حرارت ساليانه را به ميزان 1/27 درجه سانتي گراد نشان ميدهد و بدين ترتيب دو فصل كاملاً محسوس را در اين ناحيه ايجاد مي‌نمايد بطوريكه 5 ماه از سال هوا حالت نزولي و هفت ماه يعني از دي ماه سير صعودي به خود گرفته و اختلاف بين فصول گرم و سرد را در سبزوار به ميزان 7/16 درجه بوجود مي‌آورد و از اين جهت دماي هوا 5 ماه حالت آنومالي منفي و هفت ماه حالت آنومالي مثبت دارد و فروردين ماه دمايي در حد متوسط ساليانه را از خود نشان ميدهد (مهندسين مشاور زيست كاوش، 1383، ص :16).
4-3-5-1-2- ميزان بارندگي
بارندگي در سبزوار تقريباً از مهرماه آغاز مي‌شود و تا خرداد ادامه دارد. فصل تابستان نيز حداكثر 5/0 ميلي متر بارش را دارا مي‌باشد كه قابل توجه نبوده و شرايط خشكي حاكم است. پربارش ترين ماههاي سال، اسفند و فروردين با 32 و 3/27 ميلي متر و پس از آن دي ماه با 6/26 ميلي متر گزارش شده و در دورة اقليمي (75-1954) ميزان بارش ساليانه 4/165 ميلي متر بوده است. بارش سبزوار مانند ساير نواحي خشك، فصلي بوده، 48 درصد آن مربوط به فصل زمستان مي‌باشد و پس از آن بهار با 2/28 درصد بارش ساليانه در درجه دوم اهميت قرار دارد. فصل پاييز با 6/37 ميلي متر، 33 درصد بارش سالانه را به خود اختصاص داده است و چناچه كه ذكر شد فصل تابستان بارش قابل ملاحظه‌اي نداشته و تنها 8 درصد از كل بارش ساليانه را به صورت پراكنده و رگباري دارا مي‌باشد. حداكثر بارندگي در يك روز متعلق به ارديبهشت ماه با 35 ميلي متر گزارش شده است (همان منبع، ص : 17).
4-3-5-1-3- رطوبت نسبي
متوسط سالانه رطوبت نسبي اين شهر در ساعت 30/6 بامداد به وقت محلي، 6/54 درصد و در ساعت 5/12 ظهر، 30 درصد مي‌باشد كه بيانگر حداكثر و حداقل ميزان رطوبت ساليانه است. در اين دورة آماري، متوسط حداكثر ميزان نم نسبي در سبزوار 82 درصد در دي ماه و حداقل آن 16 درصد در خردادماه ثبت شده كه متوسط آن معادل 67 و 5/24 درصد در اين ماهها مي‌باشد متوسط نم نسبي سالانه نيز برابر با 3/42 درصد است. چنين نوساني در رطوبت نسبي و بيان متوسط سالانه آن حاكي از آن است كه اين منطقه از شرايط خشك الي نيمه خشكي برخوردار است. (همان منبع، ص : 18).
4-3-5-1-4- وزش باد
بر اساس اطلاعات بدست آمده از ايستگاه سينوپتيك سبزوار در مورد جهت و سرعت وزش باد در ماههاي مختلف سال دو نوع آمار موجود است كه طبق آمار سالهاي (75-1954) معدل 23 سال جهت وزش بادها، باد غالب در اين ناحيه از شرق به غرب مي‌باشد. با توجه به آمار 5 ساله (75-1971)، گلباد سالانه سبزوار باد غالب موجود در اين ناحيه را شرقي نشان ميدهد اما درصد و سرعت وزش باد شمال شرقي نيز قابل توجه مي‌باشد و بطور كلي در تمام سال جهت وزش بادها عموماً از شرق، شمال شرق و جنوب شرقي است با توجه به اينكه درصد مواقع آرام در كل سال 35 درصد گزارش شده ناحيه سبزوار تقريباً در منطقه بادخير قرار مي‌گيرد كه البته با توجه به زمان وزش (مواقع گرم يا سرد) عملكردي متفاوت را ارائه مي‌دهند، در مواقع سرد علاوه بر آنكه اتلاف حرارت ساختمان را بالا مي‌برند و ميزان مصرف سوخت سيستم‌هاي گرم كننده را افزايش مي‌دهند بطور قابل توجهي نفوذ سرما را به بدن محسوس مي‌نمايند (همان منبع، ص :19).
4-3-5-1-5- موقعيت خورشيد
شهر سبزوار در عرض جغرافيايي 37 درجه و 47 دقيقه قرار گرفته كه براي تعيين زواياي تابش خورشيد از دياگرام همين عرض استفاده شده است و بر اساس آن زاويه تابش آفتاب در ظهر روز اول دي ماه، يعني در پايين ترين موقعيت سالانه خورشيد، حدود 28 درجه بدست آمده است بنابراين يك ديوار جنوبي به ارتفاع 3 متر در اين زمان سايه‌اي به عرض 60/5 متر در پشت خود ايجاد مي‌كند اما در ظهر روز اول تيرماه كه خورشيد در بالاترين موقعيت ساليانه خود قرار دارد اين زاويه حدود 78 درجه و عرض سايه ايجاد شده در پشت اين ديوار حدود 69/0 متر خواهد بود. از چنين وضعيتي معماران سنتي و قديمي شهر استفاده كرده و محل‌هاي تابستاني خنك و زمستاني گرم در خانه‌هاي قديمي مي‌ساختند و حتي ساكنين خانه‌ها برحسب تغيير فصول سال تغيير اطاق هم مي‌دادند (همان منبع، ص : 20).
4-3-5-2- نمودارهاي اقليمي57
– نمودار آمبروترميك
در نمودار آمبروترميك اگر منحني دما در ماههاي سال بالاي منحني بارندگي قرار گيرد بيانگر دورة خشك ايستگاه مورد مطالعه است و بر عكس اگر منحني بارندگي بالاي منحني دما قرار بگيرد بيانگر دورة مرطوب ايستگاه مورد مطالعه است. در نمودار آمبروترميك زير كه مربوط به ايستگاه سينوپتيك شهرستان سبزوار است منحني دما در ماههاي سال بالاي منحني بارندگي قرار گرفته كه اين بيانگر دورة خشك اين ايستگاه است (نمودار4 – 1) .
نمودار (4-1) منحني آمبروترميك شهرستان سبزوار (2003-1954)
تهيه و ترسيم : مهسا نوروزيان، بر اساس آمار و اطلاعات سازمان هواشناسي كل كشور
– اقليم نماي آمبرژه
ميانگين حداكثر دما در گرمترين ماه سال در شهرستان سبزوار، تيرماه برابر با 7/37 درجه سانتي گراد مي‌باشد و ميانگين حداقل دما در سردترين ماه سال، دي ماه برابر با 6/1 درجه سانتي گراد و ميانگين بارش سالانه برابر با 8/187 ميلي متر مي‌باشد. از اينرو با توجه به اطلاعات بالا براي تعيين نوع اقليم شهرستان سبزوار طبق اقليم نماي آمبرژه انجام محاسبات زير لازم
است :
در اين روش عوامل تعيين كننده اقليم عبارتند از :
M = ميانگين حداكثر دما در گرمترين ماه سال به درجه كلوين
m = ميانگين حداقل دما در سردترين ماه سال به درجه كلوين
P= ميانگين بارش سالانه (ميلي متر)
(1
كلوين 310=16/273+7/37 (2
كلوين 271=16/273+6/1- (3
(4
بر طبق اعداد بدست آمده و انتقال آنها بر روي اقليم نماي آمبرژه، اقليم شهرستان سبزوار جزء اقليم خشك سرد محسوب مي‌شود.
4-4- وضعيت اقليمي سبزوار و آسايش انسان (روش اولگي)
طبق نمودار اولگي در مورد شهرستان سبزوار فقط ماههاي ارديبهشت و شهريور در محدودة آسايش قرار گرفته‌اند و ماههاي خرداد، تير، مرداد در بالاي محدودة آسايش قرار دارند. بدين ترتيب در اين ماهها احساس آسايش بدون جلوگيري از تابش آفتاب ميسر نيست. در نتيجه جريان هوايي تا حداكثر 4/0 متر بر ثانيه لازم است كه بوجود بيايد تا ايجاد آسايش كند. لذا در اين ماهها استفاده از كولر، پنكه و ساير وسايل جهت رسيدن به محدودة آسايش استفاده مي‌شود. ماههاي دي، بهمن، اسفند و فروردين در زير محدودة آسايش قرار دارند لذا در فصل زمستان به منظور رسيدن به محدودة آسايش، استفاده از وسايل گرمازا نظير بخاري در داخل ساختمان لازم و ضروري است همچنين در اين ماهها براي رسيدن به محدودة آسايش به انرژي تابشي در حدود 100 تا 800 وات بر متر مربع نياز است كه با طراحي مناسب ساختمان و استفاده از انرژي خورشيد، شرايط زيستي مناسبي را مي‌توان فراهم نمود ( نمودار 4 – 2 ) .
نمودار (4-2) بيوكليماتيك اولگي شهر سبزوار- دوره زماني (2003-1954)
4-5- تأثير اقليم در ساخت و بافت شهر
معمولاً در مناطقي كه شرايط آب و هوايي، گرم و خشك و داراي نوسانات دمايي مي‌باشد از جمله در شهر سبزوار، در گذشته كوشش شده است تا با طرح‌ها و تكنيك‌هايي شرايط آسايش فضاهاي مسكوني را فراهم آورند مهمترين طرح‌ها و تكنيك‌هاي مبارزه با شرايط جوي نامساعد ساختن ساختمان داخل زمين، داشتن زيرزمين، پلان‌هاي فشرده و متراكم، استفاده از ديوارهاي مشترك و ايجاد بافتي به هم پيوسته و متراكم، اجتناب از پنجره‌هاي بزرگ، توجه به جهت وزش باد در تعيين جهت استقرار ساختمانها، استفاده از ساختمانهاي يك طبقه و كم ارتفاع در جبهه‌هاي مشرف به بادهاي زمستاني و … كه همگي از تأثيرات شرايط اقليمي در ساخت و بافت شهري بويژه بافت قديم شهر سبزوار بوده است امروزه با توجه به تغيير و تحولات
تكنولوژيكي، تأثيرات اقليم در ساخت و شكل فضاهاي شهري بسيار اندك مي‌باشد.
جمع بندي و نتيجه گيري
با توجه به خصوصيات طبيعي و جغرافيايي شهر سبزوار به طور خلاصه مي‌توان عنوان كرد كه تداوم زيست در بيهق قديم و تحولات و گسترش آن در طول تاريخ تابع عوامل مختلفي از جمله عوامل طبيعي و اقليمي بوده است. وجود چند رودخانه فصلي و سفره‌هاي آب زيرزميني در نواحي بيهق امكان بهره برداري از شرايط طبيعي و كندن كاريزهاي متعدد براي دسترسي به آب خصوصاً در پيرامون شهر و ويژگي‌هاي آب و هوايي و توپوگرافي و خاك مناسب و بارور، شرايط جذب جمعيت را فراهم ساخته است بنابراين روند توسعة شهر در طول تاريخ حاصل تأثير گذاري عوامل جغرافيايي و طبيعي منطقه بوده و توپوگرافي هموار و آب در اين روند نقش مهمي داشته است. با توجه به تجزيه و تحليل داده ها، قابليت‌هاي طبيعي زير در بافت قديم سبزوار ملاحظه مي‌شود :
1-به سبب توپوگرافي هموار منطقه وجود شيب ملايم اين مجموعه امكان دفع آبهاي سطحي را به راحتي امكانپذير مي‌سازد.
2-جهت و امتداد كوچه‌ها و راسته ها، بيشتر شمالي – جنوبي و شرقي – غربي است و جهت اصلي خانه‌ها به تبعيت شيب زمين شمالي – جنوبي است.
3-تابش آفتاب در تابستان به گونه‌اي است كه كوچه ها، تنگ و باريك و با ديوارهاي بلند و سايه دار فضاي خنك و مطبوعي را فراهم مي‌سازد.
4-با توجه به جهت وزش باد اين منطقه، بادگيرها عموماً داراي يك جهت است هر چند كه ساختمانهاي مسكوني شهر به بادگيرهاي بزرگ و بلند احتياجي ندارند.
5-مصالح به كار رفته در بناهاي قديمي بسيار همگون و متناسب با طبيعت و اقليم شهر
مي باشد.
6-اختلاف درجه حرارت در فصول سال بسيار زياد بوده و اين امر بر شيوة ساخت و شكل ساختمانها و گذرگاهها تأثير گذار بوده است به همين علت در خانه‌هاي مسكوني، ساختمان رو به جنوب يا رو به شرق در زمستان و ساختمان رو به شمال در تابستان مورد استفاده قرارمي گيرد.
با توجه به تجزيه و تحليل داده ها، از نظر طبيعي مشكلات زير در بافت قديم سبزوار ملاحظه مي‌شود :
1-فضاي سبز تجهيز شده كه مايه آسايش ساكنين باشد در اين بافت مشاهده نمي شود و يا بسيار كم است.
2-خطر وقوع زلزله، يك خطر هميشگي است و اين خطر در شهر سبزوار به علت موقعيت خط زلزله شمال خراسان كماكان وجود دارد.
3-در ساخت و سازهاي مجموعه بافت قديم، بطور طبيعي به شرايط محيط مانند باد، رطوبت، درجه حرارت و فشار هوا توجه شده است لذا بافت سنتي اين شهر به صورت درون گرا و با ساختمان‌هايي بسته و فشرده ايجاد شده كه براي مواجهه با شرايط محيطي مناسب مي‌باشد. اما در ساخت و سازهاي جديد به شرايط محيط توجهي نمي شود بنابراين اين امر نه تنها باعث اتلاف بيشتر انرژي در ساختمانها مي‌شود بلكه هزينه ايجاد فضاي مطبوع در ساختمانها را بالا مي‌برد.
4-با توجه به شرايط محيطي و استفاده از حيوانات براي حمل كالا در گذشته، عرض بسياري از معابر بافت قديم تنگ و باريك بوده و در نتيجه عبور و مرور امروزه به سختي امكان مي‌پذيرد.
5-بافت سنگين خاكها (ليمون، رس با پوشش ماسه بادي) موجبات كاهش نفوذپذيري زمين و بالا بودن نسبي سفره‌هاي آب زيرزميني را فراهم آورده است كه علاوه بر اختلال در كار چاهك‌هاي جذبي فاضلابها، موجب وارد شدن خساراتي به طبقات زيرزمين و همكف ساختمانها و كاهش عمر مفيد آنها در ساختمانهاي مركز شهر (بافت قديم) و جنوب شهر مي‌شود (مهندسين مشاور پژوهش و عمران، طرح مكانيابي توسعه سبزوار، ص : 185).
مقدمه
جمعيت عامل مهمي در تحولات شهري محسوب مي‌شود چرا كه هدف تمام
برنامه‌هاي مربوط به محيط‌هاي انساني، فراهم آوردن شرايط زيست آسانتر براي جمعيت و رفع مشكلات و موانع موجود است. بررسي وضعيت اقتصادي و اجتماعي جمعيت، اساسي ترين عامل در توسعه به
