در عراق آزادانه به نوعي همزيستي تازه و به دور از اقتدارگرايي خشن گذشته نرسيدهاند، راهکارهايي همچون دموکراسي در صحنه سياسي عراق احتمالاً نقشي کاملاً بي ثبات کننده ايفا خواهد نمود.520
فصل ششم: نتيجه‌گيري
نتيجه گيري
شيعيان عراق قبل از اشغال اين کشور توسط آمريکا، تحت سلط? اقليتي سنّي بودند. دو گروهي که به مدت 82 سال بر سر قدرت و تعريف معناي عراقي بودن کشمکش داشتند، پس از سقوط صدام و رژيم بعث اگرچه شيعيان آزاديهاي سياسي و اجتماعي را به دست آوردند اما ايجاد فضاي جديد نسبتاً متفاوت، آنها را از سوءظن و مقاومت عليه نيروهاي خارجي باز نداشت. آزادي از طريق دخالت قدرت خارجي نوعي حقارت محسوب شده و به نظر ميرسد مصائب جديدي را براي شيعيان عراق به بار آورده است. همانطور که تبيين شد، نتايج به وجود آمده در صحنه سياسي عراق در تمام منطقه خاورميانه منعکس خواهد شد. ايجاد يک فضاي سياسي پويا در عراق تحت نفوذ اسلامگرايان شيعي و بازخيزي نظريات سياسي حوز? علميه نجف، ميتواند بار ديگر فضا را براي تعاملات علمي و مبادلات فرهنگي با ايران جان بخشد زيرا شيعيان اسلامگراي عراق تحت رهبري حوزه نجف، در صدد يافتن راههايي براي آشتي دادن مفاهيم سياسي مدرن با ديدگاههاي اسلامي هستند. و همچنين مشوق دستيابي شيعيان عرب در کشورهاي منطقه به قدرت، ثروت و منزلت واقعي خود شود. لذا امروزه خاورميانه مرکز تحوّلاتي همچون جنبشهاي اعتراضآميز شيعيان بحرين، عربستان و اردن جهت دستيابي به حقوق پايمال شدهشان که از طريق سرنگوني حکام سني مذهب به بار خواهد آمد، شده است.
به نظر ميرسد روند مشارکت شيعيان در قدرت و نقش آنها در تحولات اخير عراق با توجه به خواست عمومي جريانهاي شيعي بايستي به عنوان يک امر واقعي پذيرفته شود و متناسب با آن برنامه‌ريزي شود. از آن‌جائيکه رنگ و بوي فرهنگ شيعي در ساختارهاي اصلي جامع? عراق، با وضعيت مشابه در جمهوري اسلامي ايران قابل مقايسه نيست؛ چون در عراق، ميزان امکانات و توانايي‌ها تا به امروز محدود بوده‌است. بنابراين جهت، برنامه‌ريزي براي اين کشور بايد شرايط موجود را در نظر گرفت، بايد از مطرح کردن شعارهاي بزرگ و پيشنهادهاي سنگين دوري کرد. در کنار تلاش براي بکارگيري شيوه‌هاي تبليغ مدرن، به نظر ميرسد گام اول، تبليغ با استفاده از شيوه‌هاي سنتي که در جامع? عراق همچنان متداول و متعارف است باشد. بايد اين شيوه‌ها را به کار گرفت و آنها را تقويت کرد. به عنوان مثال، طلبة حوزه، قبلاً در نجف اشرف، همه وقتش را در تحصيل و مباحثه مي‌گذراند، و درگير فضاي پژوهش، مناظره و قيل و قال بوده، و از زمان خود، به اقتضاي فضاي جامع? آن روز عراق، سهم اندکي را براي تبليغ و سازندگي جامعه اختصاص مي‌داد. چنين سبک و شيوة حوزوي امروزه در عراق با توجه به تقاضاهاي شيعيان عراق از يک سو، و ساير شيعيان عرب منطقه از سوي ديگر، در حال دگرگوني است و روحانيت شيعه عراق در رهبري امور روزمر? شيعيان وارد شده و درصدد ترسيم الگوي صحيح تعامل با دولت و حاکميت جديد عراق که به طور فزاينده‌اي در دست شيعيان متمرکز شده‌اند مي‌باشد. زيرا به خوبي فهميده است در صورت کناره‌گيري از صحنه‌هاي اجتماعي و سياسي امروز عراق موجب مي‌شود جامعه شيعي دوباره، تنها رها شود، و راه براي ديگران باز شود؛ تا برنامه‌ها و نقشه‌هاي غيرديني و گاهاً ضد ديني خود را اجرا کنند. بدون شک سازمان روحانيت شيعه در عراق تحت رهبري مراجع عظام تقليد عموماً، و آيت‌الله سيستاني خصوصاً، در حال بازيابي استحکام علمي وارتقاي سطح فکري خود مي‌باشد، که اين امر تنها با جديت در فراگيري علم و بهره گيري کامل از اوقات و توانايي‌ها صورت مي‌گيرد؛ واضح است که مشخص کردن هدف و وظيف? مشخص براي اين سازمان با وجود صحنه‌هاي محلّي، منطقه‌اي و بين المللي از اهميت به سزايي برخوردار است.
تلاش براي تثبيت فرايند دموکراسي در عراق بر همگان واجب است؛ زيرا در صورت نهادينه شدن فرايند دموکراسي در عراق به طور طبيعي اکثريت يک جامعه در رأس امور قرار مي‌گيرند. لذا شيعيان عراق با توجّه به دارا بودن اکثريت جمعيت عراق مي‌توانند همچنان در رأس حکومت عراق حضور داشته باشند. البته تهديد بزرگي که در خصوص فرايند دموکراتيک شدن کشورهاي عربي ميتواند بروز پيدا کند، اين است که گروههاي بنيادگراي سني که ديدگاههاي مثبتي نسبت به شيعيان ندارند، بتوانند در طي اين فرايند قدرتمندتر و يا حتي از راه دموکراتيک به قدرت برسند. تلاش براي جلوگيري از دست يافتن اين گروه‌ها به قدرت در کشورهاي عربي که موجب آغاز دور تازه‌اي از درگيري‌هاي ميان سنّي‌ها و شيعيان و تنش ميان جمهوري اسلامي و آن کشورها خواهد شد، بايد در دستور کار سياست خارجي ايران باشد و در اين راستا از هماهنگي با ديگر نيروهاي سياسي اين کشورها که مخالف اين جريان‌ها هستند، پرهيز نشود.
ضميمه‌ها
جداول
جدول شمار? 1: جمعيت کشور عراق و ميزان نرخ رشد آن در سالهاي مختلف521
سال سرشماري
1932
1947
1957
1965
1977
1980
1987
1990
2000
2004
2006
2008
2009
2010
2011
2012
جمعيت
(ميليون نفر)
5/3
8/3
3/6
8
12
2/13
2/16
18
9/22
1/27
28
22/28
2/31
67/29
39/30
66/32
نرخ رشد جمعيت
–
78/0
96/3
65/2
09/3
03/3
64/2
33/3
12/2
85/3
66/2
56/2
66/2
44/2
39/2
جدول شماره 2: برآورد جمعيت کشور عراق به تفکيک استان در سال 2011522
جمعيت در سال 2011
جمعيت در سال 1997
جمعيت در سال 1987
جمعيت در سال 1977
مساحت
شهرهاي مهم
مرکز
نام شهر
رديف
7,055,200
5,423,96
3,841,268
3,189,700
734
سامرا، تکريت، بلد، دجيل، طارميه، فتح، محموديه
بغداد
بغداد
1
3,270,400
2,042,85
1,479,430
1,105,700
37,323
سنجار، شوره، قياره
موصل
نينوا
2
2,532,000
1,556,44
1,872,176
1,008,600
19,070
القرنه، زبير، صعيد، صفوان، ام‌الغدر
بصره
بصره
3
18,788,00
1,362,739
951,723
690,600
17,023
حلبچه، قلعه ديزه
سليمانيه
سليمانيه
4
1,836,200
1,184,796
921,066
623,000
12,900
شطره، رفاعه
ناصريه
ذي‌قار
5
1,820,700
1,181,751
1,109,574
592,000
6,468
مسيب، هاشميه
حلّه
بابل
6
1,612,700
1,095,992
770,439
541,500
14,471
رواندوز، شقابله، مخمور
اربيل
اربيل
7
1,561,400
1,023,736
820,690
466,100
138,501
فلوجه، عانه، رحيليه، القاسم
رمّاديه
انبار
8
1,443,200
1,135,223
961,073
587,800
19,076
خالص، ابوسعيد، خانقين، مندلي
بعقوبه
دياله
9
1,408,200
904,432
726,138
363,800
24,751
تکريت
صلاح‌الدين
10
1,395,600
753,171
601,219
495,400
10,282
چمچمال، کفري،
کرکوک
تميم
11
1,285,500
775,042
590,078
389,700
28,824
کوفه، قادسيه
نجف
نجف
12
1,210,600
783,614
564,670
415,100
17,153
حي، بدره، صويره
کوت
واسط
13
1,134,300
751,331
559,805
423,000
8,153
عفک، شاميه، ابوصغير
ديوانيه
قادسيه
14
1,128,700
402,970
293,304
250,600
6,553
زاخوب، عماديه
دهوک
دهوک
15
1,066,600
594,235
469,282
269,800
5,034
هنديه، کفري
کربلا
کربلا
16
971,400
637,126
487,448
372,600
16,072
علي الغربي، قلعه صاح
العماره
ميسان
17
719,100
436,825
315,815
215,600
51,740
رميثه، شبيحه، سلمان، راحيل
سماوه
المثني
18
33,330,50
22,046,244
16,335,198
12,000,497
434,128
بغداد
عراق
19
جمعيت گروههاي قومي شيعي به تفکيک استان در عراق523
رديف
مراکز استان
عرب شيعه
کرد شيعه
ترکمن شيعه
1
موصل
41815
89644
355652
2
کرکوک
84692
—
137051
3
دياله
432288
65258
80912
4
رمادي
155615
—
—
5
بغداد
3822122
253155
342515
6
حلّه
1372516
—
—
7
کربلا
230350
—
—
8
کوت
809715
121831
—
9
تکريت
236488
—
81171
10
نجف
946251
—
—
11
ديوانيه
881565
—
—
12
سماوه
536364
—
—
13
ناصريه
1422220
—
—
14
عماره
243209
—
—
15
بصره
1463648
—
—
16
دهوک
—
—
—
17
اربيل
—
15655
1155
18
سليمانيه
—
28819
—
مجموع کل
13681340
547758
898457
نقشه‌ها
پراکندگي قبايل ساکن در عراق
نقشه استانهاي 18گانه
تراکم جمعيت و گروههاي قومي عراق
نقشه حضور جريانهاي شيعي در عراق (حذب فضيلت و مجلس اعلا)
اقوام و مذاهب در عراق
نوع کاربري اراضي کشاورزي در عراق
نقشه طبيعي (آبها، جلگهها و هورهاي) عراق
نقشه ناهمواريهاي عراق
نمودارها
نمودار نسبت جمعيت شيعيان در حوزه خليج فارس با تأکيد بر کشور عراق
نسبت مذاهب و اقوام ساکن در عراق
فهرست منابع
کتب فارسي:
1. ابراهيمي، جمال، بررسي وضعيت نوين فرهنگي و اجتماعي شيعيان عراق، تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، 1389.
2. ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه ابن بطوطه، مترجم موحد، محمدعلي، تهران: آگاه، ????
3. ادواردز، مورلي ميلتون، بحران در خاورميانه، شهرزاد رستگار شريعت پناهي، تهران، توس، 1384.
4. استيل جاناتان ، قدرت نرم در برابر قدرت سخت (تحقيق شكست آمريكا در عراق)، با مقدمه اصغر افتخاري؛ مترجم محمدجواد هراتي، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1390.
5. اصطخري، ابراهيم بن محمد. مسالك و ممالك، به كوشش ايرج افشار، ص82 ـ 83، چاپ سوم: انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1368شمسي.
6. اصغر جعفري ولداني، روابط ايران و عراق در سالهاي 1988 – 2003، مسايل ايران و عراق، مؤسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بينالمللي ابرار معاصر ، تهران، 1382.
7. اکبري، حسين، بحران حاکميت در عراق، موسسه مطالعات انديشه‌سازان نور،تهران 1388.
8. امين، احسان. بررسي وضعيت نوين فرهنگي و اجتماعي شيعيان عراق، تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات، 1389.
9. آشتياني، عبّاس اقبال، خاندان نوبختي، تهران: کتابخان? طهوري، چ 3، 1375.
10. آقا نظري، حسن، نگرش علمي به هزينه و درآمد دولت اسلامي، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران: پژوهشکده امور اقتصادي، 1385،
11. آيتي، سيدباقر، اطلس علمي جغرافيايي ارشاد(سياسي-طبيعي-اقتصادي)، انتشارات ارشاد، 1370.
12. ببي، ارل. روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي، جلد 2، ترجمه رضا فاضل، تهران: سازمان انتشارات تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، 1381.
13. برزگر، کيهان، ايران، عراق جديد و نظام سياسي-امنيتي خليج فارس، تهران، دفتر گسترش توليد علوم (وابسته به معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي)، 1387.
14. بشيريه، حسين، جامعه شناسي سياسي، تهران: نشر ني، 1374.
15. بلاذري، احمد بن يحيي بن جابر. فتوح البلدان، ترجمه دکتر محمد توکل، تهران: نشر نقره، 1377.
16. بليکي، نورمن، طراحي پژوهشهاي اجتماعي، ترجمه حسن چاووشيان، تهران: نشر ني، چاپ 4، 1390.
17. تقي زاده داوري ؛ محمود، شيعه در جهان امروز، درس، پاييز 1389. دانشگاه قم
18. تقي‌زاده داوري، محمود، جامعه پذيري ديني در ايران به روايت تصوير، قم: موسسه شيعه شناسي، بي‌تا.
19. تقي‌زاده داوري، محمود، گام اوّل گزارشي از آمار جمعيتي شيعيان کشورهاي جهان، موسسه شيعه شناسي، قم، 1390.
20. توآل، فرانسوا، ژئوپلتيک تشيع، حسن صدوق ونيني، تهران: دانشگاه شهيد بهشتي، 1380.
21. جبران مسعود، الرائد، فرهنگ الفبايي عربي ـ فارسي، چ دوم، ج 1، ترجمه رضا انزابي نژاد، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوي، 1376
22. جعفري نيا، عباس، عراق، تهران: مرکز آموزشي و پژوهشي شهيد سپهبد صياد شيرازي، 1390.
23. جعفري ولداني، اصغر. کانون بحران در خليج، تهران، سازمان انتشارات کيهان، 1377.
24. جعفريان، رسول. اطلس تاريخي شيعه، تهران: سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1389.
25. جوادي آملي، عبدالله، شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، قم: اسراء، 1381.
26. چاکسي جمشيد، تحليل عقايد واعمال، مردمشناسي اجتماعات ديني،ترجم? عبدالله گيويان،
