بکر ونوين ديني ممکن است از دست برود. تبليغ به عنوان ابزار ترويج فرهنگ ديني، شامل هرگونه فعاليت نظام‌مندي است که به صورت مستقيم به قصد گسترش علمي، عاطفي و رفتاري اسلام صورت مي‌گيرد.
بديهي است كه دين عينيت يافته و فرهنگيشده، به عنوان يك واقعيت اجتماعي، كليت جامعه و حتي غيرمؤمنان به خود را نيز متأثر ميسازد. از اينرو، در حوزه تعامل دين و رسانه چنين به نظر ميرسد كه فرهنگ از يكسو، بستر و عرصه داد و ستد دين و رسانه و از سوي ديگر، خود در سطحي گسترده محصول و معلول اين تعامل است. به بيان ديگر، دين با واسطه يا در ضمن فرهنگ به رسانه راه يافته و پس از پردازش رسانه‌اي مجدداً به صورت فرهنگي شده در گستره اجتماع انعكاس مي‌يابد. .(شرف الدین،1391: 10 )
چرخه سه ضلعي دين، رسانه و فرهنگ در يك ارتباط ديالكتيكي پيچيده به مرور زمان به درهم آميختگي هرچه بيشتر دين و فرهنگ منجر مي‌شود. «رسانه ديني» نيز از نگاه قايلان آن، رسانه‌اي است كه به انعكاس فرهنگ ديني توليد يافته در جامعه مؤمنان و در سطحي ديگر به فرهنگي شدن تدريجي دين با هدف انتقال و نفوذ آن به ساحتهاي گوناگون رواني و اجتماعي جامعه و افزايش سطوح تماس تودهها با آن كمك ميكند. نكته پاياني اينكه، رسانه‌اي شدن روزافزون پديدهها و روابط اجتماعي ـ فرهنگي و كالايي شدن فرهنگ كه خود محصول و معلول فعاليت گسترده و نفوذ و غلبه رسانههاي جمعي و فناوريهاي ارتباطي و اقتصاد فرهنگ است، ضرورت توجه به نقش و اهميت رسانه و نسبت آن با فرهنگ و مصنوعات فرهنگي، به ويژه دين و فرهنگ ديني را مسجل ساخته است.(همان ، 15)
5-3-2- سرفصل هاي عملي فرهنگ ديني
باورها: اعتقادات به وحدانيت حضرت حق، اسماء و صفات الهي، بازگشت انسان و همه موجودات به سوي حق تعالي و منازل آخرت و ارسال رسل، عصمت انبياء و…
ارزشها: ايثار، کمال طلبي، عدالت، انصاف…
هنجارها: حرمت همسايه، احترام به والدين…
نمادها: حجاب ، مسجد، سبک معماري …
تصوير شماره6-سرفصل های عملی فرهنگ دینی
6-3-2- تبليغ سنتي و مدرن پيام هاي ديني رسانه
به طور سنتی ، دین و تبلیغ دینی یکی از مهم ترین منابع تولید فرهنگ ، بویژه در جوامع اسلامی، بوده است. از جمله ویژگی های سنتی تبلیغ دینی حضور مستقیم و چهره به چهره مبلغان دینی در جوامع شهری و روستایی بود . این نوع تبلیغ دینی البته دو خصیصه اساسی داشت؛ نخست، پیوند تبلیغ دینی با عنصر «مکان« که به اقتضای فضای هندسی و جایگاه فرهنگی- قدسی، چنان مکمل پیام شفاهی در تبلیغ دینی عمل می کرد؛ و دوم ، پیوند تبلیغ دینی با شخصیت ، اخلاق، رفتار و به طور کلی سیمای عمومی مبلغ. بدین سان تبلیغ دینی پیوند آشکاری با مکان و شخصیت مبلغان داشت. این ویژگی های تبلیغ دینی در کنار فقدان یا ضعف دیگر منابع تولید پیام در جوامع‌سنتی، لاجرم دین و نهاد های دینی را به منبع منحصر تولید فرهنگ بدل کرده بود(کاشاني،1390: 57)
لیکن، پیدایی و گسترش رسانه های جدید، البته اقتضاها، امکانات و چالش های جدیدی را در نسبت بین دین و فرهنگ در جهان اسلام ایجاد کرده است. نخستین و یژگی رسانه های جدید ، گسست بین پیام و مکان و نیز پیام و شخصیت اخلاقی و رفتار فردی/ اجتماعی مبلغ است. رسانه مدرن با شالوده شکنی تبلیغ سنتی ، رابطه پیام و مبلغ و مکان را درهم می گسلد و با توجه به ماهیت مکتوب و بصری که به پیام می دهد، قدرت انتخاب و آزادی عمل بیشتری به مصرف کنندگان پیام دینی می بخشد و البته فرد گرایی را تقویت می کند. (همان: 58)
رسانه مدرن، همچنین با ایجاد فضای مجازی حضور فرد در دنیا های متفاوت را ممکن می کند و از این حیث فرد مصرف‌کننده پیام را در معرض دنیایی متکثر از پیام های متفاوت دینی و غیر دینی قرار می دهد و تبلیغ دینی را به بازار رقابتی تبدیل می نماید.در چنین شرایطی، هر یک از مراکز و نهاد های تبلیغ و تولید پیام دینی که قادر به کسب مهارت در فضای رقابتی جدید، و عرضه بسته های جدید تبلیغ دینی نباشند، البته سهم خود در تولید فرهنگ عمومی را از دست می‌دهند. (همان،62)
7-3-2- ویژگی تبلیغات سنتی و مدرن
سه خصلت عمده تبلیغ سنتی عبارتند از:
1-7-3-2- پیوند تبلیغ دینی با شخصیت ،اخلاق ، رفتار و به طور کلی سیمای عمومی تبلیغ:
در این راستا تعامل فردی و چهره به چهره پیام رسان و گیرنده پیام دینی نقش اساسی ایفا می کند و همنشینی ها ومفاهمه مبنا و زمینه انتقال پیام دینی می شود. سعه صدر، حوصله و تحمل مبلغ، تاثیر چهره و لباس مبلغ،انطباق گفتار و کردار مبلغ اهمیت تعیین کننده دارند.نرمش و صلابت سنجیده مبلغ از ویژگی های مهم تبلیغ سنتی بوده و می باشد.
2-7-3-2- پیوند تبلیغ دینی با عنصر مکان:
نقش مکان در خلوص گوینده وشنونده ، آمادگی دریافت پیام دینی با توجهبه فضای قدسی انکار ناپذیر است. کسی که قدم به این مکان می گذارد پیشاپیش و داوطلبانه خود را آماده شنیدن پیام دینی کرده است . به طور کلی حضور در این مکان وهمنشینی گوینده و شنونده نوعی هارمونی مناسب برای انتقال ودریافت پیام دینی تدارک می بیند که در تبلیغ رسانه ای مدرن قابل درک نیست. (کاشاني،1390: 58-59)
3-7-3-2- میدان تبلیغ سنتی:
انحصار منابع تولید، توزیع پیام، انحصار مکان وتوزیع پیام ودر نتیجه فقدان فضای رقابتی جدی در تولید و توزیع پیام سنتی از خصوصیات عمده تبلیغ سنتی تلقی می شوند.زیرا تفکیک جغرافیایی مذاهب و ادیان در اغلب نقاط جهان و فقدان ابزار انتقال پیام مذاهب از دور و درون فرهنگ های مذهبی متفاوت در گذشته ، موجب انحصار رسانه های تبلیغ سنتی در ادیان ومذاهب بود،شرایطی که اکنون دیگر وجود ندارد. (همان: 60)
اما در رسانه های جدید سه خصلت عمده وجود دارد:
راهبرد حفظ
جانشینی
واژگونی
به طور خلاصه تبلیغ دینی در رسانه نیازمند سواد رسانه ای است. طی نیم قرن گذشته سواد رسانه‌ای شامل توانایی تحلیل شایسته و به کارگیری ماهرانه روزنامه نگاری چاپی ، مبادلات رایانه ای شده است. سواد رسانه ای شاید بتواند فاصله تبلیغ سنتی ومدرن را پرنماید.
بنابراین در تبلیغ دینی از تریبون رسانه دو اصل را باید مد نظر داشت:
رسانه باید انتخابی باشد یعنی فضایی دو سویه و تعاملی
دین مطابق مقتضیات رسانه رمزگذاری شده وتغییر شکل یابد بدون آن که محتوا تغییر کند . این گونه نگاه ها به تبلیغات دینی تنها موید شیوه های نفوذ پیام های دینی است نه اثبات کنند. این امر که جریان اطلاعات یا تاثیرگذاری رسانه ها در انتقال مفاهیم دینی یک طرفه وغیر تعاملی است.(همان: 61)
8-3-2- وجه پيام‌آوري رسانه براي دين
در بحث تاثيرگذاري رسانه در دين‌گريزي و دين پذيري مردم نمي توان صرفاً بر اين امر تاکيد داشت که فقط رسانه‌ها بر روي مخاطبان تاثير مي‌گذارند و مخاطبان نيز همه پيام هاي رسانه را بدون تامل مي پذيرند، بلکه مخاطبان در مورد پيام هايي که از رسانه ارسال مي‌شود مي‌انديشند و در مورد صحت و سقم آن به بحث و مراوده مي‌پردازند و گاهي نيز آنها را تفسير و نقد مي‌کنند.
ويژگي هاي پيام رسانه‌اي:
پيام‌ها ساختارها هستند.
پيام‌ها نماينده واقعيت‌هاي اجتماعي هستند.
افراد معاني را با عمل متقابلشان با پيام ها در مي‌يابند. (کاشاني،1390: 47)
پيام‌ها مقاصد زيبا شناختي ، اجتماعي، سياسي و اقتصادي دارند و هر شکلي از ارتباطات و يژگي‌هاي منحصربه فرد خود را دارد.(Hobbs 1997)
9-3-2- انواع گفتمان
گفتمان اوليه : گفتمان بازنماياننده يا گزارش کننده1
گفتمان ثانويه: گفتمان بازنمود شده يا گزارش شده2(کاشاني،1391: 51)
10-3-2- وجه گفتمان‌پردازي رسانه براي دين
رسانه‌ها براي افراد، نمادها ، افکار و محتوايي معنوي و مذهبي فراهم مي کنند تا آنها خودشان را در جستجوي مذهبي فردي ببينند. رسانه قادر است افراد را به ريشه هاي افکار و نمادهاي مذهبي هدايت کند اگر چه فرد در سنتي ويژه ريشه دارد. اما همچنين مي‌تواند افکار و نمادهايي از سنت هاي ديگر را توليد کند . نمادها، ادعاها ، ارزشها و ايده آل هاي مذهبي قسمتي از منابعي مي‌شوند که براي ساختن احساس معنادار مورد استفاده قرار مي‌گيرند.(هوور، استورات.ام،1386: 475)
گفتمان ديني از طريق پيام ها، تصويري را در ذهن مخاطبان مي‌سازند و اهميت گفتمان ديني رسانه نيز تا حد بسيار زيادي تاثيرگذار است . مطبوعات، سينما، اينترنت و … هر يک در به وجود آوردن و يا هدايت اين گفتمان نقش مهمي ايفا مي‌کنند. اصطلاح گفتمان از دهه 1960 در علوم انساني، هنر، ادبيات کاربرد وسيعي پيدا کرد تا پايان سده نوزدهم گفتمان به معناي نظام ارائه بحث در مورد مسئله‌اي خاص بکار مي‌رفت و محدوده آن تقريباًمنحصر به نوشتار بود و تا حدودي به شيوه بيان مربوط مي‌شد.(کاشاني،1391: 52)
1- primary discourse
2- secondary discourse
11-3-2- “دين رسانه اي ” يا ” رسانه ديني”
ارتباط دين و رسانه با توجه به تنوع پيام‌ها و آموزه‌هاي ديني و ظرفيت‌هاي متفاوت آنها، مختلف خواهد بود. رسانه‌ها به تناسب ظرفيت‌ها و محدوديت هاي ذاتي، راهبردهاي فرهنگي، سياست‌‌هاي برنامه سازي، نوع و قالب برنامه، کارکردها، اهداف و انتظارات نسبت‌هاي متفاوتي با دين دارند و پيام هاي ديني نيز في نفسه تنوع درخور توجهي دارند، گاه اين تنوع در مقام ابلاغ و ارائه، پيچيدگي بيشتري مي‌يابد. تبديل پيام هاي دين به قالب‌هاي متناسب رسانه اي و برنامه سازي براساس سوژه هاي ديني نيازمند اعمال تصرفات فني و حذف و اضافات کارشناسانه خواهد بود. سوالي که مي‌توان مطرح کرد اينکه چه نوع تعاملي ميان دين و رسانه (اطلاق دو مفهوم) “دين رسانه اي ” يا ” رسانه ديني” خواهد بود؟
بديهي است که در کاربرد اول رسانه محور دين تابع و در کاربرد دوم، دين محور و رسانه تابع ملاحظه شده است. برخي منتقدان برآنند که نحوه استفاده رسانه از دين به دليل سلطه سياسي و اقتصادي گروه هاي ذي‌نفع همواره ابزاري خواهد بود.
لازم به ذکر است که از رسانه ديني نيز برداشت هاي مختلفي وجود دارد و مهمترين تلقي‌هاي ارائه شده از يک رسانه ديني عبارتند از: رسانه داراي مضمون و محتواي برگرفته از منابع ديني، رسانه داراي شکل، محتوا و هدف ديني، رسانه داراي نقش ايدئولوژيک در تبليغ و ترويج دين، رسانه انعکاس دهنده فرهنگ و رسوم پذيرفته شده جامع با گروه مومنان، رسانه هاي وابسته به سازمان‌ها و مراکز ديني.(شرف‌الدين ،1391: 9)
12-3-2- مهمترین خدمات رسانه به دین
شکي نيست که رسانه ها ميانجي دين هستند و همه رسانه ها به تناسب ظرفيت، نوع کاربري، جايگاه اجتماعي و وظايف کارکردي و … مي توانند به دين در رسيدن به اهداف مورد نظرش ياري برسانند.
رسانه ها روش منحصر به فردي هستند که فرد ، گروه يا نهاد امروزي مي تواند (بوسيله آن) مسير خود را در درون قلمرو عمومي گفتمان سياسي، فرهنگي يا اجتماعي بيابد.(استوارت ام هوور،1386 :461)
1-12-3-2-گسترش نفوذ دين: رسانه مي تواند دين را در تلاش براي جلب و جذب مخاطبان جديد تعميق باورهاي مومنان کمک کند.
2-12-3-2- تبليغ هر چه بيشتر دين: تلاش دين داران براي تبليغ آموزه هاي مذعبي و عرضه آن به سايرين آن چنان زياد است و تلاش مي کنند هر چه بيشتر و بهتر از آخرين فناوري هاي اطلاعاتي و ارتباطي استفاده کنند.
مانوئل کاستلز 1 اسپانیایی استاد دانشگاه کالیفرنیای جنوبی و دانشگاه کاتالونیا نيز به دليل تضعيف موقعيت رسانه هاي سنتي در جهان معاصر استفاده از رسانه هاي جديد در تبليغ و ترويج پيام دين امري اجتناب ناپذير مي داند و مي گويد: فرستندگان سنتي از ميان نميروند، بلكه ضعيف مي‌شوند، مگر اينكه بتوانند پيامهاي خود را با استفاده از سيستم جديد بيان كنند.
شيوههاي الكترونيك به عاداتي كه به گونهاي معنوي
