موارد را در دو بخش تقسيم بندي مي كند. بخش بازديدكنندگان و بخش خدمات؛ بخش بازديدكنندگان مربوط به چگونگي جذب، حفظ و كنترل تعداد بازديدكنندگان سایتهاي طبيعي و نيز تحقيقات، بازار براي درك پتانسيل‌هاي بازار و ويژگي‌هاي بازديدكنندگان است و شامل بازاريابي مديريت بازديدكنندگان، نگرش بازديدكنندگان بخش خدمات كه به عرضه محصول اكوتوريسم مربوط مي شود، شامل فعاليت‌هاي تورگرداني، مديريت منابع و مشاركت و توسعه جامعه محلي است.
نمودار 2- 3: مدل اکوتوریسم پایدار فنل، (فنل، 2003:23)
2-4-1 مدل اکوتوریسم پایدار
سدلر از اولین کسانی بود که مدل اکوتوریسم پایدار را در سال 1990 ارائه کرد. سدلر سه دسته هدفهای اساسی را در مدل خود گنجانده است : 1- هدفهای اجتماعی، شامل تامین مزایای اجتماعی، مشارکت در برنامه ریزی، آموزش و اشتغال 2-هدفهای اجتماعی، شامل مزایای اقتصادی برای جامعه محلی و پایایی اقتصادی صنعت 3-هدفهای زیست محیطی، شامل کمک به حفظ منابع طبیعی، اجتناب از تخریب منابع، مدیریت عرضه، و پذیرش ارزش منابع. او محل تلاقی این سه هدف را «اکوتوریسم پایدار» خوانده است.
نمودار 2- 4: مدل اکوتوریسم پایدار
2-5 هدفهای زیست محیطی
2-5-1 آثار و پيامدهاي صنعت اكوتوريسم
گردشگري و محيط زيست به طور متقابل به يكديگر وابسته اند. محيط زيست فيزيكي بسياري از جاذبه‌هاي توريستي را تشكيل مي دهد. توسعه اين صنعت مي تواند آثار متفاوتي بر محيط زيست داشته باشد. از اين رو توسعه و مديريت اكوتوريسم به گونه اي كه با محيط سازگار باشد و به افت كيفيت آن نيانجامد، عامل اساسي در دستيابي به توسعه پايدار به حساب مي آيد. كه از موارد آن مي توان آثار اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، زيست محيطي و… را نام برد. ظهور اشكال جديد شغلي به ويژه براي زنان و جواناني كه چندان به امور كشاورزي علاقمند نباشند. همچنين ايجاد مشاغل مكمل براي جوانان روستا از قبيل : كار در مساكن تهيه شده براي گردشگران و بازديد كنندگان، تهيه خريد و لوازم مورد نياز آنها اعم از خوراكي و غيره و براي زنان روستائي تهيه و توليد صنايع دستي، لوازم زينتي، تهيه فرآورده‌هاي دامي و … و فروش آن، از طريق اشتغالهاي زير:1- اشتغال مستقيم : اشخاصي كه در موسسات توريستي از قبيل هتلها، رستورانها، فروشگاههاي توريستي و دفاتر سياحت به خدمت اشتغال دارند. به عبارتي ديگر نيروي انساني كه نقش مستقيم دارند. 2- اشتغال غيرمستقيم : مشاغلي كه در بخش‌هاي تداركاتي همچون كشاورزي، ماهيگيري و تو ليد ايجاد شده اند و نقش غيرمستقيم دارند به عبارت ديگر نيروهايي كه صرفاً براي صنعت توريسم به كار گرفته نشده اند.3- اشتغال القايي : اشخاصي كه به واسطه هزينه كردن درآمدهاي حاصل از اشتغال مستقيم و غيرمستقيم اشتغال مي يابند براي مثال توسعه صنعت توريسم منجر به توسعه صنايع دستي شده و سطح اشتغال را بالا مي برد. ايجاد انگيزه خود اتكائي، احساس اعتماد به نفس كه خود موجبات جلوگيري از روند مهاجرت به شهرها را به دنبال خواهد داشت. پيشرفت اجتماعي بهتر و بيشتر در مواجهه با تازه واردين به گونه اي كه فرد روستائي احساس كند از مهارتهايش به طور موثرتر و سودمندتري بهره برداري مي شود. صنعت جهانگردي نسبت به صنايع ديگر (صنايع شيميائي، ذوب آهن، سيمان و …) كمتر محيط را آلوده مي كند و اين امر بستگي به رفتار و عملكرد جهانگرد دارد. در عصر حاضر كه دوران مبارزه با آلودگي محيط زيست است به جهانگردي در مقام مقايسه با صنايع ديگر، صنعتي بدون آثار شديد آلودگي مي نگرند. از طرف ديگر گسترش فعاليت‌هاي مربوط به توسعه جهانگردي خاصه اكوتوريسم در منطقه طرح موجب تغيير چشم اندازهاي طبيعي آن منطقه مي گردد. براي مثال با گسترش فعاليت‌هاي جهانگردي در محدوده فوق علاوه بر اثرات مثبتي كه ذكر آن گذشت به مرور زمان جمعيت روستاهاي آن افزايش مي يابد، قيمت زمين بالا مي رود و چشم اندازهاي طبيعي روز به روز كمتر و چشم اندازهاي ساخت دست بشر بيشتر مي شود (آذرنیوند و همکاران 6-1385:5).
2-6 معیشت پایدار
یکی از راهبردهایی که در سالهای اخیر به خصوص در کشورهای توسعه یافته مورد توجه قرار گرفته و در برخی از کشورها به اجرا درآمده است و نتایج مثبتی به همراه داشته است، توسعه و گسترش گردشگری در نواحی روستایی و استفاده از جاذبه‌های متعدد طبیعی و فرهنگی روستا به عنوان منبع درآمد و معیشت مردم روستا و در عین حال کمک به حفاظت از سرمایه‌ها و جاذبه‌های منحصر به فرد طبیعی و فرهنگی روستاست. گردشگری به عقیده بسیاری از محققان، در مقایسه با دیگر بخش‌های اقتصادی مزایای بسیاری دارد که آن را به ابزاری موثر برای از بین بردن فقر تبدیل می کند. گرچه تحقق آن تا حد زیادی مستلزم این اسن که دستور کار فقر به طور مشخص تری در برنامه‌ها و استراتژی‌های ملی گردشگری برای تقویت مشارکت و فرصت‌های بیشتر برای قشر فقیر گنجانیده شود (Ashley, Roe and Goodwin 2001 , UNWTO 2004b). رویکردهای موجود در تحقیقات گردشگری سنتی در سالهای اخیر، به علت کمبود توجه به مسئله معیشت و کاهش فقر روستایی بسیار مورد انتقاد بوده اند. برخی اعتقاد دارند که این کمبود و نقص می تواند با استفاده از رویکرد معیشت پایدار (SLA) برای هدایت و تحلیل نقش گردشگری در توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته و برطرف شود (Ashley, 2000 & Tso & Wall , 2009). رویکرد معیشت پایدار، در دهه 1980، به عنوان رویکردی جدید در مقوله توسعه روستایی و با هدف کاهش و ریشه کنی فقر روستایی مطرح شد (Corney & Litvinoff , 1998). این رویکرد بر تفکری جامع و منسجم درباره کاهش فقر و توسعه روستایی تاکید کرده است و به سرعت محبوبیت زیادی در میان محققان و دست اندرکاران توسعه به دست آورد (دپارتمان توسعه بین الملل DFID , 1999).
توسعه روستایی مبتنی بر الگوهای نوسازی نه تنها صلاحیت و استعداد لازم برای ترویج توسعه پایدار را نداشت بلکه ناپایداری زیست محیطی و نهادی را نیز تشدید کرد. درحالی که توسعه پایدار به معیشت‌هایی اشاره دارد که زمینه مخرب و از بین برنده معیشت نسل‌های بعدی را فراهم نسازد. از همین رو سازمان خواروبار جهانی (FAO) معیارهای زیر را برای تحقق توسعه پایدار کشاورزی و روستایی ضروری میداند :
* تامین نیازهای غذایی اساسی حاضر و آینده از نظر کمی و کیفی
* ایجاد اشتغال دائمی، درآمد کافی و شرایط زندگی و کار
* حفظ و در صورت امکان ارتقای ظرفیت تولیدی منابع طبیعی پایه و منابع تجدید شونده، بدون ایجاد اختلال در عملکرد چرخه‌های اساسی بوم شناختی و تعادل‌های طبیعی جنبه‌های فرهنگی- اجتماعی جوامع روستایی
* کاهش آسیب پذیری بخش کشاورزی نسبت به عوامل طبیعی و اقتصادی- اجتماعی و دیگر تهدیدها و تقویت خود اتکایی به این بخش (مطیعی لنگرودی، 1382:91)
* درهمین ارتباط برای بستر سازی مناسب توسعه پایدار روستایی پنج شرط اساسی وجود دارد که عبارتند از :
* نگرش فرایندی به آموزش
* اولویت دادن به مردم
* امنیت، قانون و حفظ حقوق افراد و منافع آنها
* پایداری از طریق خود اتکایی
* به فعالیت درآوردن استعدادها، تعهد و تداوم آن در مجریان (همان : 78).
بنابراین مهم‌ترین هدف توسعه پایدار روستایی قابل زیست کردن عرصه‌های زندگی برای نسل‌های فعلی و آینده با تاکید خاص بر بهبود وتوسعه مداوم روابط انسانی- محیطی می باشد. درصورت پذیرش چنین برداشتی نمی تواند توسعه پایدار روستایی را درافزایش‌های کمی درآمد،تولید و یا برخورداری از واحدهای خدماتی خلاصه نمود (سعیدی،1381:19). نظریه توسعه روستایی خود پس از میانه قرن بیستم از سه بدنه فکری اصلی، یعنی مدل جمعیت و تکنولوژی، توسعه کشاورزی و نظریه‌های اقتصاد سیاسی عبور کرده است (Ellis , 2000).
در مقوله رویکرد معیشت پایدار، یکی از تعاریفی که فراوان به آن استناد می شود، متعلق به چکبرز و کانوی است که بیان میکنند : “معیشت، از قابلیت‌ها، دارایی‌ها (انبارها، منابع و حق دسترسی به منابع) و فعالیت‌ها (شغل‌ها)ی لازم برای گذران معاش تشکیل شده است. معیشت هنگامی پایدار است که بتواند با فشار و شوک‌ها سازگار شود و بهبود یابد، قابلیت‌ها و دارایی‌های خود را تقویت یا حفظ کند و فرصت‌های معیشت پایدار را برای نسل بعد نیز فراهم آورد و دیگر اینکه منافع خالصی را برای معیشت دیگران در سطوح محلی یا ملی و در کوتاه مدت یا بلند مدت ایجاد کند” (Chambers & Conway , 1992:6).
پايداري به معناي ايجاد جامعه اي اجتماعي – اقتصادي، فرهنگي و توجه بلند مدت به مسائل زيست محيطي است، حال آن كه مديريت زنجيره تأمين تمامي جنبه‌هاي چرخه محصول مثل مواد خام، پردازش، ساخت و توليد، توزيع، خرده فروشي، استفاده مشتري را پوشش مي دهد. هنگامي كه بنگاه، بخشي از زنجيره تأمين است درمي يابد كه پايداري بلندمدت تنها مربوط به يك بنگاه نبوده، بلكه كل زنجيره تأمين، چه از پايين به بالا و چه از بالا به پايين را در بر ميگيرد (Hervani & et al , 2005:331).
2-7 جامعه محلی
بايد گفت كه تأثيرات گردشگري صرفاً تاثيرات مثبتي نيستند، بلكه عدم نظارت بر چگونگي استفاده از محيط‌هاي گردشگر پذير مي تواند آنها را تخريب كند و يا باعث ركود در بعضي از بخش‌هاي اقتصادي شود. اما برخي از كشورهاي جهان، همگام با برنامه ريزي براي توسعة گردشگري و در نهايت توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، به بعد پايداري آن نيز توجه دارند و سياست توسعة پايدار گردشگري را در پيش مي گيرند. با رواج مباحث مربوط به توسعة پايدار و به ويژه پس از سال 1968 كه گزارش باشگاه رم منتشر شد، به پايداري محيطي بيش از گذشته توجه مي شود و درواقع كليد توسعة پايدار نيز در حفظ و حراست توان‌هاي محيطي و منابع و سرمايه به شمار مي آيد. گزارش رم حاصل بررسي پنج مؤلفه جمعيت، توليد خوراك، آلودگي محيط، مصرف منابع تجديد ناپذير، و فرايند صنعتي شدن در سطح جهان بود (Lordkipanidze & etd , 2005:790). هدف از این گزارش، آگاه ساختن افکار جهانیان از کاهش منابع تجدیدپذیر و افزایش جمعیت جهان بوده است (Molera & Albaladejo , 2005:760) در گردشگري پايدار، توجه به نيازهاي جامعة ميزبان اهميت فراواني دارد و به هنگام برنامه ريزي و در فرايند مديريت، به اين نيازها توجه زيادي مي شود، به ويژه در چنين صنعتي به اين مسئله توجه مي شود كه مبادا اين موضوع بر ساختار فرهنگي و اجتماعي جامعة ميزبان، تأثيرات ويرانگر يا منفي بگذارد(Chiang,2008:288).
مردم محلی و آنها که می خواهند سهمی در جریان گردشگری روستا داشته باشند.در حالت تخصصی آموزش به گروه‌های خاص مثل اقامتگاه‌های روستایی و راهنمایان محلی و غیره می تواند بسیار مفید باشد. گردشگران که خود نیاز به آموزش ویژه در حوزه‌های ضوابط رفتاری دارند به روش‌های مختلف آموزش می بینند. به عنوان مثال امکان آموزش مستقیم به همه گردشگران یا به عبارت بهتر به عامه مردم نیست. در این حالت بهترین شیوه استفاده از ابزار رسانه‌های جمعی مثل صدا و سیما و سایر رسانه‌هاست.
معیشت پایدار از سوی موسسه محیط زیست استکهلم به شرح زیر تعریف شده است : “ایجاد شرایطی که حامی توسعه پایدار در سیستم‌های انسانی، طبیعی و اقتصادی بوده و در عین حال از منابع و فرصت‌های نسل آتی حفاظت نموده و امکانات لازم برای تامین غذا، سرپناه و وعی زندگی مقبول را توسط خود افراد فراهم آورد”. موسسه بین المللی توسعه پایدار در تعریف دیگری می گوید : “معیشت پایدار در واقع امکانات و ظرفیت‌های مردم را در جهت ایجاد و حفظ شیوه‌های مناسب زندگی به کار گرفته و ضمن تضمین رفاه آنها، نسل‌های آینده را نیز مورد ملاخظه قرار می دهد.این امکانات مشروط به وجود و در دسترس بودن گزینه‌های اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بوده و مبتنی بر مساوات، مالکیت منابع و نظام تصمیم سازی مشارکتی می باشد. در هر حال معیشت پایدار باید فراتر از تامین نیازهای فوق الذکر معنی شده و به کسب عدالت و برابری در زندگی منتهی شود (Anonymous , 2001). امروزه سیستم‌های سنتی حاکم در معیشت در حال اغتشاش و بهم ریختگی هستند و جوامع محلی مورد اغماض واقع می شوند.
