امتیازی و مشارکت در تولید شکل می‌گیرد. امروزه ساختار مالکیت اکثر پروژه‌های نفتی در دنیا به شکل سوم است و تعداد حالتهای اول و دوم کمتر است.
با توجه به سابق می‌توان گفت امروزه دولتها از دو راه از مخازن نفتی خود بهره برداری می‌کنند که
عبارت‌اند از:
1-اعطای امتیازات و اخذ بهره مالکانه و مالیات از شرکتهای نفتی.
2-به کار گیری شرکتهای ملی نفت.
شرکتهای نفتی در قالب توافقهایی مانند امتیاز یا مشارکت در تولید با مالک مخزن، در تمام یا قسمتی از مخزن شریک شده و به سرمایه گذاری و اجرای عملیات توسعه اقدام می‌کنند.
برخی از دولت‌های صاحب مخزن ترجیح داده‌اند که با تاسیس شرکتهای ملی نفت بدون مراجعه به شرکتهای نفتی خارجی خود به سرمایه گذاری برای توسعه میادین اقدام نمایند. معمولا شرکتهای نفتی برای کاهش ریسک‌ها و هزینه‌ها به خصوص در بخش اکتشاف در قالب مشارکت، به انجام این سرمایه گذاری‌ها اقدام می‌کنند. برای انجام عملیات اکتشاف شرکتهای نفتی به دلیل ریسک بالا تمام هزینه‌ها را از طریق منابع داخلی خود تامین می‌کنند. طبق قوانین نفتی در بسیاری از کشورها شرکتهای نفتی مکلف هستند پس از اثبات تجاری بودن میدان، شرکت ملی نفت متعلق به دولت میزبان را در پروژه شریک کنند.88
موفقیت شرکتهای مستقل دنیای امروز در بستگی به افزایش دارایی آنها از طریق موفقیت در عملیات اکتشافی و یا کسب تولید از طریق خرید چاه‌های در حال بهره برداری است. منابع انگلیسی شماره 16
امروزه فرمول‌ها و روش‌های متنوعی برای انعقاد قراردادهای نفتی درعرصه بین‌المللی وجود دارد و آنها را می‌توان بر مبنای فرمول‌های تجاری و ساختاری به قراردادهای امتیازی، مشارکتی و خرید خدمت تقسیم بندی کرد.
مبحث دوم: انواع قراردادهای نفتی ایران
ما در صنعت نفت با انواعی از قرادادهای نفتی مواجه هستیم که در اینجا به اهم سیر این قراردادها
می پردازیم:
1- قراردادهای امتیازی89
– امتیازی سنتی90
– امتیازی مدرن91
2-قراردادهای مشارکت92
– قراردادهای مشارکت در تولید93
*تقسیم نفت بر پایه تولید
* تقسیم نفت بر اساس نرخ بازگشت سرمایه حقیقی پیمانکار
* تقسیم نفت بر اساس R-factor
3-قراردادهای خدماتی94
– قراردادهای خرید خدمت خالص (صرفا خدماتی)95
– قراردادهای خرید خدمت همراه با ریسک (خطرپذیر)96
*قراردادهای کاملا خطرپذیر97
*قراردادهای بیع متقابل98
4-قراردادهای مشارکت درسرمایه گذاری99
– مشارکت در سرمایه گذاری بدون آورده
– مشارکت در سرمایه گذاری با آورده
5-قراردادهای عملیاتی مشترک100
6-قراردادهای ساخت، بهره برداری و واگذاری101
– ساخت و بهره برداری102
– احداث، بهره برداری و واگذاری103
– احداث، تملک، بهره برداری و واگذاری104
– احداث، تملک و بهره برداری105
-احداث، تملک، بهره برداری و فروش106
-احداث، اجاره و واگذاری107
احداث، اجاره بشرط تملیک و واگذاری108
-احداث و واگذاری109
-احداث، واگذاری و بهره برداری110
-طراحی، احداث، تامین مالی و بهره برداری111
-بازسازی، بهره برداری و واگذاری112
-احداث، بازسازی، بهره برداری و واگذاری113
-طراحی، احداث، مدیریت و تامین مالی114
-بازسازی، مالکیت و بهره برداری115
-ساخت، بهره برداری، آموزش و واگذاری116
-ساخت، تملک، بهره برداری، آموزش و واگذاری117
-توسعه، بهره برداری و واگذاری118
-ترتیبات قراردادی، اضافه کردن کار(توسعه پروژه) و بهره برداری119
-طراحی، احداث و بهره برداری120
-طراحی، احداث، بهره برداری و نگهداشت121
-اجاره بشرط تملیک، تعمیر، بهره برداری و واگذاری122
-مدرنیزه کردن، بهره برداری و واگذاری123
-ساخت، بهره برداری و تمدید قرارداد124
7-قراردادهای هیبریدی125
در اینجا به اختصار همه موارد بالا را شرح می‌دهیم:
گفتار اول: قراردادهای امتیازی (مالکیت کل محصول درون مخزن)126
این قراردادها اصلی ترین و فراگیرترین نوع قرارداد در قراردادهای نفتی جهان بوده است. در واقع قراردادهای امتیازی به قبل از جنگ جهانی دوم بر می‌گردد. به عبارتی صنعت نفت وگاز جهان تحت تسلط گروه منسجمی از شرکتهای نفتی چند ملیتی بود که به هفت خواهران نفتی معروف بودند.
اصولا یک توافق امتیازی عبارت است از اعطای حقوق به اشخاص و یا شرکتها که به آنها مجوز اکتشاف نفت و گاز و در صورت کشف، بهره برداری را می‌دهد. در واقع دارنده امتیاز، مالک نفت تولیدی می‌باشد و کشور میزبان فقط مبلغی را دریافت می‌کند به انضمام حق الامتیاز و مالیات بر درآمد.
اگر بخواهیم به طور کامل این قراردادها را تعریف کنیم در واقع می‌توان گفت به موجب این نوع قرارداد، کمپانی نفتی در عوض پرداخت کلیه هزینه‌ها و مالیات، حق مخصوصی برای کشف نفت و گاز و در صورت اکتشاف، تولید و بازاریابی آن دریافت می‌کند که حق حمل و نقل منابع هیدروکربنی کشف شده را نیز شامل میشود. کمپانی نفتی علاوه بر هزینه‌ها، حق مالکیت،127 مالیات بر درآمد، مالیات‌های دیگری را نیز پرداخت می‌کند و معمولا حق صادرات نفت خام یا گاز تولیدی را به طور مشروط در اختیار دارد.
در واقع قراردادهای امتیازی، قراردادی مبتنی بر واگذاری نفت استخراج شده و یا یک میدان مشخص از سوی دولت که مالک آن است به شرکت خارجی در راستای انجام فعالیت‌های اکتشافی، تولیدی و بازاریابی محصولات می‌باشد.128
این نوع قراردادها در حدود اوایل قرن 20 اختصاص به شرکتهای نفتی اروپایی و آمریکایی داشته که در آن سرمایه گذار در منطقه جغرافیایی دارای امتیاز مجازی به نحو انحصاری و با مجوز مقام صالح (معمولا دولت از طریق وزارت صنایع و با تصویب هیات وزیران اقدام به اعطای امتیاز می‌کند) به اکتشاف و بهره برداری می‌پردازد و همچنین سرمایه‌گذار می‌تواند بدون محدویت زمین‌های موات مورد نیاز برای انجام امور مرتبط با امتیاز را تصرف و تملک کند که سرمایه گذار مالک نفت تولید شده در محدوده دارای اختیار تلقی می‌گردد و اگر هم به تولید نرسد سرمایه گذار می‌تواند طی 4 سال از امضای قرارداد حداکثر برای دو دوره دو ساله تقاضای تمدید نماید که ممکن است مورد موافقت قرار گیرد.
نخستین امتیاز، در ایران در رابطه با نفت در سال 1883 میلادی به آبرت هوتز هلندی در مورد استخراج معادن نفت دالکی (در حوالی بوشهر) اعلاء گردید. اما حفاری در این منطقه نتایج مطلوب نداشت و این شرکت منحل شد.
دومین قرارداد در این زمینه، قرارداد امتیازی رویتر بود که در آغاز به عنوان راه آهن داده شد. این واقعیت که نفت بعد از تولید باید از سر چاه به بازار رسانیده شود توجه مساله حمل و نقل در صادرات نفت را حیاتی کرد و در آن زمان راه آهن تنها وسیله مهم حمل و نقل بوده به هر حال امتیاز رویتر به جایی نرسید.
این قراردادها در واقع خساراتی عظیم به کشور ایران وارد آوردند که در اینجا به دو مورد از مواد این قراردادها که نشان دهنده این خسارات بر کشور است، می‌پردازیم:
در قرارداد رویتر در قسمت دوم این قرارداد آمده است:
«دولت ایران از برای مدت هفتاد سال امتیاز مخصوص و انحصار قطعی راه آهن بحر خزر الی خلیج فارس را به بارون رویتر … واگذار می‌نماید و همچنین به ایشان حق مخصوص و انحصاری و قطعی می‌دهد که هر شعبات راه آهن که مناسب بداند خواه به جهت اتصال ولایات و شهرها در داخل خاک ایران، خواه به جهت اتصال راه‌های ایران به راه‌های آهن ممالک خارجه ….بسازند و به کار بیندازند».
همچنین در قسمت یازدهم این قرارداد چنین مقرر شده بود:
«دولت علیه ایران به حکم امتیاز نامه و قرارنامه حاضر، به اصحاب این امتیاز حق مخصوص و امتیاز انحصاری و قطعی می‌دهد که در مدت طول این امتیاز در تمام ممالک ایران معادن زغال سنگ و آهن و مس و سرب و …..و هر معدن دیگر که ایشان مناسب بدانند کار بکنند و از آنها منفعت ببرند به غیر از آن معادنی که ملک مردم است و ….».129
نهایتا این قراردادها از حیث تاریخی قدیمی ترین قرارداد نفتی هستند و بازار این قراردادها در فاصله‌ی دو جنگ جهانی خیلی گرم بود، غول‌های نفتی از رهگذر همین امتیازها بر ذخایر نفتی دنیا تسلط یافتند. حتی عده‌ای این قراردادها را انتقال حاکمیت می‌دانستند.
بند اول: ویژگی‌های مهم قراردادهای امتیازی
– هزینه و ریسک با شرکت نفت خارجی به عنوان دارنده حق الامتیاز، برای اکتشاف و بهره برداری در محدوده مورد توافق است.
-حق شرکت نفت خارجی در مالکیت محصول و دسترسی به تولیدات.
-تعهد سرمایه گذار خارجی (شرکت نفت خارجی) در پرداخت مالیات زمین به کشور میزبان در طول مدت اکتشاف و بهره برداری. مالیات بر اساس سود نهایی به دولت میزبان پرداخت میشود.
-به دولت میزبان در طول مدت امتیاز، حق حاکمیت پرداخت خواهد شد.
– تعهد شرکت نفت خارجی در پرداخت حق الامتیاز به صورت نقدی یا مقداری از محصول به کشور میزبان.
– باقی ماندن مالکیت و کنترل تجهیزات و وسائل نصب شده که به منظور و در جهت اجرای قرارداد مورد استفاده برای شرکت نفت خارجی است.130
بند دوم: حقوق دارنده امتیاز
بر اساس قراردادهای امتیازی، معمولا حقوق اعطا شده و الزامات تحمیلی به دارنده قرارداد امتیاز می‌تواند در موارد ذیل خلاصه شود:
– معافیت از مقررات ارزی
– حق اجرایی جهت کشف و توسعه ذخایر نفتی با ریسک شرکت نفت خارجی.
– پس از کشف ذخایر نفتی به میزان تجاری، شرکت عامل، حاکمیت کامل بر مراحل مختلف عملیات مانند فرآورش و بازاریابی را نیز در اختیار دارد.
– پس از تامین الزام عرضه به بازار محلی، کمپانی نفتی می‌تواند با مابقی منابع هیدرو کربونی کشف شده، هر طور که می‌خواهد عمل نماید.
– کارخانه و تجهیزات به کمپانی نفتی تعلق دارد.
بند سوم: وظایف دارنده امتیاز
-پرداخت حق الارض و بهر مالکانه تا دوره اش سپری شود یا لغو قرارداد.
-پرداخت درصدی از درآمد خالص مخزن بعنوان مالیات.
بند چهارم: طول مدت قرارداد امتیازی
-در صورت کشف نفت به میزان تجاری حدود 6-5 سال
-در صورت عدم کشف نفت به میزان تجاری حدود 40-25 سال
بند پنجم: انواع قراردادهای امتیازی
امتیازهای قبل از سال 1950 با امتیازهای بعد آن بسیار تفاوت دارد قبل از دوره 1950 به امتیازی سنتی شهرت دارد بعد از آن امتیازها تحولاتی داشتند که به قراردادهای امتیازی مدرن معروف شدند. در امتیازهای سنتی ویژگی‌هایی وجود دارد که در مدل جدید بسیار تعدیل شدند.
الف-قراردادهای امتیازی سنتی
ب-قراردادهای امتیازی مدرن
1ـ قراردادهای امتیازی سنتی
این قرارادادها که به دوره قبل از دهه 1950 می‌رسد، در واقع قراردادهای است که در آن محدوده جغرافیای بسیار وسیع به دارنده امتیاز اعطاء می‌گردد و از دوره زمانی طولانی برخورددار بود. به طور مثال در ابتدا مدت اعطای این امتیازات 50 تا 100 سال بوده است و همچنین منطقه وسیعی بالغ بر یک میلیون کیلومترمربع با منافع عالی به دارنده امتیاز که کنترل کامل بر توسعه و تولید نفت از جهات مختلف داشت، واگذار می‌گردید. مهمترین ویژگی آن، این بود که شرکتهای خارجی به عنوان مالک انحصاری مخازن نفتی کل یک کشور تلقی می‌گردیدند. علاوه بر همه اینها شرکت دارنده امتیاز، همچنین بر پروژه کنترل کامل داشت من جمله در خصوص سطح عملیات، نرخ و میزان تولید، تعیین و اجاره پرسنل و حتی تعیین قیمت نفت و گاز. در قراردادهای امتیازی سنتی (اولیه) سود و سهم کشور میزبان و همچنین برخی مالیات‌ها محدود به حق الامتیازی بود که به عنوان مبلغ معینی پول و یا درصدی از تولید در قرارداد تعیین می‌گردید.131
از دیگر ویژگی‌های این قراردادها عدم درج شروط و مقررات مرتبط و مورد نیاز برای مذاکره مجدد و تعدیل بود. از نظر دولت میزبان این شکل از قراردادها مقرون به صرفه نبود به دلیل معایب زیادی که دربر داشت:
من جمله معایب این قراردادها می‌توان به مدت طولانی، منطقه بسیار وسیع جغرافیایی موضوع قرارداد، عدم امکان اصلاح و تعدی قرارداد، فقدان هر نوع مشارکت و کنترل روند مدیریت و عملیات تولید و همچنین سهم ناچیز در تولید و نفت تولیدی اشاره نمود.اولین قرارداد به این شکل در بخش صنعت نفت در سال 1901
