ر خاورزمین و ایران و نیز آب‌رسانی شهری در ایران امروز است. سپس بخش سوم که درباره‌ی فراآوری آب است و به ویژه به کاریز و سامانه‌ی آن پرداخته. این کتاب می‌بایست نخستین پژوهش در زمینه‌ی خود در ایران و با دید به بایسته‌های بومی ایران در این زمینه باشد.
2- زیرساخت‌های شهری؛ آب‌رسانی و فاضلاب: نگارش مصطفی بهزادفر (هموند هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران)، انتشارات شهیدی، 1391. چاپ نخست این پژوهش به سال 1388 برمی‌گردد. این کتاب در برگیرنده‌ی دو قسمت آب‌رسانی و فاضلاب و نیز یک پیش‌گفتار و یک مقدمه است. قسمت نخست که به کار این پژوهش می‌آید، دارای نه بخش است که بخش نخست آن که نام کلیات را بر خود دارد با زمینه‌ی این پژوهش هم‌پیوند است؛ به ویژه پاره‌ی 5-1 که فرایند مطالعه‌ی منابع آب نام دارد. در این پاره، گفتارهای الگو و شیوه‌ی استفاده از آبهای سطحی در ایران و به ویژه منابع آبهای زیرزمینی، هر چه بیش‌تر با این پژوهش همبستگی دارند. در گفتار منابع آبهای زیرزمینی، به کاریز، تعریف، وجه تسمیه، آغازگاه و روند پیدایش، نگریه‌های پیدایش، گونه‌ها و اجزای سازنده‌ی آن، برخی از ویژگی‌های شاخص کاریزهای ایران، ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی کاریز، کاریز از دید اسکان شهری و روستایی و اجتماعی و فرهنگی، چالش‌های بهره‌گیری از کاریز و راه‌کارهای آن، کاریز در جایگاه یک جاذبه‌ی گردشگری در کویر و کاریز و آینده‌ی آن پرداخته شده است. در این گفتار به مادی‌های شهر اصفهان، سامانه‌ی آب‌رسانی شوشتر و دزفول، برخی از کاریزهای زنده‌ی تهران، کاریزهای مهریز، یزد و بافق و تاثیر آن‌ها بر هویت ساختاری شهر و ریخت‌شناسی آن، انگشت گذاشته شده است.
3- آب‌نامه‌ی تهران: نگارش اسماعیل عباسی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1387. این کتاب در مجموعه‌ی تهران‌شهر به نگارش رسیده است و چنان‌چه از نام آن هم برمی‌آید به آب و هر چه با آن در پیوند است، آن هم در تهران از گذشته تا کنون، به کوتاهی پرداخته شده است. از باورهای مردم درباره‌ی آب گرفته تا کاریز و کشاورزی و میراب و گرمابه و بسیاری چیزهای دیگر که خود می‌تواند سرنخ‌های ارزنده‌ای را در یافتن جستارها و خواسته‌ها و چگونگی نگاه به موضوع پیش‌نهاد کند.
4- امام‌زاده قاسم: دزج‌بالا یا بالادژ، نگارش سهند لطفی(هموند هیات علمی دانشگاه شیراز)، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1386. این کتاب در مجموعه‌ی تهران‌پژوهی به نگارش رسیده است. این پژوهش به آبادی‌ای در شمال تهران می‌پردازد که اکنون به شهر تهران پیوسته است و یکی از محله‌های آن به شمار می‌رود. نگارنده‌ی کتاب در پیش‌سخن چنین می‌آورد که: «متن حاضر یک متن تخصصی شهرسازانه نیست و علاوه بر پرداختن به موضوع خاص و اصلی کتاب، شامل اطلاعات و توضیحاتی است که می‌تواند نقشی تکمیل‌کننده داشته و در شکل دادن به ذهنیت مخاطب عام، موثر بیفتد» (لطفی، 1386: 10). این پژوهش در اندازه‌ی اندک خود، از گوشه‌ها و دیدهای گوناگون به بررسی و شناخت این آبادی پرداخته است و می‌تواند راه‌گشای این پژوهش در چگونگی جست‌وجو و نگاه خویش باشد.
5- نخستین شهرهای فلات ایران: نگارش سید منصور سیدسجادی، سمت، ج.1، 1390 و ج.2، 1389. این کتاب که چاپ نخست آن به زمستان 1384 برمی‌گردد، نوشتاری با روی‌کرد و زمینه‌ی باستان‌شناسی است که نگارنده‌ی آن، شهر، چیستی و خاستگاه آن و شهرهای نخستین و پیشینه‌ی شهرنشینی در جهان از میان‌رودان تا سرزمین‌های خاور و شمال‌خاوری ایران و خاستگاه‌های شهرنشینی و چگونگی آن در فلات ایران را با نگاه ویژه به شوش و شهر سوخته بررسیده است.
6- از شار تا شهر؛ تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تاثر: نگارش سید محسن حبیبی (استاد دانشگاه تهران)، دانشگاه تهران، 1386. چاپ نخست این کتاب به سال 1375 برمی‌گردد و به پیشینه‌ی شهر، شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی ایران از دوره‌ی باستان تا پس از سال 1357 خورشیدی می‌پردازد. نام کتاب، گویای پیوندهای آن با این پژوهش است.
7- استخوان‌بندی شهر تهران: زیر نظر ملیحه حمیدی، معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران و سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران، 1376. فراخواست این کتاب سه جلدی، بررسی ساختار اصلی شهر تهران از آغاز تا زمان گسترش آن است و سرانجام به الگوها، بایسته‌ها و روش‌های احیا و سامان‌دهی استخوان‌بندی شهر می‌پردازد. این نوشتار با دید به دشواری‌ها و کاستی‌های هویتی و فضایی آشکار شده در کلان‌شهرها، در پی دست‌یابی به راه‌کاری درخور و کارا، از راه بررسی و یاری از تجربه‌های پیشین است.
8- شهرسازی و ساخت اصلی شهر: نگارش محمدرضا بذرگر (هموند هیات علمی دانشگاه شیراز)، کوشامهر، 1382. این کتاب، برآمده از رساله‌ی دکترای بذرگر است. این نوشتار در شش فصل، یک پیش‌گفتار و یک مقدمه سامان یافته است که آوردن نام فصل‌های آن گویا خواهد بود: 1- بررسی مفهوم ساخت و نظریه‌های ساخت‌گرا در علوم مختلف، 2- مفهوم ساخت و ساخت اصلی شهر و نظریه‌های مربوط به آن‌ها، 3- معیارهای شناخت ساخت اصلی شهر، 4- ساخت شهرهای سنتی ایران، 5- تجزیه و تحلیل ساخت اصلی شهر شیراز، 6- تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری.
9- «نقش مادي‌ها در شكل‌گيري ساختار فضايي شهر اصفهان»: نگارش حميد ماجدي و فرشته احمدي، نشريه‌ی هويت شهر، سال دوم، شماره‌ی 3، پاييز و زمستان 87. اصفهان شهري با هسته‌هاي نخستین زيستي است و «جويباره» به معناي «سرزمين جوي‌هاي روان» اصلي‌ترين هسته‌ی شهر بوده است. زاينده‌رود و سامانه‌ی مادي‌هاي جدا شده از آن، در گذشته در کارهای كشاورزي و آب‌رساني، گردآوري آب‌هاي سطحي و آباداني شهر، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. اين پژوهش به شناسايي پیشینه و عمل‌كرد مادي‌ها در طول تاريخ و پیوند آن با رشد و طراحي فضاهاي شهري پرداخته است. پاس‌داری ارزش‌هاي هويتي-پیشینی مادي‌ها، زيباسازي فضاي شهري با بالا بردن جایگاه ترابری مادي‌ها به «سبزراه» و برآورده ساختن نيازهاي عمل‌كردي، گردشگری و رواني شهروندان، برای بالا بردن كيفيت زيستي شهر از فراخواست‌های کلان پژوهش است.
10- «نقش آب در شكل‌دهي فرم كالبدي در محلات تاريخي اقليم گرم و خشك (نمونه‌ی موردي محله‌ی جلفاي اصفهان)»: نگارش ارمغان احمدي و هومن فروغمند اعرابي، اولين همايش ملي بيابان، 1391. بيش‌تر جاهای ايران از ديرباز در اقليمي قرار گرفته كه نه تنها فراآوری آب در آن از دغدغه‌هاي بنیادین بوده كه شيوه‌ی زيست در آن را هم‌بسته به نوآوری کرده است. از اين رو سرمايه‌ی اين سرزمين در برابر اروپا، نه زمين که آب است. از راه‌هاي نوآورانه در اين سرزمين برای کاهش گرمي و خشكي آب و هوا و بهینه‌سازي آن براي زيست، نهرهاي جدا شده از رودخانه‌ی زاینده‌رود در اصفهان است که آن را مادي مي‌نامند. اين نهرها عمل‌كردهاي گوناگونی از بهینه‌سازي خاك براي سكونت و كشاورزي گرفته تا آب‌رساني به جای‌ها و محله‌های گوناگون شهر و بهینه‌سازی خرد اقليم و پُربارسازي آب‌هاي زيرزميني را دارا هستند. جداي از اين جایگاه بوم‌شناسیک، در جایگاه سامانه‌اي همبستگی‌بخش به محله‌ها در پیوندهای اجتماعي نيز به شمار مي‌روند. جلفاي اصفهان از محله‌های تاريخي‌ای است كه با فرسودگي بسیار کم، از زنده‌ترين بافت‌های تاريخي است و از سوی ديگر تنها شهرك تاريخي طراحي شده در ايران است. وجود سه مادي در آن و جایگاه اين راه‌های آب در شكل‌دهي كالبدي اين محله، از دغدغه‌هاي اين پژوهش است. در این پژوهش، روند دگرگونی‌های اين محله و جایگاه آب در رشد آن بررسيده و به ارزش‌ها و کاستی‌های آن از گذشته تا امروز پرداخته شده است.
11- «بازشناسي تاثير آب بر شكل‌گيري شهرهاي كهن به منظور دست‌يابي به راه‌كارهاي توسعه‌ی شهري پايدار (نمونه‌ی موردي: ميبد و اصفهان)»: نگارش سيده مهسا عبداله‌زاده، همايش بين‌المللي دانش سنتي مديريت منابع آب، 1390. اين پژوهش با روش توصيفي-تحليلي و با بهره‌گيري از منابع و اسناد كتاب‌خانه‌اي با فراخواست شناسايي بعدهای بوم‌شناسیک در پايداري شهرهاي ايران، به بررسی بازتاب آب در پدیداری ساختمان‌ها و ساخت شهرهاي كهن می‌پردازد. به بازتاب گونه‌های گوناگون آب‌هاي زيرزميني و روزمینی، مانند کاریز، رود و سامانه‌های آب‌رساني بر ریخت‌شناسی و شكل‌گيري شهرهايي پايدار (با بررسی شهر ميبد و اصفهان) پرداخته است تا بتواند از آن در جایگاه راه‌كاري کارآمد برای رسیدن به فراخواست‌های پايداري در رشد شهرهاي امروز بهره ببرد.
12- «شبکه‌های سنتی آب‌رسانی و نقش آن در مورفولوژی شهر میبد»: نگارش سعید جانب‌اللهی، فصل‌نامه‌ی تحقیقات جغرافیایی، شماره‌ی 5، تابستان 1366.
13- “The Morphogenesis of Iranian Cities”: Michael E. Bonine، Annals of the Association of American Geographers، Vol. 69، No. 2 (Jun. 1979)، pp. 208-224.
این پژوهش که نزدیک به سی‌وپنج سال پیش به نگارش در آمده است به ریخت‌شناسی و شکل اندامواره و تو در توی شهرهای ایران و نیز رشد و پیروی بسیاری از آن‌ها از سامانه‌ی آب‌رسانی سنتی پرداخته است.
14- تحلیل ساختار فضایی و کالبدی شهر بوشهر به منظور ارایه‌ی راه‌بردهايي براي توسعه‌ی آينده: نگارش داریوش مظفری، استاد راهنما اسفندیار زبردست، پايان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد شهرسازی، گرایش برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکده‌ی شهرسازی پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، 1385. از فراخواست‌های این پژوهش، شناخت و تحلیل ساختار فضایی و کالبدی شهر به منظور ارتقای کیفیت و پویایی زندگی، بهبود عمل‌کردهای اقتصادی، اجتماعی و حفاظت از محیط زیست شهر و هم‌چنین ارایه‌ی راه‌کارهایی برای توسعه‌ی آتی شهر که در نهایت منجر به سامان‌دهی ساختار شهر شود، است.
15- تحليل نقش قنات در حيات تاريخي يزد از دوره‌ی ايلخانان تا دوران پهلوي اول 674-1320 ش. / 1295-1941 م.: نگارش زهره چراغی، استاد راهنما: فریدون اللهیاری، استاد مشاور: عبدالکریم بهنیا، رساله‌ی دکترای تاريخ، دانشکده‌ی ادبيات و علوم انساني، 1388. این رساله بر پایه‌ی فراخواست‌هایی چون شناخت نقش متقابل کاریز و نظام حکومتي، شناخت و روشن‌سازی نظام‌هاي مالکيت، پخشایش و رسانش آب و در پایان روشن‌سازی تاثير متقابل کاریز و جامعه به نگارش در آمده است. بر اين پایه، در فصل‌هايي چون قنات و حکومت، نظام آب‌یاري مبتني بر قنات، قنات و وقف، قنات و جامعه و نقش قنات در حيات سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه‌ی يزد در دوره‌ی پیش‌گفته، ارزيابي شده است.
16- تبيين و تحليل توسعه‌ی کالبدي شهر اردکان: نگارش حسن رضاپور، استاد راهنما: پروانه شاه‌حسینی، استاد مشاور: علی‌رضا استعلاجی، پايان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد جغرافیا، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، 1390. اين پايان‌نامه به بررسي روند رشد فيزيکي شهر اردکان مي‌پردازد. برای رسيدن به اين فراخواست، متغيرهايي چون راه‌هاي پیوند‌دهنده، سامانه‌ی آبهای سنتي، عامل‌های اقتصادي (کشاورزي، صنعت و خدمات) و نقش سياست، مذهب و مديريت شهري بررسیده شده است. یکی از برآیندهای این پژوهش آن است که سامانه‌ی آب‌هاي سنتي (کاریز) جایگاه بسيار ارزنده‌ای در پيدايش اين شهر داشته، چنان‌چه راه‌هاي پیوند دهنده‌ی شمال به جنوب، در رشد شهر، جایگاهی بنیادین داشته‌اند.
جدول 1-1: فهرست پیشینه‌ی پژوهش
نام پژوهش
پدیدآور
سال
گونه
1
آب‌رسانی شهری
محمدتقی منزوی
1377
کتاب
2
زیرساخت‌های شهری؛ آب‌رسانی و فاضلاب
مصطفی بهزادفر
1391
کتاب
3
آب‌نامه‌ی تهران
اسماعیل عباسی
1387
کتاب
4
امام‌زاده قاسم: دزج‌بالا یا بالادژ
سهند لطفی
1386
کتاب
5
نخستین شهرهای فلات ایران؛ 2 جلد.
سید منصور سیدسجادی
1389
1390
کتاب
6
از شار تا شهر؛ تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تاثر
سید محسن حبیبی
1386
کتاب
7
استخوان‌بندی شهر تهران
ملیحه حمیدی
1376
کتاب
8
شهرسازی و ساخت اصلی شهر
محمدرضا بذرگر
