افزود. عدم ارایه گذارش ارزش‌های دارایی‌ها و کمک‌های حاصل از عواید موقوفات این سازمان در راستای نیات واقفان باعث شده است تا جایگاه ثروت و داشته‌های این سازمان و همچنین عملکرد مدیران رده‌های مختلف این سازمان پوشیده بماند (اقتصاد ایران ، 1392: ش125، 25).
از دیگر مشکات حوزه وقف عدم هماهنگی سازمان‌های متولی موقوفات با واقفان و همچنین با یکدیگر است. در حال حاضر، موقوفات گوناگون کشور درحیطه عمل وزارتخانه‌ها و سازمان‌هایی همچون آموزش و پرورش و آموزش عالی (مکاتب ومدارس)، راه و ترابری( پل‌ها و جاده‌ها)، نیرو ( قنوات و آب انبار‌ها و یخچال‌ها)، جهاد کشاورزی(زمین‌های زراعی و باغات)، وزارت ارشاد( نشر کتب و تبلیغ دین)، حج و زیارت و حتی سازمان میراث فرهنگی ( حفظ و احیای آثار و بناهای مذهبی عام المنفعه) قرار دارند و علیرغم مفید بودن قرار داشتن هریک از موقوفات تحت سازمان تخصصی خود، برسی عملکرد جمعی موقوفات و همچنین مجزا نمودن عملکرد موقوفات از سایر بخش‌های این سازمان‌ها کار چندان آسانی نیست (همان، 27).
2-9 کارکرد وقف در نهادهای فرهنگی و آموزشی:
مهمترین کارکرد وقف در جامعه‌ی اسلامی از گذشته‌های دور تاکنون، کارکرد آموزشی و فرهنگی است. ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است. وقف به عنوان یک منبع مستمر مالی مراکز علمی، پشتوانه‌ی مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته‌اند به مدارج عالی علمی برسند. از طریق تقویت مالی مدارس اسلامی توسط وقف، این مدارس توانستند در فرهنگ نظام تعلیم و تربیت اروپا تأثیر بگذارند. وقف، پاسدار نشر معارف اسلامی است. استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد، دانشگاهها، خوابگاهای دانشجویی، تأسیس کتابخانه‌های عمومی، برگزاری کنگری جهانی حج، مجالس عزاداری ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کریم در سطر بین المللی و. . . از کارکردهای فرهنگی و آموزشی وقف می‌باشد. از کانال وقف، مسلمانان توانسته‌اند از طریق مدارس دینی موقوفه، بهترین شاهکارهای خود را به جهانیان معرفی نمایند و علم و دانش آن‌ها از طریق اوقاف گسترش و رواج یافته است (تقی زاده، 1387، صص166-165).
امروزه نیز در جمهوری اسلامی ایران، عواملی از قبیل تغییر سازمان تشکیلاتی اوقاف و ادارهی آن تحت نظر ولی فقیه، نه تنها بر بعد فرهنگی آن تأکید دارد، بلکه آن را در ابعاد مختلف اقتصادی و اجتماعی هم تسری بیشتری بخشیده است. همچنین تصویب قوانین لازم در جهت احیای موقوفات، رعایت احکام وقف و مسایل شرعی آن و عمل دقیق به مفاد وقف نامهها که اساس نامه‌ی چگونگی تحصیل درآمدها و صرف آن‌ها مورد نظر واقف است، موجب شده تا افراد خیر با اطمینان زیادتری در این امر مهم به طور گسترده مشارکت نمایند و بخشی از دارایی خود راه عنوان الباقیات الصلاحات، وقف مصالح جامعه اسلامی کنند. آمار نشان میدهد که شمار موقوفات ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش چشمگیری داشته است که از لحاظ نوع اهداف و نیات واقفان نیز حایز اهمیت و قابل تامل است، چرا که مصارف این موقوفات در اکثر موارد در جهت رفع نیازهای ضروری جامعه، اعم از نیازهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی بوده و مشکلی از مشکلات اساسی جامعه را حل کرده است.به همین دلیل، از رسالت‌های مهم رسانه‌های جمعی ترویج این حرکت خداپسندانه و مردم گرایانه است. موضوع وقف می‌تواند دستمایهی آثار هنری فراوانی از قبیل داستان‌ها، مجموعه‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی قرار بگیرد تا رفته رفته این فرهنگ رواج یابد، تفکر فردگرایانه، محدود و محصور شود و تفکر در سرنوشت و زندگی دیگران گسترش یابد. (همان، ص 171)
2-9-1 فرهنگ وقف در آموزش
سنت حسنهی وقف یکی از مصادیق بارز احسان وغیر خواهی است که انسان با بهرهگیری از تعالیم انبیا آن را از دیر باز بنیاد نهاده و در صحنه‌ی حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است. روحیه‌ی تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت می‌یابد وبه عمل واقف مهر ابدیت می‌زند. در وقف دو بعد خود دوستی و نو دوستی انسان به منصه‌ی ظهور می‌رسد. یکی از هنر‌های اسلام به منظور نفوذ بیشترکلامش در انسان، استفادهاز خود دوستی (حب نفس) است که در آیات مختلف خطاب به انسان عنوان می‌کند که اگر خودت را دوست داری به انجام واجبات و کارهای نیک و ترک محرمات همت گمار. در وقف نیز از بعد خود دوستی انسان استفاده کرده، عضویت در این نهاد را راهی می‌داند که در آن، نام انسان و مالکیت اموال و دارائی‌ها‌ی او تا ابد تضمین میشود و در مواردی که مد نظر دارد عایدات آن به مصرف می‌رسد (مسعودی ، 1387: 54).
بعد دوم اجتماعی نهاد وقف که از زیبایی بیشتری برخوردار است، نو دوستی، خیر خواهی و مردم گرایی است. در این بعد، بهترین روابط انسانی حاکم میگردد و دیوارهای تنگ فرد پرستی و بی تفاوتی نسبت به زندگی دیگران فرو می‌ریزد. وقف زمینه ساز و بستر ساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت است. اگر دین را برنامه‌ای برای ارتقای ابعاد انسانی آدمی و تأسیس جامعه‌ای مطوب بدانیم، وقف پارهای از آن برنامه برای نیل به آن اهداف است. مروری بر موقوفات نشان میدهد که بخش معتنابهی از آن‌ها به مرکز علمی و آموزش هم چون دانشگاهها، مدارس، مرکز تحقیقاتی و …. اختصاص دارد که ازرویکرد فرهنگی نهاد وقف حکایت می‌کند، در گذشته بسیاری از این مرکز از طریق موقوفات اداره می‌شد و تعداد زیادی از اقشار کم در آمد جامعه که برخی از استعدادهای درخشانی هم برخوردار بودند و به علت نداشتن امکانات قادر به تحصیل نبودند به این مدارس و مرکز وارد می‌شدند و خیلی از بزرگان ما از میان همین طبقه‌ی شریف و محروم و در همین مرکز رشد کرده و مدارج بالای علمی را طی نمودند( همان ، 1387: 65).
2-9-2 وقف مکان‌های آموزشی
يكي از انواع موقوفات، تأسيسات آموزشي و فرهنگي است كه با ايجاد و تأمين هزينه‌هاي آن‌ها كمك به ارتقاء سطح دانش و پيشرفت جامعه مي كند. اين گونه موقوفات در دوره قاجاريه عمدتا ًدر آموزش علوم دينيه و از اواخر اين دوره و در دوره پهلوي علاوه بر آن در آموزش علوم جديد نيز متجلي شده است. آموزش در دوره قاجاريه تا تأسيس مدرسه دارالفنون زير تأثير جو مذهبي حاكم عمدتا ًمحدود به علوم دينيه بود. توجه به علوم عقلي پس از تأسيس اين مدرسه و اعزام دانشجو به اروپا و ارتباطات و تعاملات بيشتر با غرب در سطح مدارس به سبك جديد مطرح شد.
بر اين اساس در بخش اعظم دوره قاجاريه چنانچه افرادي خواستار تحصيل در علوم عقلي و جديد چون حساب، هندسه، جغرافيا، شيمي و غيره بودند به سختي ميتوانستند كتابهاي مربوطه را در ايران تهيه كنند (همان،ص3) و بايد براي ادامه تحصيل به اروپا ميرفتند. هر چند دانش آموزان اعزامي به اروپا به علت ضعف ساختاري آموزش خود نميتوانستند موفقيت چنداني در مجامع آكادمي اروپا به دست آوردند و بعضي از آن‌ها به صورت تجربي آموزش ميديدند (هاشميان، 1379) و احداث مدرسه دارالفنون، مجتمع الصنايع الماسيه و مجتمع الصنايع‌ها و نيز مدارس خارجي نتوانست تغيير چنداني در كاهش آموزش از سطح مكتبخانه‌ها و مدارس علميه به سوي آموزش در سطوح ديگر ايجاد كند. البته جز عامل مذهب، عوامل ديگري چون كم توجهي مردم به مشاغل توليدي و فني و غلبه اقتصاد تجاري مي تواند در اين مهم مؤثر بوده باشد. اما اين روند ازسال1316 ق به بعد تغيير و در دوره پهلوي تداوم يافت(همان، 1379 ).
2-9-3 تأثيرات وقف بر برنامه آموزشي
وقف نامهها علاوه بر بيان شيوه مصرف درآمد موقوفه‌ها نکات مهمي از کاربرد و نظام اداره و برنامه آموزشي مدارس را نيز به دست مي دهد که به شناسايي مراکز آموزشي و چگونگي عملکرد آن‌ها کمک ميکند. پس مي توان وقف نامهها را اساسنامه اي دانست که با قرار دادن شروطي، به تشویق دانشجویان مستعد وتنبیه دانشجویان سبکسر بر می‌آید( ریاحی،1391: 119).
2-9-4 تعيين محتواي درسي در وقف نامهها
نكته جالب توجه در اين وقف نامهها آن است كه صرف نظر از موارد ياد شده، بانيان مدارس در مورد محتواي دروس نيز نظر داده‌اند. به عنوان نمونه در وقف نامه مدرسه مريم بيگم آمده است: «… و بايد كتابهاي علوم و هميه يعني علوم شكوك و شبهات كه به علوم عقليه و حكمت مشهور و معروف است ، مثل شفا، اشارات، حكمت العين، شرح هدايت و امثال ذلك به شبهه دخول در مقدمات علوم ديني نخوانند )سپنتا،1346: 245(.
2-9-5 تعیین مدت زمان تحصيل در وقف نامهها
در مورد اکثر مدارس گفته مي شود كه هيچگونه قيد زماني براي اتمام تحصيل وجود نداشته است، اما با مطالعه وقف نامهها ميتوان دريافت که برخي از واقفان به اين نكته مهم توجه داشته‌اند و براي اقامت درمدرسه شرط زماني معين کرده‌اند:
در وقف نامه مدرسه «مريم بيگم»، شرط شده است کساني که پس از يک سال آثار ترقي در آن‌ها ديده مي شود و يا مدرس تشخيص ميدهد که امکان پيشرفت دارند، بايد پس از پنج سال مدرسه را ترک کنند و اگر عذري دارند که بر بودن آنان الزام دارد تنها تا دو سال ديگر ميتوانند در مدرسه بمانند. وي به صراحت قيد کرده است که نهايتش تا هفت سال؛ اما بعد از هفت سال البته بايد که به در روند … و هر که بعد از هفت سال يک روز بماند غاصب باشد و به غضب خدا و رسول خدا گرفتار شود. همچنين در همين وقف نامه اشاره شده است، که اگر يکسال بر واحدي بگذرد که ترقي در حال او به حسب علم و عمل نشده باشد يا مظنون مدرس شود که قابل ترقي نيست از مدرسه اخراج شود )همان، ص247).
2-9 -6 تعیين نحوه اداره مدارس دروقف نامهها
باني هر مدرسه براي اداره مدرسه و موقوفات آن در مدرسه‌ها و مساجد، براي دانش پژوهاني كه از شهرها و نقاط دور دست براي فراگرفتن علم آمده بودند، حجره‌هايي ميساختند تا از تحمل هزينه مسكن مصون بمانند. ديگر آنكه براي هر دانش پژوهي كه پذيرفته ميشد مقرري ماهانه و يا سالانه اي از محل درآمد موقوفه مدرسه تعیين ميكردند تا بدون دغدغه خاطر براي تهيه غذا، به درس و بحث بپردازند و براي آنكه دانشجويان از مهمترين وسيله تحصيل بي نياز شوند، كتابخانهاي هم درمدرسه ترتيب ميدادند.
گاه در وقف نامهها مشاهده مي شود، در مورد نحوه اداره مدرسه و آنچه متولي آن انجام ميدهد، شرايطي تعيين شده است. به طور نمونه، در وقف نامه مدرسه «کاسه گران» قید شده است که متولي در حيني که حجرات مزبور را به طلبه ميدهد اولا ًبايد تحقيق احوال ايشان نمايد که به غير از تحصيل علوم دينيه به کسب ديگر مشغول نباشد و اگر احدي از ايشان متأهل باشد شرط نمايد که در هفته چهارشب، در حجره مدرسه که مختص اوست بيتوته نمايد )اداره اوقاف اصفهان، وقف نامه مدرسه کاسه گران،سند شماره 137) وي در ازاي شرطي که قرار داده فکر معاش طلاب را نيز کرده است؛ درجايي ديگر ازوقف نامه گفته: «هر يوم مبلغ پنجاه دينار به طلبه سکنه هر حجره از حجرات مدرسه مزبور دهند و اگر حاصل موقوفات زياده از حجره اي پنجاه دينار باشد، دو شخص را در يک حجره جاي داده، هر حجره هر يوم مبلغ يکصد دينار تبريز برسانند )همان).
معمولاً حقوق طلاب به صورت سرانه پرداخت مي شد و يا اينکه به هر حجره مبلغي معين تعلق مي گرفت «دروقفنامه 6 مدرسه چهار باغ که در 1118 ه. ق که کار ساختمان در حال اتمام بود، قيدشده است که «حجره اي يکصد دينار تسليم ساکنان آن‌ها نمايد، خواه در آن حجره يکنفر، خواه دو نفر ساکن باشند )سپنتا، 1346: 169) گاهي نيز ميزان مقرري به طور يکسان تقسيم نمیشد، بلکه بر اساس پيشرفت علمي آن‌ها بود.
2-9-7سنت وقف در دانشگاههای جهان
جالب توجه است بدانیم در امریکا حدود40 در صد هزینه دانشگاههای دولتی از طریق دولت و باقیمانده آن از در آمدهای وقف تامین میگردد. جدول زیر ارزش روز سبد دارایی‌های وقفی 10 دانشگاه امریکایی که با وقف اداره می‌شوند را نشان میدهد. اکثر بنیاد‌های وقفی امریکا توسط سرمایه داران حرفهای اداره میشود. عمده فعالیت این مؤسسات ،
