ارتباطات سنتي بر مبناي محتوا تعريف نمي‌شود و اين ويژگي رسانه هاي مورد استفاده و قدمت آن در دوره پيش از رسانه هاي مدرن چاپي است که ملاک تميز اين نوع از ارتباطات است.مسجد، منبر، حسينيه، تکيه، هيات‌هاي مذهبي، روضه خواني از جمله رسانه هاي سنتي اسلامي هستند که نقش و تاثير ارتباطي آنها در تاريخ تحولات جامعه ايراني بسيار با اهميت بوده و تا امروز به عنوان يک شبکه ارتباطي موثر عمل کرده اند. در اين پژوهش جاري اين وسايل ارتباطي به عنوان رسانه‌هاي سنتي تلقي مي‌شود و ما برآنيم به تاريخچه ، ارتباط‌گران، پيام ها، شيوه‌هاي ارتباطي، کارکردها و مهمترين تاثيرات و وضعيت موجود آنها اشاره نماييم.
1-11-2-2 – مسجد
مسجد در لغت عربي از سجد به معني محلي که در آن سجده مي‌شود دانسته شده است ولي در اصطلاح به مکاني معين اطلاق مي‌گردد که به منظور برگزاري نماز و نيايش مسلمين ايجاد گرديده است.وقتي صحبت از مسجد مي‌شود نقش منبر به عنوان يک رسانه عمومي و يک کانون ارتباطي تجسم مي‌يابد.
عناصر ارتباطي در رسانه مسجد: نخستين ارتباط‌گري که از طريق اين رسانه ديني پيام خود را به گوش مخاطبان رسانيد پيامبر بود پس از ايشان صحابه، خلفا و امامان معصوم اين نقش را بر عهده گرفتند امروزه امامان جمعه، سخنرانان ، وعاظ که اغلب روحاني هستند پيام آفرينان اصلي اين رسانه به شمار مي‌آيند. مسجد نخستين پايگاه اسلام و حکومت اسلامي است که به مرکزي براي طرح مباحث مختلف سياسي،اجتماعي ، اقتصادي ، قضاوت و داوري و آموزش علوم مختلف در جامعه اسلامي تبديل شده است. که پيام هاي ديني به مخاطبان منتقل مي‌گردد.(باهنر،91:1387)
ارائه پيام‌هاي ديني در مساجد عمدتاً به شکل سخنراني و به صورت يکسويه و بدون مشارکت فعال مخاطبان صورت پذيرفته است. تاريخچه ارتباطي اين رسانه ديني حاکي از ثبات نسبي شکل هاي ارائه پيام و تغيير اندک آنهاست و بويژه بهره‌گيري از شکل سخنراني از سوي پيام آفرينان هنوز نتوانسته جاي خود را به انواع ديگر دوسويه آن مانند گفت و گو و بحث تبديل کند.
1-1-11-2-2-کارکردهاي ارتباطي مسجد
کارکرد آموزشي آن است و مسجد به عنوان بزرگترين پايگاه علمي از همان زمان پيامبر استفاده هاي فراواني بوده است.پيامبراولين معلم در مسجد کار آموزش را آغاز کردند و صحابه ايشان گرد حضرت حلقه مي‌زدند و درس مي‌آموختند به اين صورت حلقه هاي درس مساجد شکل گرفت . دو حلقه قرائت قرآن و مناجات با خدا و تحصيل در مسجد به حساب مي آمدند.
ديگر کارکرد ارتباطي مسجد:اطلاع رساني در خصوص رويدادها و مسائل اجتماعي ديني است . مسجد به عنوان چهارراه اطلاعاتي بزرگ اسلامي در تاريخ تمدن اسلامي مطرح بوده است. پس از ظهور رسانه‌هاي جديد و سلطه حکومتهاي غير ديني يا ضد ديني نقش اطلاعاتي اين رسانه تقويت شده با توجه به اينکه متدينين راهي به استفاده از مطبوعات و رسانه هاي الکترونيک براي ارائه پيام‌هاي خود نداشتند مسجد و اماکن سنتي مذهبي نقش کانال‌هاي مهم ارتباطات سياسي و اجتماعي در حوزه اطلاع رساني به عهده داشتند (جعفر سبحاني، 1378: 475)
ديگر کارکرد ارتباطي مسجد:سرگرمي و پرکردن اوقات فراغت است.
2-11-2-2 – مدارس علوم ديني (مکتب، حوزه علميه)
1-2-11-2-2- مکتب
مکتب به معناي جايگاه آموزش نوشتن است و از اين‌‌رو اين مکان بيشتر به ياد دادن، خواندن و نوشتن اختصاص داشت. مکتب را عموماً اشخاص تاسيس مي‌کردند و نظام مکتبي داراي تشکيلات واحد مرکزي نبود. توسعه حوزه‌هاي علميه اين رسانه سنتي ديني کارکردهاي موثرگذشته خود را از دست داده است و در سال‌هاي اخير تنها تعداد بسيار محدودي از مکتب‌ها در ايران وجود داشته‌اند . (باهنر،1387: 99)
2-2-11-2-2- حوزه علميه
حوزه در لغت به معناي ناحيه، مجتمع و مکان نقل است و در اصطلاح به ويژه نزد شيعيان به معناي مرکزي براي تحصيل علوم ديني و قديمه است .آغاز حوزه از مسجد در عصر پيامبر(ص) شکل گرفت و در عصر امام باقر و امام صادق(ع) توسعه يافت. (همان،100)
مهمترين حوزه‌هاي علميه ايران که داراي تاريخي طولاني و خدمات علمي و فرهنگي فراواني مي‌باشند عبارتند از : حوزه علميه قم، حوزه علميه مشهد، حوزه علميه اصفهان
3-2-11-2-2- عناصر و کارکردهاي ارتباطي در مدارس علوم ديني (مکتب و حوزه علميه)
پيام هاي ارائه شده در مکتب پيش از تاسيس مدارس علميه شامل قرآن، ادبيات ساده عربي و اصول دين بود اما با راه‌اندازي مدارس علوم ديني برنامه مکتب‌ها متناسب با آن تغييراتي پيدا کرد و آخرين محتواي ارتباطي اين رسانه ديني مقدمات فقه و اصول، مقدمات زبان عربي و … بود.
محتواي پيام‌هاي ارائه شده در حوزه هاي علميه و مدارس علوم ديني در 3 بخش تنظيم شده است:
دوره مقدمات با محتواي ادبيات عربي
دوره سطوح شامل فقه اصول و مقدماتي از فلسفه و تفسير قرآن
دوره خارج در حد عالي فقه و اصول که شيوه ها و منابع آن در طول تاريخ دچار تحولاتي شده است.
کارکرد اصلي اين رسانه آموزش بوده است با هدف فراگيري معارف اسلامي بوده است از اين رو ارشاد مخاطبان و زمينه سازي رفتاري بر مبناي باورها و اعتقادات اسلامي از جمله کارکردهاي هميشگي اين رسانه است. (همان : 107)
دايره المعارف تشيع کارکردهاي اصلي اين نوع از ارتباطات سنتي را چنين بيان مي‌کند: حوزه ها و مدارس به تبعيت از مساجد، به منظور پاسخگويي به دو عملکرد عبادي و آموزشي مکمل يکديگر بودند.اطلاع‌رساني و آگاه کردن فراگيران و طلاب در زمينه هاي اجتماعي ديني ، هر چند جزء اهداف اصلي اين رسانه به شمار نمي‌آيد.(نصر،1359: 549)
اما مدارس ديني همواره محلي براي مبادله تازه ترين اخبار سياسي، اجتماعي و بويژه ديني جامعه بوده است. ماجراي تحريم تنباکو، قيام مشروطه، مبارزه با کشف حجاب در ايران ، قيام پانزده خرداد و… از جمله نتايج برجسته و تاريخي کارکرد اطلاع رساني اين رسانه سنتي اسلامي است.
3-11-2-2 – مجالس روضه خواني (تکيه، حسينيه)
1-3-11-2-2- تکيه
واژه تکيه از ” اتکا ” و از ريشه ” وکا” به معني پشت به چيزي گذاشتن، پشت دادن و اعتماد کرن است ولي در معماري اين واژه به فضاها و بناهايي گفته مي شود که در فضاي خود جمعي از افراد را به منظور‌هاي خاص جاي مي‌دهند. رسانه تکيه را گاه به نام حسينيه مي خوانند به علت شباهت کارکرد تکيه‌ها در اغلب حوزه هاي فرهنگي ايران به حسينيه نيز مشهورند.( باهنر ،1387: 125)
2-3-11-2-2- حسينيه
به جايگاهي گفته مي‌شود که در آن محل روضه خواني و عزاداري مراسم عاشوراي حسيني برپا مي‌گردد.(دهخدا،1373: 7970)
عنوان حسينيه از دوران صفويه به بعد در منابع پديد آمده است و در بسياري از موارد تکيه ها به نام حسينيه نيز خوانده مي‌شود.
3-3-11-2-2- عناصر ارتباطي مجالس روضه خواني
ارتباط گران در اين رسانه شامل واعظان، روضه خوانان و مداحان هستند . پيام اصلي اين رسانه همان پيام عاشورا است اشکال ارائه پيام در اين رسانه متنوع و گوناگون است که از جمله مي توان به سخنراني ، روضه خواني، عزاداري، نوحه خواني و شبيه خواني اشاره داشت . همچنين عناصر بياني متنوعي در آن بکار برده مي‌شود که کلام بيشترين عنصر شناخته شده بويژه در وعظ و سخنراني است که گاه به صورت منظوم ارائه مي‌شود.(باهنر،1387: 133)
به اين ترتيب محتواي ساده و زيبا و اشکال گوناگون ارائه پيام و عناصر بياني بکار رفته در آن سبب نوعي ارتباط دو سويه با مشارکت فعال مخاطبان در اغلب لحظات اين نوع ارتباطات ديني شده و جذابيت معنوي ويژه اي به آن بخشيده است تا مخاطبان اين رسانه در طول تاريخ روزافزون گردد. به طوري که آن را به مقبول ترين رسانه ديني در ايران پس از خانواده تبديل ساخته است.
4-3-11-2-2-کارکرد ارتباطي مجالس روضه خواني
مجالس روضه و مراسم مذهبي همواره زمينه اي براي فراگيري معارف ديني بوده است . نشر فرهنگ اسلامي و آشنايي مخاطبان با پاره‌اي از معارف و علوم اسلامي همواره يکي از مقاصد اين گونه مجالس بوده است و به اين ترتيب کارکرد آموزشي اين دسته از رسانه هاي ديني را بايد به مجموعه کارکردهاي آن افزود . مجالس روضه خواني همچون رسانه اي خبري و اطلاعاتي عمل کرده و رهبران و مبارزان ديني از شرايط مناسب چنين محفلي براي آگاه ساختن مردم از عملکرد اجتماعي و سياسي دولتها و تعامل ديني آنان بهره بردند.(همان:135)
12-2-2-ابعادي از الگوي ارتباطات سنتي ديني در ايران
رسانه هاي سنتي درگذشته و حال ايران بسيار متعدد و متکثر بوده اند اما ضعف مطالعات و کمبود‌جدي آمار و اطلاعات مربوط به آنها، تحليل و بررسي ارتباطي چنين رسانه هايي را مشکل تر نيز ساخته است . در جمع‌بندي کلي ابعادي از الگوي ارتباطي حاکم بر ارتباط سنتي ديني در ايران عبارتند از :
کارکرد اصلي و تاسيس رسانه هاي سنتي اسلامي( به جز مدارس علوم ديني) کارکرد ارشادي است. مقصود اصلي، ترغيب مردم به سوي ارزش‌هاي اسلامي و تحول در احساسات آنها به جهت زمينه‌سازي رفتارهاي ديني مي باشد.(باهنر،1387: 134)
ارتباطات سنتي ديني تابعي از مشخصه‌هاي فرهنگي کشور به شمار مي‌آيد و مطالعات حوزه فرهنگ و ارتباطات شناخت الگوهاي حاکم بر اين نوع ارتباطات را ميسر مي سازد اين مطالعات نشان مي‌دهد که رسانه هاي سنتي در ايران از تماس فرهنگ هاي اسلامي و ايراني پديد آمده اند و الگوي حاکم بر ارتباطات سنتي ديني در ايران همواره متاثر از مولفه هاي فرهنگي ايراني و اسلامي بوده است . اين رسانه ها را مي توانيم از مهمترين گروه‌هاي مرجع مردم مسلمان ايران در طول تاريخ بدانيم.
ارتباط گران اصلي اين رسانه‌ها را علماي دين، خطبا و واعظان تشکيل مي دهند ارتباط گران اصلي اين رسانه ها، نخبگان جامعه اسلامي ايران و مراجع فکري مردم نيز بوده اند .
پيام غالب اين رسانه ها معارف اسلامي است که تعيين رتبي ميزان هر يک از انواع معارف نيازمند تحليل محتواي پيام هاي ارائه شده است. طرح مسائل و رويدادهاي روز جامعه، تحليل و بررسي آنها و ارائه رهنمودها و توصيه هاي لازم به مخاطبان بخش ديگري از اين پيام ها را تشکيل مي‌دهد.
شکل ارائه پيام و عناصر بياني بکار رفته در آن متناسب با رسانه ديني مورد استفاده تفاوت هايي پيدا مي‌کند. شايد بتوان گفت که در اغلب ارتباطات اين رسانه ها که ارتباط گران آن روحاني بوده اند شکل ارائه پيام نيز سخنراني به صورتي يکسويه و بدون مشارکت مخاطبان صورت پذيرفته است و تغيير در اين نوع ارتباط و استفاده از گونه هاي مختلف و جذاب ارتباطات دو سويه را کمتر مي توان سراغ گرفت . ساير فرآيندهاي ارتباطي در اين رسانه ها از اشکال و عناصر بياني متنوعي سود جسته است و مشارکت مخاطبان در ارتباطات دو سويه و ويژگي مهم آنها به شمار مي‌آيد.(همان،136)
ويژگي ذاتي ارتباط سنتي يا چهره‌به چهره و تاثيرات مربوط به آن به طور طبيعي و عام در همه اين رسانه ها وجود داشته است ارتباطات مستقيم ميان ارتباط گران و مخاطبان، روابط چهره به چهره ميان مخاطبان و با محيط پيرامون، بازخوردهاي فوري و تاثيرات مربوط به بيان احساسات ، شور و جذبه فردي و جمعي و از اين روست که خاص ارتباطات انساني است از توانمندي‌هاي ارتباطات سنتي به شمار مي‌آيند و نيز محدوديت هاي آن به لحاظ سرعت، گستردگي ، قابليت دسترسي و کنترل و سازماندهي و … از جمله زيرساخت هاي اين الگوي ارتباطي محسوب مي‌شوند.(همان : 138)
رسانه هاي قديم
رسانه هاي جديد
ظرفيت ارتباطي
رودرو
چاپ
پخش
تلفن
شبکه‌هاي
