شمار مي‌آيد و موفقيت برنامه ريزي‌ها بدون در نظر گرفتن ظرفيت‌ها و استعداد جمعيتي دور از انتظار مي‌باشد. در برنامه ريزي‌هاي شهري، جمعيت به عنوان يكي از عوامل مهم توسعه كالبدي محسوب مي‌شود و افزايش آن سبب افزايش نيازهاي خاصي مي‌شود كه افزايش سطح مسكوني، نيازهاي روبنايي و زيربنايي خاصي را با توجه به طبقة جمعيت شهر در سطوح گوناگون و در مقياس‌هاي متفاوت به دنبال دارد (زنجاني، 1376، ص : 132). بطور كلي امروزه بدون شناخت دقيق ويژگي‌هاي جمعيتي هر گونه آينده‌نگري براي آن محدوده و به دنبال آن هرگونه برنامه‌ريزي جهت توسعه با ناكامي همراه خواهد بود (همان منبع، ص: 13).
4-6- ميزان جمعيت و پراكندگي آن در شهرستان سبزوار
– سرشماري سال 1345
جهت بررسي كلي از جمعيت شهرستان سبزوار به جدول شمارة (4-2) مراجعه مي‌شود.
جدول شمارة (4-2) : جمعيت و مشخصات آن در شهرستان سبزوار (85-1345)
سال
جمعيت شهرستان (به هزار نفر)
درصد شهرنشيني
درصد روستانشيني
تراكم (نفر در كيلومتر مربع)
1345
202051
21
29
3/10
1355
252927
5/27
4/72
9/12
1365
359497
37
9/62
3/18
1375
419543
3/44
5/55
3/19
1385
440133
4/56
5/43
4/21
مآخذ : مرکز آمار ايران ، سرشماري عمومي نفوس و مسکن 1345 – 1385
– سرشماري سال 1385
در سال 1385، جمعيت شهرستان سبزوار، 440133 نفر معادل 117 خانوار بوده است كه از اين ميزان جمعيت 4/56 درصد شهرنشين و 5/43 درصد جمعيت روستانشين بوده‌اند كه از اين تعداد 124 نفر غير ساكن بوده اند58.
همچنين سهم شهرستان سبزوار از توزيع نسبي جمعيت از كل استان خراسان رضوي در سرشماري 85 برابر 87/7 درصد مي‌باشد. متوسط رشد سالانة جمعيت شهري در شهرستان سبزوار از سال 1375 تا 1385 برابر با 48/0 درصد از نقاط شهري برابر با 87/1 و در نقاط روستايي برابر با 04/1- مي‌باشد همچنين ميزان شهرنشيني در شهرستان سبزوار در سال 1375 برابر با 21/49 درصد و در سال 1385 برابر با 44/56 درصد مي‌باشد. در مجموع ترك روستاها و اضافه شدن به جمعيت شهري كه در كشور معمول است در اين شهرستان نيز ديده مي‌شوند.
نسبت جنسي در كل شهرستان در سرشماري 85 برابر با 97 و در نقاط شهري برابر با 100 و در نقاط روستايي برابر با 94 مي‌باشد بعد خانوار در كل شهرستان در سرشماري 85 برابر با 8/3، در نقاط شهري برابر با 8/3 و در نقاط روستايي برابر با 7/3 مي‌باشد.59 (جدول 4 – 3 )
جدول ( 4-3 ) تحولات تراكم نسبي جمعيت شهرستان سبزوار طي دهة 1385-1375
توزيع نسبي مساحت در استان
21/15
تراكم نسبي سال 1375
70/23
تراكم نسبي سال 1385
86/24
درصد تغيير نسبت به دهة قبل
91/4+
مأخذ : سازمان مديريت و برنامه ريزي استان خراسان رضوي، واحد آمار و اطلاعات سرشماري رسمي نفوس و مسكن، آبان 1385.
4-6-1- پيش بيني جمعيت شهر سبزوار براي سالهاي 1390 و 1395 با استفاده از مدل رشد نهايي60
فرمول كلي به صورت زير است61 :
در اين فرمول جعيت در سال مقصد، جمعيت در سال مبدأ، r رشد سالانه جمعيت و n فاصلة زماني بين و (سال مبدا و مقصد) مي‌باشد.
3/2=r
سال 10 و 5 = n
4-6-2- جمعيت، تراكم و نحوه توزيع آن در شهر سبزوار
بر طبق سرشماري سال 1385، ميزان جمعيت در شهر سبزوار برابر با 214582 نفر معادل 081/57 خانوار مي‌باشد كه از اين ميزان 107247 نفر مرد و 107335 نفر زن مي‌باشد.
بطور كلي بر ضرورت در اختيار داشتن كل و تركيب جمعيت در منطقه مورد مطالعه، آگاهي از توزيع فضايي كل جمعيت و يا گروههاي خاصي نيز ضروري مي‌باشد. بنابراين نه تنها توزيع فضايي جمعيت كنوني، بلكه توزيع جمعيت آينده بين نقاط مختلف منطقه مورد مطالعه نيز بايد مشخص گردد (بحريني، 1377، ص : 120) .
از طرف ديگر تراكم از يك سلسله اثرات مثبت و منفي برخوردار مي‌باشد، اثرات منفي تراكم زياد، شامل روابط غيرصميمي افراد و معاشرت خشك مردم با يكديگر، ايجاد سر و صدا و نارسايي‌هاي رواني، گراني قيمت زمين و اجاره خانه، بزهكاري و جنايت . امكان مخاطرات بهداشتي مانند ناراحتي‌هاي قلبي و سرطان و بروز بيماريهاي واگير و … و اثرات مثبت آن شامل : تراكم سرمايه و جمعيت در كنار يكديگر، پايين آمدن هزينه تسهيلات و تأسيسات شهري، امكان اجراي برنامه‌هاي عمراني، امكانات بهره وري بيشتر از مزاياي فني و فرهنگي و … مي‌باشد (شيعه، 1376، ص : 162).
براساس تقسيم بندي كالبدي طرح جامع شهر سبزوار، اين شهر به 3 منطقه، 6 ناحيه و 40 محله مسكوني تقسيم بندي شده است. منطقه يك، شمال و شمال غرب شهر را شامل
مي‌شود كه خود به دو ناحيه يك در شرق و دو در غرب تقسيم مي‌شود. منطقه دو، مركز، شرق و جنوب شرق را در بر مي‌گيرد كه قسمت غربي اين منطقه شامل ناحيه سه و قسمت شرق و جنوب شرق، ناحيه چهار را تشكيل مي‌دهد. منطقه سه شامل ناحيه پنج كه مركز تا جنوب غرب شهر را پوشش مي‌دهد و ناحيه شش كه جنوب شهر را در بر مي‌گيرد. جدول زير، توزيع جمعيت و تراكم آن را در نواحي 6 گانه شهر سبزوار به تفصيل نشان مي‌دهد (جدول 4 – 4 ) .
جدول ( 4-4 ) مشخصات نواحي شهري سبزوار بر حسب تقسيمات شش گانه سال 1373
شماره نواحي
مشخصات
ناحيه يك
ناحيه دو
ناحيه سه
ناحيه چهار
ناحيه پنج
ناحيه شش
جمع و متوسط
جمعيت به نفر
23486
34593
20093
37802
34103
18403
168480
بعد خانوار به نفر
4/4
5/4
6/4
5/4
9/4
7/4
6/4
تعداد خانوار
5338
7687
4368
8400
6960
3915
36668
درصد جمعيت نواحي از كل
9/13
5/20
9/11
4/22
2/20
9/10
100
تراكم مسكوني خالص به نفر در هكتار
233
256
311
291
334
382
291
تراكم ناخالص مسكوني به نفر در هكتار
69
74
199
65
115
112
86
تراكم خالص شهري به نفر در هكتار
121
164
214
119
165
221
153
مساحت مسكوني به هكتار
7/101
1/135
6/64
9/129
1/102
48
4/581
مساحت ناحيه به هكتار
340
467
101
580
296
165
1948
درصد مساحت هر ناحيه از كل
4/17
24
1/5
7/29
15
5/8
100
مأخذ : مركز آمار ايران و طرح جامع شهر سبزوار سال 1376.
با توجه به اين جدول مي‌توان دريافت كه بالاترين تراكم خالص شهري در ناحيه شش با 221 نفر در هكتار و سپس در ناحيه 3 با 214 نفر در هكتار وجود دارد. اين نواحي در قسمت جنوب و مركز شهر قرار دارند. ناحيه سه در اين قسمت داراي قدمت تاريخي بوده و قسمتي از بافت قديم شهر را تشكيل مي‌دهد. كمترين تراكم خالص شهري در ناحية 4، واقع در سمت شرق شهر با 119 نفر در هكتار مي‌باشد. اين ناحيه به تنهايي حدود 30 درصد مساحت شهر را شامل مي‌گردد و داراي بيشترين درصد جمعيت شهر نيز مي‌باشد تراكم خالص مسكوني و تراكم ناخالص مسكوني در نواحي مختلف شهر متفاوت مي‌باشد. با توجه به جدول فوق تراكم خالص مسكوني در سبزوار از 382 نفر در هكتار (ناحيه شش) تا 233 نفر در هكتار (ناحيه يك) متغيير مي‌باشد. تراكم ناخالص مسكوني نيز از 65 نفر در هكتار (ناحيه چهار) تا 199 نفر در هكتار (ناحيه سه) متفاوت مي‌باشد. “تراكم ناخالص نبايد به عنوان شاخصي از فشار جمعيت به حساب آيد زيرا ارتباطات كاري و اشتغالي ميان جمعيت و منطقه مورد اشغال را نشان نمي دهد” نقشه ( 4 – 4 ) ، (مهدوي ؛ 1379، ص:64).
4-6-3- ساختار سني و جنسي جمعيت سبزوار
– تركيب سني جمعيت
هر طرح و برنامه‌اي اصولاً بايد متناسب با نيازهاي ساختار سني جمعيت جامعة مربوط باشد و ثانياً با پي بردن به ساختار سني، چگونگي مشاركت و استفاده از جمعيت آن جامعه، در اجراي برنامه‌ها بيشتر و بهتر فراهم مي‌آيد (جوان، 1380، ص76). در اين قسمت به تجزيه و تحليل ساختار سني جمعيت شهر سبزوار و بافت قديم آن مي‌پردازيم.
بر اساس آمار سال 1385، از كل جمعيت 214582 نفري شهر سبزوار، 5/38 درصد معادل (84374 نفر) در گروه سني 14-0 سال و 6/56 درصد معادل (129466 نفر) در گروه سني
64-15 سال و 8/4 درصد معادل (12021 نفر)در گروه سني بالاي 65 سال قرار داشته اند (جدول 4 – 5 )
جدول ( 4-5) درصد گروههاي سني عمده نسبت به كل جمعيت شهر سبزوار در سالهاي 35 تا 85
گروه سني
دورة زماني
14-0 سال
64-15 سال
65+ سال
1335
8/40
56
1/3
1345
8/44
5/51
5/3
1355
7/43
2/53
1/3
1365
46
1/50
9/3
1375
3/39
6/56
02/4
1385
5/38
6/56
8/4
مأخذ : مركز آمار ايران، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سالهاي 75-35 و محاسبات نگارنده
طبق جدول فوق، طي سالهاي 35 تا 85 بتدريج از جواني جمعيت شهر كاسته شده است اين امر نشان از موفقيت در زمينه كنترل جمعيت و تنظيم خانواده مي‌باشد. بنابراين مي‌توان گفت جمعيت شهر به سوي كاهش جواني پيش مي‌رود.
هرم سني جمعيت ؛ نمايشگر گرافيكي سني و جنسي جمعيت مي‌باشد. هر چه قاعده هرم پهن‌تر باشد جمعيت جوانتر بوده و اگر از جمعيت جوان كاسته شود قاعده هرم به صورت جمع شده مي‌باشد و نشان از پيري جمعيت مي‌باشد (مهدوي ؛ 1380 ع ص : 28). طبق آمار سال 1385 در شهر سبزوار، از كل جمعيت 214582 نفري شهر، 107247 نفر معادل 9/49 درصد را مردان و 107335 نفر معادل 02/50 درصد را زنان تشكيل مي‌دهند (جدول 4 – 6 ) كه طبق نمودار زير در گروههاي سني مختلف قرار داشته‌اند كه بيشترين تعداد جمعيت در گروههاي سني 14-10 ساله و 19-15 ساله قرار دارد (نمودار 4 – 3 ) .
نمودار (4-3) هرم سني جمعيت شهر سبزوار -1385
جدول ( 4-6 ) توزيع و تركيب سني و جنسي جمعيت سبزوار به تفكيك مرد و زن در سال 1385
گروه سني
مرد
زن
نسبت جنسي
تعداد
درصد
تعداد
درصد
4-0
10104
06/4
9525
8/3
106
9-5
10032
03/4
9537
8/3
1/105
14-10
12118
8/4
11957
8/4
3/101
19-15
15979
4/6
15401
6/6
4/97
24-20
15025
04/6
17355
9/6
5/86
29-25
12082
8/4
12208
9/4
9/98
34-30
9739
9/3
9596
8/3
4/101
39-35
8830
5/3
8497
4/3
9/103
44-40
7017
8/2
6665
6/2
2/105
49-45
6854
7/2
6560
6/2
4/104
54-50
4842
9/1
4561
8/1
1/106
59-55
2793
1/1
2860
1/1
6/97
64-60
2601
04/1
2660
07/1
7/97
65 ساله به بالا
6107
4/2
5914
3/2
2/103
مأخذ : سايت مركز آمار ايران، سرشماري رسمي نفوس و مسكن، آبان ماه 1385، شهرستان سبزوار.
– تركيب جنسي جمعيت
جمعيت از لحاظ جنس متنوع نمي باشد. اما تفاوت‌هاي عددي بين دو جنس به علت
نقش‌هاي متفاوتي كه از لحاظ فيزيولوژيكي، اقتصادي، و اجتماعي دارند، براي جغرافيدانان داراي اهميت مي‌باشد (مهدوي ؛ 1379، ص : 127). با توجه به اهميت نسبت جنسي و تأثير آن در تحولات اقتصادي و اجتماعي هر جامعه و تأثيرپذيري آن از شرايط اقتصادي و اجتماعي مطالعه ساختار جنسي جمعيت، اهميت ويژه‌اي مي‌يابد.
طبق آمار سال 1385 در شهر سبزوار از جمعيت 214582 نفر آن 107247 نفر مرد و 107335 نفر زن بوده‌اند بنابراين نسبت جنسي 9/99 بدست مي‌آيد اين امر نشان مي‌دهد كه روند مهاجرپذيري به نفع مردان مي‌باشد. نسبت جنسي جمعيت سبزوار طي سالهاي 35 تا 65 افزايش داشته ولي از سال 65 به بعد كاهش پيدا كرده است (جدول 4 – 7 ) .
جدول (4-7) نسبت جنسي جمعيت شهر سبزوار طي سالهاي35 تا 85
سال
تعداد جمعيت شهر
تعداد مردان
تعداد زنان
نسبت جنسي
1335
30545
14906
15639
3/95
1345
42335
21212
21123
2/104
1355
69562
35578
33984
7/104
1365
129103
66750
62353
1/107
1375
170738
86789
83949
3/103
1385
214582
107247
107335
9/99
مأخذ : نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن سبزوار، سالهاي 35
