و جوياي كار از اين بافت مي‌باشد به طوري كه درصد بيكاران از 4/5 درصد به 2/1 درصد كاهش يافته است. بررسي فوق نشان مي‌دهد كه درصد نيروي شاغل در بافت هميشه نسبت به سطح شهر كمتر بوده است، اين در حالي است كه بافت قديم هسته تجاري و خدماتي شهر بوده و اين نشان دهندة تمركز بيشتر جمعيت بالاي 10 سال و به خصوص محصلين در بافت قديم به نسبت مشاغل گوناگون بافت مي‌باشد. مقايسه قطعات مختلف بافت طي سالهاي 65 تا 75 نيز اين روند را نشان مي‌دهد به طوري كه روند كاهش درصد شاغلين در سال 75 در تمام قطعات به جز قطعه سه اتفاق افتاده است. يكي از دلايل افزايش تعداد شاغلين در قطعه سه، مطلوبيت زندگي در اين قطعه و مهاجرپذيري آن براي كار و سكونت بوده است.
4-10-2- جمعيت فعال و غير فعال بافت قديم
براساس سرشماري سال 75، 12284 نفر (3/79 درصد) جمعيت در سنين 10 ساله و بيشتر واقع مي‌شوند. آنچه كه در رابطه با جمعيت فعال و غيرفعال اقتصادي حائز اهميت است، نسبت فعاليت مي‌باشد اين نسبت براي سال 75 در شهر سبزوار 8/33 درصد بوده و براي بافت قديم، 9/30 درصد به دست مي‌آيد. اين نسبت فعاليت نشان از توان بالقوة اقتصادي كمتر بافت قديم نسبت به كل شهر از ديدگاه تأمين نيروي انساني جهت فعاليت‌هاي اقتصادي دارد اين امر از سوي ديگر بيان كننده اين است كه بسياري از صاحبان مشاغل كه در اين بافت مشغول به كار هستند در اين بافت سكونت نداشته‌اند و همچنين نشانگر سالخوردگي جمعيت بافت قديم نسبت به نقاط ديگر شهر مي‌باشد.
اين نسبت در سال 65 براي بافت قديم برابر 9/32 درصد بوده است. مقايسه آن با سال 75، بيان كنندة اين است كه نقش بافت قديم در تأمين نيروي انساني فعاليت‌هاي اقتصادي در حال كاهش مي‌باشد(جدول4-19).
جدول (4-19) مقايسه جمعيت فعال و نسبت فعاليت در بافت قديم و شهر سبزوار در سالهاي 65 و 75
سال
جمعيت
جمعيت 10 ساله و بيشتر
نسبت جمعيت 10 ساله به كل جمعيت
جمعيت فعال
نسبت فعاليت
شهر سبزوار
1365
129103
84260
2/65
31257
09/37
شهر سبزوار
1375
170738
128575
3/75
43569
8/33
بافت قديم
1365
14813
11210
6/75
3692
9/32
بافت قديم
1375
15480
12284
3/79
3807
9/30
مأخذ : نتايج سرشماري عمومي 65 و 75 و اطلاعات مركز آمار ايران
فصل پنجم :
خلاصه‌اي بر
جغرافياي شهري و شهرشناسي سبزوار
مقدمه
شناخت هر پديده با درك فرايند تاريخي و تحول آن، به اين دليل اهميت دارد كه به كمك آن مي‌توان به مسائل، تنگناها و سئوالات مطرح شده در وضع موجود پديده پاسخ گفت شناخت تاريخي پديده، سنگ زيربناي شناخت وضع موجود مي‌باشد بررسي تاريخچة پيدايش و تكوين بافت شهر در طول تاريخ بسيار مهم است از آنجايي كه بافت قديم شهرها داراي ارزشهاي تاريخي و فرهنگي خاص است بنابراين در بخش مطالعات جغرافياي تاريخي و شهرشناسي بايد به تبيين و چگونگي تشكيل بافت شهر در ادوار مختلف تاريخي تا آنجايي كه مدارك مستند تاريخي آنرا تاييد مي‌كند پرداخت زيرا بهسازي بافت قديمي شهرها بدون در نظر گرفتن پيشينه تاريخي و سير و روند شكل گيري و تحول بافت شهر در ادوار مختلف امكانپذير نمي باشد.
5-1- تاريخ مختصر سبزوار
دامنة بلندي‌هاي شمال خراسان از نظر آب و هوا و زمين مناسب و بارور، محيط نسبتاً مساعدي را براي كشاورزي، دامداري و كانونهاي زيستي ايجاد نموده است علاوه بر آن جاده ابريشم از زمانهاي باستان از داخل اين دشتها عبور مي‌كرده است برخي از مورخين اين جاده را عامل اصلي پيدايش برخي از شهرها و گسترش تمامي شهرهاي مهم خراسان شمالي از جمله سبزوار مي‌دانند (آريان پور، 1366، ص : 207) . شهر سبزوار يا بيهق قديم در مسير اصلي جاده ابريشم و به تبع آن ظهور يافته و رشد كرده است63.
به دليل موقع نسبتاً مساعد جغرافيايي، اقتصادي و بارزگاني منطقه سبزوار طي روزگاران ديرين مورد توجه و از لحاظ كشاورزي حايز اهميت بوده است چنان كه آتشكدة آذر برزين مهر سبزوار كه يكي از چهار آتشكدة مهم دورة ساساني است و براي كشاورزي ساخته شده در اين محدوده مي‌باشد هر چند بيشتر مورخان بناي شهر را به دورة اشكانيان مربوط مي‌دانند ولي بيهقي معتقد است كه اين شهر در عهد ساسانيان بنا شده است (بيهقي، 1361، ص : 39).
مركز شهر بيهق كه قدمت بيشتري داشته در حوالي روستاي فعلي خسروگرد واقع در 6 كيلومتري غرب سبزوار فعلي بوده كه بعداً رو به ويراني نهاده و كم كم شهر سبزوار در محدودة فعلي رونق يافته است. لردكرزن پايه گذاري شهر سبزوار را بنا به قولي به دورة سلجوقي منسوب مي‌داند(كرزن، 1349، ص : 359). ابوالحسن بيهقي در تاريخ بيهق نقل مي‌كند كه بناي سبزوار به ساسويه بن شاپور الملك نسبت مي‌دهند و منظور از شاپور اول پسر اردشير است كه نيشابور را نيز بنا نموده است ( بيهقي، 1317، ص : 43). “خواند مير” در تاريخ حبيب السير، ساسان را پسر بهمن و نوادة اسفنديار مي‌داند. ابوالقاسم طاهري دربارة سال بنياد سبزوار مي‌گويد : در واقع اطلاعات ما، دربارة رونق و آبادي شهر سبزوار از پايان دورة زمامداري سلجوقيان و آغاز قدرت دودمان سربدار شيعي مذهب است (طاهري، 1348، ص : 34). بعضي مورخين، تاريخ ظهور اين شهر در قبل از اسلام را افسانه‌اي و اسطوره‌اي مي‌دانند و يكي از دلايل اشتهار اين شهر را وجود ميدانگاه مبارزه رستم و سهراب كه به ميدان ديو سفيد معروف مي‌باشد مي‌دانند (مقبره منسوب به سهراب در حومه مركزي شهر وجود دارد). به هر حال قدمت حيات اين منطقه در قبل از اسلام واضح و آشكار است و داراي سابقه تاريخي چند هزار ساله مي‌باشد اما در اين ميان متأسفانه آثار معدودي از آن دوران باقي نمانده كه دلالت به اين موضوع كند.
اين شهر در دورة خلافت عثمان به سال 30 هجري به تصرف اعراب درآمد و جمعي از صحابة پيامبر (ص) همچون ابورفاعه و قطربن عمرو و همام بن زيد در آن اقامت گزيدند و قنبر غلام حضرت علي (ع) و پسرش، مدتي در سبزوار مي‌زيستند. مردم اين شهر در قيام‌هاي ضد اموي نقش موثر داشتند، چنان كه اين شهر يكي از پايگاههاي مهم زيدبن علي بن جسين (ع) و فرزند او يحيي بوده است. خاندان زياد در سبزوار صاحب نفوذ بودند و در سال 415 هجري، پادشاه بلغر به نام ابواسحاق ابراهيم بن محمد بلطوار جهت تعمير مسجد جامع اين شهر مقدار زيادي پول فرستاد (كياني، 1366، ص : 12).
آل سلجوق به سبب اين كه نظام الملك، وزير آنان اهل حارث آباد بيهق بود به اين شهر توجه داشتند و منارة خسروگرد را به سال 505 هجري در اين شهر بنا نهادند. در دورة خوارزمشاهيان و متعاقب آن در دورة مغول، چيزي جز ويراني نصيب اين ديار نگرديد. جادة عظيم نظامي كه از اغلب شهرها و روستاهاي جوين مي‌گذشت بي ترديد براي تسخير ولايات خراسان توسط ارتش مغول نقش عمده‌اي داشته است. مبارزات پيگير مردم سبزوار عليه سپاه خون آشام مغول، در سال 738 هجري با پيروزي سربداران به نتيجه رسيد و در اواخر حكومت اين سلسله اين شهر با همت امير مؤيد توسعه و رونق گرفت. در دورة تيمور گوركاني از صدمات مصون ماند و در دورة صفوي به آباداني گراييد و ابنيه‌اي چند بر آن افزوده گشت. در دورة افشاريه و زنديه اين شهر دچار ركود اقتصادي گرديد و در دورة قاجار پيوسته در معرض تهاجم افغان ها، تركمن‌ها و ايلات و عشاير مختلف قرار گرفت. در همين دوره بود كه گروه زيادي از جهانگردان غرب از اين شهر ديدن نموده و آثار آنان، وسيله‌اي براي شناخت موقعيت شهر در آن روزگار محسوب مي‌شود. از زمان روي كار آمدن حكومت پهلوي با احداث راه‌هاي ارتباطي تهران به مشهد و مشهد به سواحل درياي خزر از يك طرف و از طرف ديگر شكل‌گيري استان خراسان و بالا رفتن موقع و اعتبار سياسي شهرهاي آن به ويژه خراسان رضوي، شهر سبزوار تاكنون از يك موقع خاص ارتباطي و اقتصادي برخوردار است. (طاهري، 1348، ص : 16).
5-2- وجه تسميه
در بيان ريشه، لفظ و مفهوم سبزوار اقوال گوناگون آمده است. بيهقي اصل آن را ساسان آباد دانسته كه بعداً به سبزوار تغيير شكل داده است (بهمنيار، 1361، ص : 40). بي آنكه علت آن را بيان كند. مقدسي آن را ساوندان خوانده است و نيز مي‌نويسد دو شهرك آباد “سوزوار” و “خسروجرد” در آن است (منزوي، 1361، صص : 436-435). ياقوت، اصطخري و ابن حوقل آن را سابزوار نوشته اند. برخي از مورخان در بيان ريشة سبزوار به افسانه‌هاي بي اساس متوسل مي‌شوند مثلاً مي‌گويند وقتي سپاه مغول در قرن هفتم به دنبال علوفة احشام خود بود شخصي ناحيه بيهق را نشان داده و گفته در آن جا سبزه، وار (واژه تركي به معني هست) و اين گونه بيهق به سبزوار معروف گرديد در صورتي كه ابن فندق در قرن 6 از سبزوار ياد كرده است. بايد گفت كلمة سبزوار مركب از دو كلمة (سبز – وار) مي‌باشد آن چه معقول است اين است كه واژه وار به معني همانند مي‌باشد مانند واژة پروانه وار كه به مفهوم همچون پروانه است، بنابراين برداشت ديگري غير از اين معني صحيح به نظر نمي رسد.
پيشينة شهرستان سبزوار با توجه به آثار باستاني زياد به بيش از 3000 سال قبل باز مي‌گردد و آثار باستاني بي شماري را در محدوده‌اي به وسعت 000/60 كيلومتر شامل مي‌شود بعد از حملة وحشيانة مغول و تسليم ايرانيان، مردم اين ديار نبرد آزادي بخشي را آغاز كردند و در قالب نهضت سربداران، مبارزة خويش را عليه غارتگران به ثمر رسانيدند. از نقطه نظر مكتبي، اهالي اين شهرستان غالباً پيرو اسلام و مذهب شيعه بوده و از اين ديدگاه، شايد نادرترين شهر در عالم تشيع باشد (محمدي، 1381، صص : 11-9).
5-3- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهري خراسان و كشور
وجود شهر بزرگي همچون مشهد به عنوان مركز استان پهناور خراسان و تسلط و حاكميت بدون رقيب و گستردگي قلمروي نفوذ اقتصادي و عملكردي آن بر منطقه باعث ظهور پديده نخست شهري در شبكه شهري خراسان شده است اين پديده در خراسان در فاصلة سالهاي 35 تا 75 در مجموع روندي افزايشي داشته و به نفع قطب جمعيتي مشهد بوده است بطوريكه نسبت جمعيت مشهد به شهر سبزوار به عنوان دومين شهر پرجمعيت خراسان در طي سالها، 35، 45، 55، 65 و 75 و 85 به ترتيب 9/7، 6/9، 6/9، 3/11، 11 و 79/10 برابر بوده است.
اگر چه نقطه جدايي (فيزيكي) دو شهر مشهد و سبزوار بر اساس تعيين حوزة نفوذ دو شهر از طريق مدل جاذبه‌اي طي سالهاي 35 تا 70 به سود مشهد تغيير يافته است، اما روند محدود شدن حوزه نفوذ سبزوار در مقابل مشهد نسبت به كاهش آن در مورد ساير شهرهاي خراسان از آهنگ نسبتاً ملايمي برخوردار بوده است. حفظ جايگاه دومين شهر خراسان از نظر جمعيتي و روند جزئي تحديد حوزة نفوذ اين شهر نسبت به مشهد حاكي از وجود پتانسيل‌هاي نسبتاً مناسب براي رشد و توسعه اين شهر است. اگر جمعيت 100 تا 250 هزار نفر را ملاك تشخيص شهرهاي مياني كشور در نظر بگيريم شهر سبزوار از سال 1365 تاكنون در اين گروه از شهرها قرار مي‌گيرد. جايگاه و رتبه سبزوار از نظر جمعيتي در بين شهرهاي كشور در دهه‌هاي اخير نوسانات كمي را نشان مي‌دهد اين شهر در سال 1335 در رتبه بيست و هفتم شهرهاي كشور قرار داشته است. اين موقعيت در سال 45 و 55 به رتبه 31 تنزل كرده و دوباره در سال 65 به رتبه 29 افزايش داشته و مجدداً در سال 1375 با سه رتبه كاهش به رتبه 32 كاهش يافته است و در سال 85 به رتبة 30 افزايش داشته است (حاتمي نژاد، 1373، ص:80).
5-4- روند رشد فيزيكي شهر سبزوار
با بررسي رشد جمعيت شهر سبزوار از سال 1300 تا 1380 هجري شمسي مراحل رشد شهرنشيني در اين شهر را مي‌توان به سه دوره مشخص تقسيم كرد :
دوره اول : 1345 – 1300 (رشد آرام شهري)
دوره دوم : 1365 – 1345 (رشد شتابان شهري)
دوره سوم : 1375 – 1365 (كاهش مجدد رشد جمعيت شهري)
در ادامه، روند تحولات ساخت فيزيكي شهر را در هر دوره مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
– بافت كالبدي شهر سبزوار قبل از 1300 هجري شمسي
محدودة سبزوار تا قبل از 1300 هجري شمسي تقريباً
