توجه به آموزش‌وپرورش مهارت مؤلفه‌های کارآفرینی در کتاب‌های جدید تألیف مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی و همچنین میزان فعال یا غیرفعال بودن محتوا شامل متن، تصاویر و فعالیت‌ها را بررسی نماید لذا این پژوهش در اصل «تحلیل محتوایی» و از نوع توصیفی و ازنظر هدف کاربردی است. روش تحلیل محتوای توصیفی یکی از انواع روش تحلیل محتوا است که در آن پیام‌های آشکار محتوا به طور منظم و کمی توصیف می‌شود. ازاین‌رو این نوع پژوهش را می‌توان روش تبدیل داده‌های کیفی به داده‌های کمی قلمداد کرد (سرمد و همکاران،1377)
۳-3 جامعه آماری
جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش، تمام محتوای موجود در کتاب‌های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی در سال ۹۴/۹۳ که شامل: متن، پرسش‌ها، فعالیت‌ها و تصاویر آن‌ها می باشد.
جدول 3-1. اطلاعات کتاب‌های مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی
نام کتاب
کد
سال انتشار
مطالعات اجتماعی سوم ابتدایی
13
چاپ سوم 1393
مطالعات اجتماعی چهارم دبستان
18
چاپ اول 1393
تعلیمات اجتماعی پنجم دبستان
24
1393(تجدید نظر شده سال 1381)
مطالعات اجتماعی ششم دبستان
5/34
چاپ دوم 1392
۳-۳ نمونه و روش نمونه‌گیری
برای انتخاب نمونه از متن، تصاویر و فعالیت‌ها از روش نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیک استفاده گردید و یک‌چهارم حجم هر کدام از کتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه سوم تا ششم انتخاب گردید. واحد تحلیل در این کتاب‌ها شامل متن، تصویر و فعالیت‌ها می‌باشد.
جدول 3-2. واحدهای تحلیل محتوای کتب مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی
واحد تحلیل
تعریف
جمله (متن)
یک واحد معنی‌دار که از چند کلمه تشکیل شده محسوب می‌شود و حدود آن با استفاده از یکی از علائم نقطه، علامت سؤال و علامت تعجب تعیین شده است
تصاویر
شامل کلیه تصاویر مربوطه در هر درس می‌باشد.
فعالیت‌ها
شامل سؤالات و فعالیت‌هایی است که در هر درس برای دانش آموزان طرح گردیده است.
جدول 3-3. اطلاعات نمونه انتخابی کتب مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی برای سنجش هر مؤلفه
مقطع
پایه سوم
پایه چهارم
پایه پنجم
پایه ششم
واحد تحلیل
متن
تصویر
فعالیت
متن
تصویر
فعالیت
متن
تصویر
فعالیت
متن
تصویر
فعالیت
تعداد گویه
26
40
42
45
53
35
58
60
56
60
54
50
تعداد دروس مورد تحلیل
7
6
10
7
مجموع دروس
23
22
40
24
تعداد صفحه
97
115
164
151
ابزار جمع‌آوری داده‌ها
در این پژوهش از روش تحلیل محتوا و روش ویلیام رومی استفاده شده است و ابزار جمع‌آوری داده‌ها فهرست کنترل و وارسی محقق ساخته شامل 5 بُعد اقتصادی، اجتماعی، عاطفی، عقلانی و سازمانی و 75 زیر مؤلفه می‌باشد که در آن متن، فعالیت‌ها و تصاویر را بر اساس مقوله‌های از پیش تعریف‌شده تحلیل می‌گردد بعد از این مرحله شاخص درگیری دانش آموزان طبق تکنیک ولیام رومی با متن و پرسش‌ها و تصاویر کتب مطالعات اجتماعی مقطع ابتدایی در سال 94/93 مشخص می‌شود. مقوله‌های مورد استفاده در متن پرسش‌ها و اشکال کتاب در تحلیل کارآفرینی به ترتیب ذیل مورد بررسی می‌باشد.
3-4-1 مؤلفه‌های کارآفرینی
مؤلفه‌های کارآفرینی شامل پنج مؤلفه اصلی شامل مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی، عاطفی، عقلانی و سازمانی تقسیم شده است و هر کدام از این مقوله‌های اصلی به زیر مقوله‌هایی شامل 1- مؤلفه‌های اقتصادی که خود شامل: “ثروت گرایی، سودگرایی، افزایش درآمد، توزیع ثروت، اهل کار و عمل بودن، فرصت‌جویی، انرژی و پشت‌کار، تلاش و کوشش، پیشرفت گرایی، رشد گرایی، پیش‌قدم بودن، تحمل ابهام، نتیجه‌گیری”می‌باشد. 2- مؤلفه‌های اجتماعی “قدرت‌طلبی، همکاری، انعطاف‌پذیری، سازگاری با دیگران، رهبری و پویایی، توانایی نفوذ بر دیگران، پاسخ به پیشنهاد‌ها و انتقادات –، بلوغ و تعادل” می‌باشد. 3- مؤلفه‌های عاطفی شامل “عشق، وقف ، خوش بینی، صداقت، آرزومندی، مرکز کنترل درونی، پافشاری، اعتماد به نفس، عزم و اراده، خود محوری، آرمان گرایی، همدلی، توفیق‌طلبی، جرات ورزی، خود مختاری، تحمل شکست.” می‌باشد 4- مؤلفه‌های عقلانی شامل ” بصیرت، توجه به جزئیات، آینده نگری، استعداد، هوش هیجانی، ابداع، قدرت تخیل، دور اندیشی، دقت و کمال جویی، کنترل سرنوشت، استقلال طلبی، هدف‌گرایی، عمل‌گرایی، قاطعیت، ابتکار و نوآوری، دانش، توانایی تصمیم‌گیری، مدیریت زمان، نظم‌جویی، حل مسئله، واقع‌گرایی، کنجکاوی، تفکرواگرا، انگیزش، عکس العمل مثبت نسبت به مشکلات و موانع می‌باشد “5- مؤلفه‌های سازمانی شامل ” نیاز به موفقیت، تعهد و مسئولیت‌پذیری، کارآمد بودن، مخاطره پذیری، سیاست، تعرض و تهاجمی بودن، دانش فنی، مهارت طلب –، تازگی ” می‌باشد.
در این روش ابتدا مؤلفه‌های مذکور در قالب یک پرسشنامه از منابع مختلف استخراج گردیدند و سپس پس از بررسی و مشورت با چند تن از اعضای هیئت‌علمی به پنج دسته که در بالا ذکر گردید تقسیم گردید سپس متن، فعالیت و تصاویر کتاب‌های مطالعات اجتماعی در قالب یک فهرست کنترل و وارسی توسط سه داور مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت و روش تحلیل به این صورت بود که ابتدا یک متن، فعالیت یا تصویر از نمونه انتخابی مورد مشاهده و تفسیر قرار می‌گرفت و سپس داورها با توجه به فهرست کنترل و وارسی به هر مؤلفه از صفر تا یک نمره می‌دادند و در پایان داده‌های استخراج شده تجزیه‌وتحلیل گردید.
3– 4- 2 روش ویلیام رومی
از روش‌های عینی –کمی تجزیه‌وتحلیل کتب درسی به روش ویلیام رومی یا شیوه‌ی دعوت به پژوهش کتاب درسی و یا بررسی میزان به تفکر واداشتن کتاب درسی است. مفروضه اصلی این روش مبتنی بر این اصل است که برای ارائه محتوا می‌توان به شیوه (ارائه سنتی) و یا شیوه (فعال) عمل نمود.
این روش تجزیه‌وتحلیل کمی کتاب‌های درسی بر اساس تعداد واحدهای مربوط به روش ارائه فعال و تعداد واحدهای مؤید روش ارائه سنتی عمل می‌کند و نسبت گروه اول به دوم را (ضریب درگیری) می‌نامد. مقادیر این ضریب می‌تواند از صفر تا اعداد درشت‌تر را شامل شود. ضرایب در فاصله بین (۴/۰ تا ۵/۱) به‌عنوان ملاک مورد قبول و مناسب بودن ضریب درگیری محسوب می‌شود و نشان‌دهنده میزان متعادل و مطلوب بودن کتاب درسی است. مثلاً اگر در یک متن ۱۰۰ واحدی یا جمله‌ای موردبررسی قرار گیرد، نسبت واحدهای معرف روش فعال به واحدهای معرف شیوه سنتی یا غیرفعال باید حداقل ۳۰ به ۷۰ یا (۳۰/۷۰=0.۴۰) و حداکثر ۶۰ به ۴۰ یا (۶۰/۴۰=۱.۵) باشد. از طرف دیگر ضرایب کمتر از 4/0 به خاطر تأکید بیشتر به بیان حقایق، تعاریف و حفظی و آمرانه بودن محتوا، ضعیف و نامطلوب تلقی می‌شود. همچنین ضرایب بیش از 05/1 حاکی از متنی است که گرچه یادگیرنده را به فعالیت واداشته و او را به تفکر کشانده، اما خوراک لازم برای فعالیت و خمیرمایه موردنیاز را در اختیار او نگذاشته است.(رومی،1968، به نقل از هرندی و همکاران،1387)
۳-۴-۲-۱ متن: روش انجام بررسی در این پژوهش تفکیک متون فعال از متون غیرفعال است که برای پژوهش این مسئله کتاب‌های مطالعات اجتماعی بررسی شده است. واحد بررسی و تحلیل در این روش جمله و یا متن است که در هر درس مورد بررسی قرار می گیریند بر اساس روش ویلیام رومی هر یک از واحدهای تحلیل شده جملات متن، در طبقه‌های ذیل قرار می‌گیرد.
مقوله a- بیان حقایق – بیان ساده اطلاعات یا مشاهداتی است که به وسیله فردی غیر از دانش‌آموز عرضه می‌شود.
مقوله b- بیان نتایج یا تعمیم‌ها (اصول کلی) عبارت است از اظهار نظر مؤلف درباره معنی یا ارتباط موضوع‌ها در مجموعه‌ای از حقایق.
مقوله c- تعاریف.
مقوله d- سؤالاتی که جواب آن‌ها بلافاصله به وسیله مؤلف داده شده است.
مقوله e- سؤال‌های که لازم است دانش آموزان پس از تجزیه‌وتحلیل اطلاعات داده شده پاسخ بدهند.
مقوله f-از دانش‌آموز می‌خواهد نتایجی را که خود دست یافته بیان کند.
مقوله g- از دانش‌آموز می‌خواهد آزمایش یا فعالیتی را انجام دهد و سپس نتایج آن را تجزیه‌وتحلیل کند یا مسائل مطرح شده را حل کند.
مقوله‌ی h- سؤال‌هایی که به منظور جلب توجه دانش آموزان مطرح می شود اما بلافاصله به وسیله‌ی متن پاسخ داده نمی‌شود.
مقوله i- جمله‌ای که خواننده را راهنمایی می‌کند تا یک شکل یا مراحل آموزش یک آزمایش را ملاحظه کند یا جمله ای که در هیچ یک از طبقه‌بندی‌های فوق قرار نمی‌گیرد.
مقوله j سؤالات مربوط به معانی بیان.
از مقوله‌های ده‌گانه فوق، مقوله‌های a و b و c و d جزء مقوله‌های غیرفعال به حساب می‌آیند و مقوله‌های e و f و g و h جزء مقوله‌های فعال قلمداد می‌گردند. دو مقوله آخر یعنی i و j از مقوله‌های خنثی هستند و می‌توان از آن‌ها در امر ارزشیابی و تحلیل، صرف‌نظر کرد. به‌منظور محاسبه ضریب درگیری دانش‌آموز با متن و از فرمول زیر استفاده می‌کنیم:
“ضریب درگیری دانش‌آموز با متن= مجموع مقوله‌های فعال تقسیم بر مجموع مقوله‌های غیرفعال “
درگیری شاخص =(h+g+f+e)/(a+d+c+d)
3-4-2-2 ارزشیابی سؤالات
در این روش ابتدا فصول کتاب را مشخص و انتخاب نمایید و سپس هر یک از سؤالات انتخابی را در یکی از مقوله‌های زیر جای دهید.
مقوله‌ی a- جواب این سؤال را می‌توان مستقیم از کتاب به دست آورد.
مقوله b- پاسخ آن مربوط به نقل تعاریف است.
مقوله c- پرسشی که برای پاسخ به آن باید از آموخته‌های فصل کتاب در موقعیت‌های جدید استفاده شود.
مقوله‌ی d- سؤالی که برای پاسخ به آن لازم است دانش‌آموز مسئله‌ای را حل کند.
مقوله‌ی e – درخواستی که در هیچ‌یک از طبقه‌بندی‌های فوق جای نمی‌گیرد.
(مقوله‌های b،a جزء مقوله‌های غیرفعال و مقوله‌های c،d جزء مقوله‌های فعال در نظر گرفته می‌شوند و مقوله e خنثی می‌باشد.)
و فرمول آن (ضریب درگیری دانش‌آموز=مجموع مقوله‌های فعال تقسیم بر غیرفعال) می‌باشد و شاخص درگیری دانش‌آموز با پرسش به صورت ذیل محاسبه می‌شود.
درگیری شاخص=(c+d)/(a+b)
3-4-2-3 تصاویر: هر یک از اشکال کتب مطالعات اجتماعی با استفاده از روش ویلیام رومی (1968) تحلیل شده است واحدهای تحلیل شده را می‌توان در مقوله‌های ذیل جای داد.
مقوله a- فقط به‌منظور توضیح یک موضوع به‌کاررفته است.
مقوله b- از دانش آموزان خواسته می‌شود تا آزمایش خاصی را انجام دهد یا مفروضات داده‌شده را به کاربرد یا با استفاده از مفروضات داده‌شده فعالیتی را انجام دهد.
مقوله c- روش فراهم کردن وسایل برای انجام یک آزمایش را شرح می‌دهد.
مقوله d- در هیچ‌یک از طبقه‌بندی‌های فوق نمی‌گنجد.
(در تحلیل تصاویر مقوله ی a غیر فعال و مقوله b فعال می باشد و مقوله های c,d خنثی می‌باشد.)
شاخص درگیری دانش آموزان با اشکال بر اساس این فرمول محاسبه می‌شود (یوسف پور،1378)
.b/a =شاخص درگیری تصاویر
3-5 اعتبار و پایایی ابزار اندازه‌گیری
شرط عینیت پژوهش، پایایی مقیاس‌ها و روش‌هاست یعنی، رسیدن به نتایجی مشابه با به‌کارگیری معیارهای تکراری با ابزار یکسان در نمونه مفروضی از اطلاعات پایایی، کارکرد مهارت، بصیرت و تجربه رمزگذاران، صراحت مقوله‌ها و قواعد رمزگذاری، که کاربرد آن‌ها را هدایت می‌کند، و درجه عدم ابهام اطلاعات است (هولستی،1373) داده‌های پایا داده‌هایی هستند که در سراسر تغییرات در فرایند سنجش ثابت می‌مانند (کاپلان و گولدمن، به نقل از کریپندورف (1383)
عینیت یکی از پایه‌های اصلی روش علمی به شمار می‌رود اگر به تحلیل محتوا به‌صورت یک روش علمی بنگریم باید جنبه‌ی عینیت در آن رعایت شود تا بتوان به یافته‌های پژوهش اعتماد داشت؛ بنابراین سنجش و اندازه‌گیری متغیرهای پژوهش (مقوله‌ها) باید مورد بازبینی قرار گیرد تا بتوان به دستاوردهای پژوهش اعتماد داشت.
در تمام پژوهش‌هایی که داده‌های پژوهش از طریق تجزیه‌وتحلیل محتوا به دست می‌آید برای اعتماد به کدگذاری مقوله‌ها و درنتیجه رعایت اصل عینیت لازم است ضریب اعتماد (پایایی) برای هر مقوله جداگانه محاسبه شود.
3-6 سنجش روایی ابزار
در این پژوهش پس از مرور منابع پژوهش مقوله‌های اصلی و زیر مقوله‌های مدل مفهومی برای تائید در اختیار پنج متخصص شامل: متخصص جامعه‌شناسی فرهنگی، متخصص روانشناسی، متخصص فنّاوری آموزشی، متخصص مدیریت آموزشیو
