اختصاص یافته به آنها در تاسیسات سطح الارضی باشند، چرا که این امر به آنها امکان می‌دهد تا بر اساس قواعد بین‌المللی بورس و اوراق بهادار نسبت به ثبت مخازن اقدام کنند.218
بیع متقابل هم می‌تواند در یک مرحله انجام پذیرد و هم در چند مرحله ولی در کل به دلیل حجم انبوه محاسبات و بزرگ بودن پروژه‌ها می‌توان آنها را به چند مرحله یا فاز تقسیم کرد که البته در هر فاز باید تمامی محاسبات به صورت تفکیکی از ابتدا تا انتها صورت گیرد.
توسعه میدان ممکن است در چند فاز انجام شود و در واقع فاز، یک پروژه مستقل است که می‌تواند نفت خام یا گاز طبیعی تولید کند و هدف از فازبندی میدان برای رسیدن به اطلاعات بیشتر میدان و سرمایه گذاری مرحله‌ای و نهایتا دسترسی به تولید و درآمد می‌باشد.
ما در یک فاز تولید می‌توانیم هم تولید زود هنگام (مثلا 30 هزار بشکه نفت در روز) و هم تولید نهایی (مثلا 90 هزار بشکه نفت در روز) داشته باشیم، این بخش در واقع مرحله بندی کردن پروژه می‌باشد که اهدافی چون بازپرداخت هزینه‌ها در تولید زود هنگام و به صورت علی الحساب را می‌تواند دنبال کند.
تحت الگوی جدید بیع متقابل، اگر کلیه امور به نحو مقتضی و طبق برنامه پیش رود و پروژه در محدوده سقف هزینه‌های سرمایه‌ای تکمیل گردد، حداکثر پاداشی که به شرکتهای نفتی خارجی داده می‌شود مبلغی ثابت یا همان حق الزحمه است.
شرکتهای نفتی خارجی تمایل ندارند تا ریسک‌های سنگین اکتشاف و توسعه را تنها در ازای مبلغی ثابت، متقبل گردند. آنها انتظار دارند که اگر میدانی غنی در نتیجه مشارکت و سرمایه گذاری آنان کشف شد و توسعه یافت، سود بیشتری نصیب آنان گردد.
هزینه‌ها و حق الزحمه‌ها از محل درآمد ناشی از تولید، در یک دوره زمانی (معمولا چندین سال) برگشت می‌یابد، اما پس از اتمام توسعه میدان برای مرحله استخراج219 به شرکت ملی نفت ایران تحویل داده خواهد شد. از این رو هر گونه کاهش در تولید، تاثیر منفی بر شرکت نفتی خارجی خواهد داشت. در این مرحله، دیگر میدان از تخصص و سرمایه شرکت نفتی خارجی منتفع نمی‌گردد. شرکتهای نفتی خارجی تشکیل کمیته نظارت بر تولید را آنگونه که در الگوی جدید پیشنهاد شده، روشی موثر و کارآمد برای پرداختن به مسائل و مشکلات تولید نمی‌پندارند شرکتهای نفتی خارجی ترجیح می‌دهند تا از طریق یک هیات بهره برداری مشترک،220 مستقیما در عملیات تولید مشارکت کنند. اگر در طول مرحله توسعه بر اثر عوامل پیش بینی نشده در ارتباط با چاه‌ها، تاسیسات سطح الارضی و مسائل دیگر که نیاز به ایجاد تغییراتی در طرح جامع توسعه شود که نهایتا منجر به هزینه‌های اضافی شود این هزینه تا سقف هزینه‌های سرمایه‌ای برگشت پذیر خواهد بود و اگر بیشتر شود بر شرکتهای نفتی خارجی تحمیل خواهد شد. اما هزینه‌های مازاد ناشی از کار اضافی، حتی در صورت تجاوز از سقف هزینه‌های سرمایه‌ای اگر منتهی به افزایش اهداف قرارداد گردد برگشت پذیر خواهد شد. شرکتهای نفتی خارجی ادعا می‌کنند که هزینه‌های ناشی از تغییرات طرح جامع توسعه، حتی اگر موجب افزایش اهداف قرارداد نگردند، باید قابل برگشت باشند.221
به موجب الگوی فعلی هر گونه افزایش قیمت ناشی از تغییرات در شرایط بازار بر عهده شرکت نفتی خارجی قرار می‌گیرد. در حالی که این هزینه‌ها به نفع پروژه ایجاد گردیده و بنابراین باید برگشت پذیر باشند.
برای توسعه میادین نفتی، از طریق قراردادهایی عمل می‌کنیم که به موجب آنها شرکتهای نفتی خارجی متعهد به تامین سرمایه و اجرای عملیات توسعه در رابطه با یک میدان نفتی یا گازی می‌گردند. در مقابل شرکت ملی نفت ایران بازپرداخت شرکت نفتی خارجی را از طریق فروش مستقیم نفت و گاز حاصل به شرکت نفتی خارجی یا به وسیله پرداخت عواید ناشی از فروش سهم نفت و گاز اختصاص یافته به آن به طرفهای ثالث متقبل میگردد.
شرکت نفتی خارجی به موجب قرارداد ملزم است سرمایه کافی برای عملیات توسعه را تامین کند معمولاً هزینه‌های سرمایه‌ای در قرارداد مشخص میگردد اما اگر هر گونه هزینه سرمایه‌ای مازاد برای اجرای طرح جامع توسعه باید از سوی شرکت نفت خارجی فراهم گردد.
بند چهارم: موارد مهم در قراردادهای بیع متقابل
1-تغییرات غیر قابل پیش‌بینی در شرایط بازار ممکن است باعث افزایش هزینه‌های سرمایه‌ای از سقف تعیین شده گردد که مقدار مازاد آن تنها بر عهده شرکت نفت خارجی قرار می‌گیرد.
2-به دلیل اینکه طرح جامع توسعه توسط یکسری اعداد و ارقام زمان تنظیم، تهیه میگردد احتمال دارد با دستیابی به اطلاعات بیشتر در نتیجه عملیات توسعه نیاز به تغییر پیدا کند که در این شرکت نفتی خارجی باید تایید شرکت ملی نفت ایران را کسب کند و اگر هزینه‌های بیشتر از هزینه‌های سرمایه‌ای گردد را متحمل گردد.
3-چون بازپرداخت‌ها222 و حق الزحمه منوط به تحقق اهداف قرارداد است (یعنی رسیدن به سطح خاصی از تولید) در صورت عدم تحقق این اهداف شرکت نفتی خارجی متحمل زیان سنگینی خواهد شد. همچنین اگر تولید از میدان ناکافی باشد یا اگر قیمتهای نفت پایین باشد شرکت نفتی خارجی حتی در صورت تحقق اهداف قرارداد، قادر به بازیافت تمامی هزینه‌ها و حقف الزحمه نخواهد بود.
4-هر گونه تاخیر در شروع کار ممکن است تاثیرات منفی بر هزینه‌های پروژه بگذارد اما با این حال بازگشت هزینه‌های سرمایه‌ای محدود به سقف آن است. هر گونه تناخیر در دستیابی به سطح تولید تعیین شده بازگشت هزینه و پرداخت حق الزحمه را به تاخیر خواهند انداخت.
5- حق الزحمه ثابت: در بیع متقابل یک حق الزحمه ثابت در ازای سرمایه گذاری و پذیرش ریسک به شرکت نفتی خارجی پرداخت خواهد شد. این حق الزحمه باید متناسب با هزینه‌های سرمایه‌ای باشد تا نرخ بازگشت ثابتی (به عنوان مثال 15%) را برای شرکت نفتی خارجی تضمین کند.223
6- شرکت نفت خارجی که در واقع پیمانکار می‌باشد می‌بایستی تمام سرمایه و هزینه‌های مالی پروژه را تامین نماید.
7- شرکت نفت خارجی مستحق بازپرداخت کلیه هزینه‌های ملی خود از جمله هزینه‌های سرمایه‌ای به علاوه یک سود مورد توافق می‌باشد.
8- سود شرکت نفت خارجی در اقساط مساوی و طی دوره بازپرداخت، پرداخت میگردد.
9- سهم شرکت نفت خارجی از یک پروژه به یک پروژه دیگر متفاوت است و علی الاصول بین 15 تا 20 درصد می‌باشد.
10- در پایان تسویه حساب شرکت نفت خارجی هیچگونه حق مالکیتی در میدان نفتی ندارد.
11- زمانی که تولید آغاز گردید، میدان به شرکت ملی نفت ایران واگذار میگردد و همچنین پرداخت سود هنگامی که محصول و نفت تولیدی آماده بازاریابی میگردد صورت می‌پذیرد. به عبارتی بعد از اتمام عملیات توسعه.
12- این شکل از قراردادها یک مفهوم نسبتا جدید در صنایع نفت و گاز بوده و عموما توسط دولت ایران در معاملات این چنین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
13- قرارداد بیع متقابل یک نوع از قراردادهای خدماتی در صنایع نفت و گاز می‌باشد که بر اساس آن شرکت نفت خارجی به عنوان پیمانکار عمل نموده و به توسعه یک میدان نفتی می‌پردازد و همچنین هزینه‌های مالی پرداخت شده در پروژه از درآمدهای تولید شده از نفت استخراج شده تامین میگردد.224
بند پنجم: ویژگی‌های اصلی قراردادهای بیع متقابل
به طور کلی می‌توان از ویژگی‌های اصلی و مهم این نوع قراردادها به موارد ذیل اشاره نمود:
– به پیمانکار هزینه‌های سرمایه، هزینه‌های مربوطه مالی و سود از پیش تعیین شده در طول یک دوره سه ساله از تاریخ شروع تولید تا 65 درصد تولید میدان نفتی بازپرداخت می‌شود.
– سود یا نرخ برگشت برای پیمانکاران حدود 13 درصد است.
– سود پرداختی به پیمانکار در اقساط مساوی از طریق دوره استهلاک از پیش تعیین شده سرمایه صورت می‌گیرد.
– پیمانکاران هیچ گونه منافعی پس از پرداخت سود در پایان دوره ندارند.
بند ششم: انواع قراردادهای بیع متقابل از نظر موضوعی
1-قراردادهای اکتشافی
2-قراردادهای توسعه میادین نفتی شامل قراردادهای توسعه‌ای برای میادین بکر-برای میادین قبلا توسعه یافته
1ـ قرارداد بیع متقابل اکتشاف
شرکت نفت خارجی به عنوان پیمانکار وارد می‌شود و یک شعبه در ایران ثبت می‌کند تا قوانین ایران را رعایت نموده باشد سپس مطابق قوانین، شرکت خارجی همه سرمایه‌های لازم را به منظور اکتشاف به عهده می‌گیرد و فعالیتهای لازم را جهت اکتشاف انجام می‌دهد. در پایان در صورت تجاری بودن میدان شرکت نفت خارجی مستحق بازپرداخت هزینه‌ها و سود سرمایه‌گذاری میگردد و طبق توافق طرفین قرارداد برای فاز بعدی یعنی توسعه میدان منعقد میگردد. ولی در صورت غیر تجاری بودن میدان، قرارداد خاتمه یافته و همه ریسک‌ها به طرف خارجی تحمیل میگردد.
2ـ قرارداد بیع متقابل توسعه
این قرارداد به منظور توسعه میادینی که کشف گردیده و قابل تجاری تشخیص داده شده، می‌باشد. طبق مفاد این قرارداد شرکت نفت خارجی ملزم است طرح توسعه را از طرف و به نام شرکت ملی نفت ایران انجام دهد و همه هزینه‌ها را تامین کند. بازپرداخت هزینه‌ها حداکثر تا 60 درصد حاصل از تولید از میدان نفتی می‌باشد.
در ایران قراردادهای منعقد شده با شرایط بیع متقابل، اکثرا جهت توسعه میادین نفت و گاز (قراردادهای بالادستی) که از جذابیت‌های خاصی در عرصه جهانی برخوردارند، مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
یک پیمانکار توسعه میدان نفتی با چهار ریسک مواجه است:
اول) ریسک مخزن است، یعنی این که به هدف‌هایی که تضمین کرده، حتما برسد.
دوم) ریسک فورس ماژور است، یعنی اگر میدان بمباران شود یا زلزله‌ای بیاید یا هر اتفاق دیگری، ما هیچ بازپرداختی به طرف نمی‌دهیم.
سوم) ریسک سوم، ریسک قیمت تمام شده کار است.
چهارم) ریسک چهارم، ریسک زمان است، یعنی طولانی شدن زمان قرارداد نرخ بازگشت سرمایه را کاهش می‌دهد.
اما می‌توان گفت: قرارداد اکتشاف، قرارداد توسعه و قرارداد اکتشاف و توسعه به صورت توامان، انواع مختلف قراردادهای بیع متقابل را تشکیل می‌دهند.
به طور خلاصه می‌توان مرحله‌ای هم با عنوان ارزیابی اضافه نمود:
مرحله اکتشاف: فعالیتهای اکتشافی برای نفت و گاز به وسیله روش‌های نقشه برداری زمین شناختی، در هنگام قرارداد باید بر یک طرح جامع اکتشاف توافق شود.
مرحله ارزیابی: خیلی واضح نیست، چون بسیاری از جزیئات این مرحله در زمان انعقاد قرارداد شناخته‌اند باید مشخص شود که چه فعالیتهایی توسط شرکت نفتی خارجی به منظور تجاری کردن میدان توصیف مخازن به کاهش ریسک سرمایه گذاری و اجرای یک برنامه توسعه کارآمد به عمل آید.
مرحله توسعه: کاملاً پیچیده است (اگر مشخص شود که میدان امکان بهره وری اقتصادی است پروژه به مرحله توسعه راه پیدا می‌کند. (امکان تجاری شدن یک چاه یا میدان)
در واقع در قراردادهای بیع متقابل جدید، عملیات اکتشاف و توسعه را در یک قرارداد واحد منعقد می‌کند که مرحله توسعه بلافاصله پس از مرحله اکتشاف به وسیله همان پیمانکاری انجام میگردد.225
بند هفتم: شروط قراردادی قراردادهای بیع متقابل
ما در قراردادهای متقابل شروط مهم و اساسی مطابق ذیل داریم:
1ـ شرط انتخاب قانون حاکم
ایران معمولا قانون خود را حاکم بر قرارداد می‌داند در صورتی که شرکتهای نفتی خارجی اصول و قواعد بین‌المللی را مناسب تر و قابل اعتماد تر می‌دانند.
2ـ شرط حل و فصل اختلافات
مطابق با برخی مواد قرادادهای بیع متقابل ایران، اختلافات ناشی از این قرادادها باید به وسیله یک دیوان داوری سه نفره رسیدگی و به وسیله داوران حل و فصل گردد ولی شرکتهای نفتی خارجی تمایل به داوری بیشتر از دادگاهها و محاکم داخلی دارند.
3ـ شرط مدیریت مشترک و مشارکت
بر طبق این شرط شرکت نفت خارجی ملزم است در استخدام نیروهای خود ابتدا به مستخدمین ایرانی توجه نمایند، همچنین به تجهیزات و خدمات ایرانی نیز اهمیت خاص و اولویت قائل شوند و اینکه استخدام نیروهای خارجی در صورت امکان‌پذیر نبودن نیروهای ایرانی صورت پذیرد. و نهایتا یک کمیته مشترک مدیریتی، بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت خارجی مستقر گردد که متشکل از شش نماینده (سه نماینده از سوی هر طرف) باشد. این کمیته نظارت بر عملیات تولید را نیز بر عهده دارد.226
4ـ
