ی متفاوتی ازدانش آموزان استثنایی شده است مشهور ترین طبقه بندی ، از گروه های زیر تشکیل شده است:
– اتیسم
– عقب ماندگی ذهنی خفیف
– آسیب گفتار یا زبان
– ناتوانی یادگیری ویژه
– آسیب شنوایی
– آسیب‌های ارتوپدی
– آسیب سلامت
– آسیب بینایی
– آشفتگی هیجانی ناتوانی های هیجانی
– چند معلولیتی یا ناتوانی های چند گانه
شایان ذکراست در کشورما با ادغام گروه ها ، هفت گروه خدمات دریافت می کنند.
این گروه ها عبارتند از :
– دانش آموزان کم توان ذهنی
– دانش آموزان آسیب دیده شنوایی
– دانش آموزان آسیب دیده بینایی
– دانش آموزان دارای مشکلات ویژه یادگیری
– دانش آموزان دارای مشکلات رفتاری و هیجانی
– دانش آموزان معلول جسمی – حرکتی
– دانش آموزان چند معلولیتی
از آنجایی که موضوع تحقیق حاضر پیرامون آموزش کودکان استثنایی با معلولیت جسمی و حرکتی می باشد در ادامه ویژگی های این کودکان به تفصیل ببیشتر مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت (سیف نراقی و نادری، 1392).
اهداف آموزش وپرورش استثنایی
اهداف آموزش وپرورش استثنایی همان اهداف آموزش وپرورش عادی است، اما هدف اصلی آن به شکل خاص فراهم ساختن گستره‌ای از حمایت‌ها و خدمات انفرادی برای کمک به آموزش وپرورش دانش آموزان استثنایی به طریقی است که تفاوت ها ونیازهای آنها مد نظر قرار گیرد به گونه ای که بتوانند از برنامه درسی عمومی استفاده کنند. زمانی این هدف محقق می گردد که کودکان و دانش آموزان :
1- روابط مثبت برقرارکنند.
2- دانش ها و مهارت ها را یاد بگیرند و به کار ببرند.
3- اقدام مناسبی را برای برآورد نیازهای خود انجام دهند.
4-برای اانتقال به مراحل بعدی زندگی و یا بزر گسالی آماده باشند.
برنامه آموزشی
برنامه‌های زیادی برای آموزش دانش‌آموزان استثنایی وجود دارد. این برنامه ها برای آموزش متناسب با سن طراحی می‌شود و مناسب با توانایی های هوشی، جسمی و اجتماعی و علایق کودک شکل می‌گیرد. فراهم ساختن برنامه‌های بسیار ساختار‌مند با اهداف روشن، خاص و معین که تمرکز آن بر نیازهای فردی هر کودک و آموزشی که در واقع گام به گام است، از ویژگی‌های برنامه‌های موفق است. برای هر دانش‌آموز معمولاً اهداف و روش های آموزشی متفاوتی مورد نیاز است، از این رو دانش آموزانی که از توانمندی های کمتری برخوردارند از برنامه های آموزشی خاص خود بهره مند می شوند. تمرکز این برنامه در طی سال های ابتدایی روی رشد مهارت های تحصیلی و رشد ارتباط عملی است به علاوه مهارت های زندگی روزمره تأکید می شود که برای کمک به مشارکت دانش‌آموز در فعالیت های اجتماعی و اوقات فراغت است، در طی سال های میانی تحصیل تأکید از روی برنامه‌ها مهارت های عملی به مهارت های حرفه ای تغییر می کند و دانش‌آموز و خانواده‌اش برنامه‌ریزی برای انتقال به زندگی بزرگسالی را شروع می‌کنند. برنامه‌هایی که برای دانش آموزان که از توانایی ذهنی عادی برخوردار هستند، در نظر گرفته می شود، مشابه به سایر دانش آموزان است ولی برحسب ویژگی ها و نیازها و توانمندی های انها مناسب سازی می شود.
انواع مراکز آموزشی
دانش‌آموزان استثنایی به صورت‌های مختلف زیر جایگزین می‌شوند که نشان دهنده ی نیازها و توانمندیهای گوناگون این کودکان و دیدگاه های مختلف درخصوص آموزش آنها است.
1- مدارس عادی
2- کلاس های آموزش مرجع درمدارس عادی
3- کلاس های ویژه درمدارس عادی
4- کلاس های ویژه در مدارس خاص
5-مدارس روزانه و شبانه‌روزی خصوصی ودولتی
6- کلاس های ویژه مراکز درمانی وبیمارستانی ومراکز اختلالات یادگیری
7-کلاس های آموزش سیاردرخانه ومراکز بهزیستی
ملاحظات آموزشی
به طور کلی یک روش آموزشی خاص برای همه کودکان با ناتوانی های مختلف مناسب نیست.از این رو فرایندآموزش خاص، به شکل مطلوب، درگیر طراحی وبازبینی منظم روش های معلمان ،مواد وتجهیزات انطباقی و سایر مدا خلات طراحی شده برای کمک به یادگیری وتامین نیازهای ویژه است. مواد آموزشی مناسب سن، به اندازه تجربیات موفق و تحریک دانش‌آموز مهم هستند. به جای تأکید روی محدودیت‌های کودک ، باید روی آنچه دانش‌آموز در یک موقعیت معین می‌تواند انجام دهد تأکید شود، باید از پافشاری در مورد راهبردهای آموزشی ناموفق ، خودداری شود،تجربیات عملی در محیط‌های طبیعی مبتنی بر تجربیات زندگی روزانه مهم هستند. بیش یادگیری (تمرین و اصلاح مهارت بعد از اینکه ظاهراً مهارت کسب شده است) اهمیت دارد و ممکن است تکرار زیاد ضروری باشد.
خدمات آموزشی ویژه
خدمات آموزشی ویژه دانش آموزان استثنایی شامل موارد زیر است:
1-مهارت های جبرانی یا تحصیلی عملی
2-تحرک و جهت یابی
3-مهارت های تعامل اجتماعی
4-مهارت های زندگی مستقل
5-مهارت های اوقات فراغت ـ تفریح
6-آموزش شغلی
7-استفاده از فن آوری کمکی
8-مهارت های کارایی حسی
مهارت های جبرانی مهارت هایی هستند که امکان برابری فرصت ها را فراهم می کنند، برای مثال شامل بریل،مهارت های دست نویسی، تجربیات یادگیری مانند رشد مفاهیم، درک فضایی، مهارت های سازمان‌دهی و مطالعه، مهارت های سخن گفتن و گوش دادن و انطباق‌های ضروری برای دستیابی به تمام سطوح موجود در برنامه اصلی است.
برنامه توان بخشی
این برنامه‌ها به دو نوع تقسیم می‌شود :
1- برنامه‌های کودک محور
این برنامه‌ها با برنامه‌های تحریک آموزش کودک شروع می‌شود و به مرور خدمات توان بخشی ودرمانی، مراقبت‌های بهداشتی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، زبان و گفتار درمانی به آن اضافه می‌شود.
2- برنامه‌های خانواده محور
برنامه‌های خانواده محور شامل آموزش خانواده و مشاوره با والدین است (میرخان،1392).
کودکان و دانش آموزان معلول جسمی ـ حرکتی
ناتوانی های جسمانی می توانند بر توانایی حرکت فرد، استفاده کارآمد از دست ها و پاها ، بلعیدن غذا و تنفس اثر بگذارد. همچنین این نوع ناتوانی ها می توانند بر شناخت ، گفتار ، زبان ، بینایی، شنوایی و کنترل روده تاثیر گذارد. بنابراین هـرقـدر اطلاعـات ما به عنوان معلم، والدین و برنامه ریزان در خصوص معلولین جسمی ـ حرکتی بیشتر باشد، توانایی بیشتری برای بهره گیری از خدمات پزشـکی، آمـوزشی و اجـتماعی خواهیم داشـت.
انواع معلولیت جسمی ـ حرکتی
نوآموز و دانش آموز معلول جسمی ـ حرکتی خفیف تا متوسط: به فردی اطلاق می‌شود که علی¬رغم معلولیت جسمانی در اندام‌های فوقانی، تحتانی یا هر دو، دارای هوشبهر مرزی و بالاتر باشد، به طوری که با استفاده از تسهیلات، ابزارها و تجهیزات ویژه، می‌تواند از امکانات آموزشی و پرورشی بهره مند شود.
نوآموز و دانش آموز معلول جسمی ـ حرکتی شدید و عمیق : به فردی اطلاق می‌شود که علی¬رغم داشتن هوشبهر مرزی و بالاتر، به علت آسیب¬دیدگی شدید در اندام‌های فوقانی، تحتانی یا هر دو قادر به انجام امور شخصی نباشد، به طوری که با ایجاد تسهیلات، انطباق و تعدیل روش‌های آموزشی و پرورشی، ابزارها و تجهیزات ویژه، می‌تواند از امکانات آموزشی و پرورشی بهره مند شود.
ناتوانی های جسمانی می تواند به شکل فلج مغزی ، شکاف ستون فقرات ، آسیب های نخاعی و پلاسیدگی عضلانی دیده شود، فلج مغزی شایع ترین نوع آسیب در این دانش آموزان می باشد.
فـلـج مغـزی یک اصـطلاح عــام اسـت که بــرای نـامـیدن مـجـمـوعـه ای ازناهنجاری های گوناگون که بر توانایی حرکت، حفظ وضعیت و تعادل کودک تاثیر می‌گذارد، به کار می رود. یکی از عوامل ایجاد کننده فلج مغزی، ضربه مغزی است. ضـربه مـغزی توانـایی مغز را برای کنترل عضلات تحت تاثیر قرار می دهد بطوریکه ناهنجاری های حرکتی را باعث می شود. این ضربه براساس محل و شدت خود می تواند آسیب های دیگری مانند تشنج، اختلال تکلم، اختلال یادگیری و کمبود شنیداری و دیداری را در کودک پدید آورد.
شیوع
معلولین جسمی ـ حرکتی از لحاظ فراوانی یکی از کوچک ترین و در عین حال متفاوت ترین گروه ها در میان کودکان استثنایی هستند. در بین معلولین جسمی ـ حرکتی شیوع فلج مغزی در حدود 4 تا 5 در 2 هزار تولد زنده است. این ارقام با توجه به متغیرهای گوناگون متفاوت است. برای مثال برخی کودکان با شکل های شدیدی از فلج مغزی به دنیا می آیند و نمی توانند ادامه بدهند و شیوع تولدهای زنده این کودکان را که می میرند در بر نمی گیرد . برخی از این کودکان نیز ممکن است چند ماه یا چند سال بعد از تولد تشخیص داده شوند.
سبب شناشی
تصادفات، حوادث، مسمومیت ها، بیماری های مزمن و عوارض ناشی از آنها، عوامل ژنتیکی، سوء تغذیه مادر، سن بالای مادر ، دارو ، اشعه ، استعمال دخانیات و… می توانند سبب بروز نوعی نارسایی حرکتی در فرد شوند . فلج مغزی نیز علل گوناگونی دارد ، هر عاملی که بتواند بر مغز اثر بگذارد می تواند موجب فلج مغزی شود . عوامل گوناگونی همچون بیماری های حاد ، کمبود اکسیژن مغز ، تولد زود رس ، عفونت مادری ، ضربه حین تولد ، ناسازگاری خون ، عفونت جنین و عفونت پس از تولد همگی می تواند موجب این اختلال عصب شناختی ـ حرکتی شود.
طبقه بندی
معلولین جسمی ـ حرکتی در کشورهای مختلف به روش های گوناگونی طبقه بندی می شوند. در این میان، طبقه بندی فلج مغزی از ثبات بیشتری برخوردار است. دو روش برای طبقه بنـدی فلج مغزی وجود دارد: یکی از روش ها به نوع ناتوانی حرکتی توجه دارد و دیگری تعداد اعضای بدن را که دچار ناتوانی حرکتی شده اند، مورد بررسی قرار می دهد.
الف ـ طبقه بندی نوع اول (قوام عضلات)
1- اسپاستیک4
2- آتتوید5
3- آتاکسی6
4- مختلط7
اسپاستیک
این نوع فلج مغزی بیشترین تعداد مبتلایان را دربر می‌گیرد. مـهم ترین نشانه های مربوط به عصب شناسی در این نوع فلج مغزی، سفتی عضلات و عدم توانایی در شل کردن آن هاست. درجه معلولیت متغیر است و ممکن‌است فقط یک دست یا یک پا یا دست و پای یک سمت بدن و یا هر چهار اندام و یا اینکه کم و بیش کل بدن را درگیر سازد. حدود 75٪ از کودکان فلج مغزی حالت سفتی و اسپاسمی را به عنوان نشانه اصلی عصب شناسی بروز می دهند.
آتتوید
نشانه‌های اصلی عصب‌شناسی دراین گروه، وجود حرکات غیرارادی می باشد. که حرکات ارادی طبیعی مثل نوشتن، راه رفتن و صحبت کردن را تحت تاثیر قرار می دهد. در حدود 10٪ افراد دچار فلج مغزی مبتلا به آتتوید هستند.
آتاکسی
نشانه های غـالب در این گـروه نـاهـمـاهـنگی حرکات ارادی، گام برداشتن بی ثبـات وعـدم‌توانایی درکنترل کامل بدن می‌باشد.درحدود 5٪ ازکودکان مبتلا به فلج مغزی این علائم را نشان می دهند. این حالت در مقایسه با حالات دیگر بسیار نادر است.
مختلط
در بسیاری از کودکان خصوصیات بیش از یک نوع فلج مغزی دیده می شود مثلاً در بعضی از کودکان علائم فلج مغزی اسپاستیک و آتتوید تواماً دیده می‌شود که به این ها مختلط می‌گویند. درحدود 10٪ کودکان مبتلا به فلج مغزی جزو این گروه هستند.
ب ـ طبقه بندی نوع دوم (درگیری اندام ها)
– مونو پلژی8 : یک دست یا گاهی فقط یک پا درگیر است.
– همی پلژی9 : نیمی از بدن کودک درگیر است.
– پارا پلژی10 : دو اندام تحتانی درگیر است که اکثراً بعلت ضایعات نخاعی بوجود می آید.
– دی پلژی11 : چهار اندام درگیرند ولی درگیری اندام تحتانی بیشتر از اندام فوقانی می باشد.
– تری پلژی12 : سـه انـدام درگیر است، دو اندام تحتانی و یک انـدام فوقانی یا دو اندام فوقانی و یک اندام تحتانی
– کوادر پلژی13 : چهار اندام از بدن درگیر است و درگیری تنه، سر و صورت هم وجود دارد.
– دابل همی پلژی14 : چهار اندام درگیرند ولی درگیری اندام فوقانی بیشتر از اندام تحتانی می باشد(صفری و آهویی، 1384).
ویژگی های کودکان معلول جسمی ـ حرکتی
بطورکلی کودکان معلول جسمی ـ حرکتی به دلیل مشکلاتی که در قوام عضلانی، اختلال بینایی، اختلال شنوایی، اختلالات تکلم ، اشکالات ارتوپدی (وجود دفرمیتی ) ، ناهنجاری های دهـانـی و عـدم تـطابق دندانی ، اشکالات درکی و عاطفی ، اشکالات رفتاری ، رفلکس های غیرطبیعی ، الـگوهـای غـلـط و وضعیت بدنی غیر عـادی، اخـتلالات حسی، ضعف در تصور بدنی دارند، مـوانعی را در امـر آموزش تجربـه مـی کنند که این موضوع
