
2-4-1 انعقاد وقف
برای انعقاد وقف شرایط خاصی ضروری می‌باشد، كه عبارتند از:
١‏. حبس عین: منظور از حبس مال موقوفه این است که واقف(وقف دهنده)، در مدت وقف، حق هیچ گونه دخل و تصرفی در عین موقوفه ندارد. یعنی واقف حق ندارد که مال موقوفه را بفروشد، یا این که هرگونه نقل و انتقال حقوقی نسبت به مال موقوفه انجام دهد؟ یا تصرفی در مال موقوفه بکند، که منافی وقف باشد (ماده 55 قانون مدنی).

2. قابلیت بقای عین: ‏فقط وقف مالی جایز می‌باشد، که با بقای عین بتوان از آن منتفع شد (ماده55 قانون مدنی). بنابراین این وقف مالی که در صورت استفاده از آن مال ، قابلیت بقا ندارد باطل میباشد. به عنوان مثال خوراکی‌ها را نمی‌توان وقف نمود.
قبض عین: وقف از عقود تشریفاتی می‌باشد. بنابر‌این وقف زمانی تحقق پیدا می‌کند، که واقف عین موقوفه را در اختیار موقوف علیه(کسی که وقف به نفع اوست) یا موقوف علیهم قرار دهد و عین موقوفه به قبض موقوف علیه یا موقوف علیهم در آید.
تسبیل منفعت: وقف در صورتی صحیح می‌باشد، که منظور وقف از وقف، حبس عین، به منظور قرب الهی و فی سبیل الله باشد. ( قاری الهروی 1418، 124)
جدول (2-1): شرایط اساسی وقف ( منبع : نگارنده)
شرایط وقف
دوام
یعنی وقف باید ابدی باشد نه موقت

تنجیر
یعنی وقف معلق و مشروط نباشد

به تصرف در آوردن
یعنی مسلط کردن موقوف با حکم بر موقوفه

از خود بیرون کردن
یعنی بر خود وقف نکردن

2-5 خصوصیات اجتماعی و اقتصادی وقف اسلامی
وقف بهترین و موثرترین وسیله تکافل اجتماعی اسلامی است. از امتیازات شریعت اسلامی آن است، که مسلمان را بر تکافل اجتماعی ترغیب می‌نماید، آنان را بر صدقه دادن در راه‌های خیر و اعانه مساکین تشویق می‌کند. نصوص قرآن کریم و احادیث نبوی بر این مطلب تأکید می‌کند. این نصوص شرعی در زمان‌های گذشته انگیزه مهمی بوده تا مسلمانان صدقه دهند و اموال خود را در راه‌های مختلف خیر و بهبود وقف نمایند (صادقی گلدر، 1385، 192‏).
درباره وقف، آیاتی مخصوص در قرآن کریم مذکور نیست، لیکن آن چه کلآ بر کردن کارهای خیر وجود دارد، دال بر این کارها است. بعضی از علمای اسلام چند آیه مبارکه را در این راه آورده‌اند: از آن جمله آیه: «به خویشاوندان و یتمیان و درماندگان و وامانداگان در راه و گدایان دهد و در راه آزادسازی بردگان صرف کند و نماز را بر پا دارد و زکات را بپردازد، وفاکنندگان به پیمان خود بوده، هنگامی که پیمان بندند و در برابر فقر و به هنگام نبرد شکیبایند، اینان کسانی هستند، که راست می‌گویند و به راستی پرهیزگاران اینانند» هر تمدن از خود خاصیت‌ها و نشانه‌هایی دارد، که آن را از تمدن‌های دیگر جدا می‌سازد، اکثر این نشانه‌ها و خاصیت‌ها از اصول و اهداف اساسی آن تمدن سرچشمه می‌گیرد. تمدن اسلامی بین سایر تمدن‌ها، صاحب امتیاز اصل تکافل اجتماعی بین افراد جامعه می‌باشد، که در زمانه‌های مختلف به پیمانه وسیع تطبیق گردیده است. مسلمانان به استناد این اصل، شکل یک بدن را داشتند، مصیبت یک فرد، مصیبت تمام جامعه محسوب می‌گردد. لذا مسلمانان سعی دارند تا در مالی که خداوند به آنان ارزانی فرموده، مسافران و نیازمندان را شریک سازند. این تکافل و احساس برادری و همنوع پروری را در سایر ادیان نمی‌یابیم. نظام وقف در زمان جاهلیت رواج نداشت، رسول اکرم صلی اله علیه وسلم، صحابه کرام رضوان الله علیهم اجمعین را به خاطر رفع احتیاجات فقرا به این نوع صدقه تشویق نمود.
غربی‌ها بعد از آنکه با تمدن اسلامی آشنایی حاصل کردند وقف را شناختند. مؤسساتی چون (انجلوسکونیه) را مبنی بر وقف در فقه اسلامی‌تأسیس نمودند. ولی آنان هدف این عمل خویش را محض نفع دنیوی قرار دادند که با آخرت و ثواب آن ربطی نداشت. مشهورترین وقف در آمریکا، وقف « جون او کیسفلیر» می‌باشد)شاه حسینی، 1388: 92-96).

2-5-1 کارکرد اجتماعی وقف
سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز انسان دوستی و غیر خواهی است که انسان با بهرهگیری از تعالیم انبیا ، آن را از دیرباز بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است. روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت مییابد و به عمل واقف مهر ابدیت میزند. در وقف، دو بعد خود دوستی و نوع دوستی انسان به منصه ظهور میرسد. یکی از هنرهای اسلام به منظور نفوذ بیشتر کلامش در انسان، استفاده از خود دوستی است که در آیات مختلف خطاب به انسان عنوان شده است .
در وقف نیز از بعد خود دوستی انسان استفاده کرده و عضویت در این نهاد را راهی میداند که در آن، نام انسان و مالکیت اموال و دارائی‌های او تا ابد تضمین میشود و در مواردی که مد نظر دارد، عایدات آن به مصرف میرسد (مجله مشکات، ش 20: 26).
در بعد اجتماعی، وقف همچون چتری بزرگ سایه خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان میگستراند و جامعه را از فقر که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی ، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است نجات می‌دهد و امکان همزیستی مسالمت میز را در محیطی مملو از اخوت و حس ظن، که زمینه ساز پیشرفت و تعامل جامعه خواهد شد ، فراهم میکند.
بسیاری از خدمات اجتماعی در گذشته از طریق موقوفات ارائه میشده است، کاروانسراها، رباط‌ها ، دارالایتام و … اماکنی بودند که به شدت مورد نیاز جامعه سنتی بوده و واقفان با عنایت به این دسته از نیاز‌های اجتماعی اقدام به عمل وقف میکرده‌اند، حمایت از کودکان بی سرپرست ایجاد مجتمع تربیتی در مناطق محروم کشور و … از مهمترین کارکرد‌های اجتماعی فقر در جامعه است.
بعد دوم اجتماعی نهاد وقف که از ارزیابی بیشتری برخوردار میباشد، نوع وستی، غیرخواهی و مردم گرایی است. در این بعد، بهترین روابط انسانی حاکم میگردد و دیوارهای تنگ فرد پرستی و بی تفاتی نسبت به زندگی دیگران رو میریزد. این بعد فقر به قدری اهمیت دارد که به صرف مسلمانان محدود نمی‌شود وقفهایی همچون محقق حلی در کتاب المختصر النافع بهره مندی کافران ذمی را هم از موقوفات جایز دانسته و حتی وقف مال مسلمان را خاص کافر بلا اشکال میداند (همان، ص35).
می‌بینیم که بعد اجتماعی وقف که در آن غیرخواهی نهفته است، دامنهی گستردهای دارد و تنها به مسجد و حسینیه منحصر نمی‌شود، هرچند اهمیت این مکان‌های مقدس بر کسی پوشیده ‏نیست. علاوه‏بر تقویت این دو بعد که در پر کردن خلاهای اجتماعی، نقش بسزایی خواهند داشت، دولت باید جهت موقوفات را به سمت نیازهای ضروری جامعه هدایت کند و لزوم سرمایه گذاری در بخش‌هایی که بودجه‌ی دولتی کفایت نمی‌کند را خاطر نشان سازد.

2-5-2 کارکرد اقتصادی وقف:
شاید متداول ترین نقش وقف را بتوان در رویکرد اقتصادی آن مشاهده ‏کرد، اگر چه این رویکرد با دیگر رویکردها بی ارتباط نیست، اما نمونه‌ی موقوفاتی که در سیره‏ی پیامبر اکرم (ص) و ائمه‌ی معصومین (ع) نیز وجودداشته، بیشتر در این قالب قرار می‌گیرد ( سلیمی‌فر، 1366: 42) .
‏در میان افراط و تفریط‌های نظام سرمایه داری و کمونیستی، اسلام که دین عدالت و اعتدال است، نظام اقتصادی برتری از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبیعت بشرآورده ‏است که نه ظلم و بی عدالتی رژیم سرمایه داری درآن دیده‏ می‌شود و نه دیکتاتوری، اقتصاد را با عبادت و سیاست پیوند داده است و با تربیت بسیار موثر خود، محیطی اسلامی ‌می‌سازد که بر خلاف محیط‌های مادی که تکاثر و اصراف ملاک برتری است و همه سعی می‌کنند همه چیز را به انحصار خود درآورند، در محیط اسلام، سادگی و غیرخواهی و ایثار و تعمیم ثروت‌های اضافی شخصی از راه ‏وقف، حبس، هبه و. . . . نه تنها ملاک برتری است، بلکه، عبادت بزرگ محسوب می‌شود. از سوی دیگر، سیاست اسلام بر کنترل و تعدیل و حفاظت ثروت جامعه است، به این ترتیب، تمام راه‌هایی که منجر به سرمایه داری بودن کار می‌شود، همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشویق افراد به وقف و. . . . از ثروتمندان و تقویت افراد ضعیف در برابر آن‌ها فاصله را بسیار کم کرده‏، در جامعه تعدیل ایجاد می‌کند. براین اساس، وقف در جامعه‌ی اسلامی ثروت مادی جامعه را تعدیل می‌کند(همان، ص55).
‏وقف، تبدیل مالکیت خصوصی به نوعی از مالکیت عمومی است که بسط آن، از ابزار مهم دستیابی به تعادل اجتماعی است. درنهاد وقف، دو مطلوبیت نهفته است. یکی نفس عمل بخثش، گذشت و ایثار که در واقف به ودیعه گذاشته می‌شود و از استغراق انسان در تعلقات مادی و مال اندوزی جلوگیری می‌کند و دیگری، لذتی است که فرد در نتیجه، عمل خود می‌بیند و نقش آن را در فقرزدایی جامعه‌ی اسلامی مشاهده ‏می‌کند. دولت اسلامی می‌تواند موقوفات عمومی را به گونه‌ای سازماندهی و جهتدهی نماید که به‏ عنوان منبع مالی بتوان از آن‌ها برای از بین بردن فقر و محرومیت، تامین بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و ده‏ها مورد دیگر استفاده ‏کرد و زمینهی توسعه‌ی اقتصادی همرا ه ‏با عدالت اجتماعی را فراهم ساخت. ‏درآمد موقوفات معمولا از راه ‏اجاره ‏است، یعنی رقبات وقفی به اجاره ‏داده ‏می‌شود و اجار ه ‏بهای آن‌ها، عواید موقوفه محسوب می‌گردد.
‏به هر حال، بحث فقرزدایی، کارآفرینی و تحقق عداات اجتماعی، اگر بخواهد پوشثس فراگیر داشته باشد، صرفا با اتکاء به منابع دولت امکان پذیر نخواهد بود و راهی جز توجه جدی به را ه‏حل‌های مردمی وجود ندارد (هفته نامه برنامه، ش 315: 2).
2-6 وقف و بهبود وضع اقتصادی جامعه:
در ارتباط با تأثیر وقف در بهبود اوضاع اقتصادی جامعه می توان به موارد بسیاری زیادی اشاره کرد که در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می گردد.
الف- کارآفرینی و اشتغال: امروزه، کارآفرینی از بزرگترین دغدغه های جوامع انسانی است؛ زیرا کار عنصری مقدس و حائز اهمیت محسوب شده که در سایه سار آن، علاوه بر رفع نیاز های معیشتی، آرامش، هم گرایی، هویت شغلی و اعتلای شخصیتی فرد محقق می شود. البته این در حالی است که اغلب کشور های جهان با معضل بیکاری دست به گریبان هستند. از آنجا که چاره اندیشی برای تخفیف این مشکل بدون مشارکت جدی بخش خصوصی به انجام نخواهد رسید، ضروری است که از راهکار حسنه ی وقف در این عرصه نیز استفاده شود. اما پیش از آن لازم است که این ضرورت برای نیکوکاران تبیین شود تا پاره ای از موقوفات و عایدی آن‌ها صرف این