جايگاه حاکمان سياسي عراق به ايفاي نقش ميپردازند، همواره نقش مهمي در مبارزه مشروع و قانوني عليه حکومتهاي مستبد و رشد و تقويت جامعه مدني و احياي دموکراسي سياسي ايفا کردهاند و در شرايطي که دولتها از رفع ضروريترين نيازهاي مردم ناتوان بودهاند، شيعيان عراق اين خلاء را با اقداماتي نظير گسترش فرهنگ وقف در قالب تأسيس خيريهها و سازمانهاي حمايتي پر کردهاند و زمينههايي به وجود آوردند که محرومترين افراد جامعه تحت پوشش کمکهاي خيريه و رفاهي قرار گيرند و به نيازهاي اساسيشان رسيدگي شود.
آنها در کنار مالياتهايي که به صورت رسمي ميپرداختند، درآمدهاي مردمي همچون وقف، نذر، وصيّت، کفارات، هدايا، صدقات و غيره زمينه را براي نوعي مشارکت اجتماعي173 ايجاد کرده بودند که مديريت تخصيص آنها در جامعه بر عهده زعماي شيعه بود. بسياري از شيعيانِ ثروتمند، املاکِ درآمدزايي را وقف مي‌کنند174 که توسط مرجع اداره مي‌شوند.
برگزاري مناسک و آيينهاي شيعي در عراق
اميل دورکيم در خصوص سرشت دين نتيجه گرفت که عقايد ديني از دو مقوله تشکيل مي‌شوند: “1.عقيده به موجودات و نيروهاي فوق طبيعي خير که فرآورده‌هاي مفيد (آداب و رسوم و …) توليد مي‌کنند و 2.عقيده به قدرت‌ها و موجودات شيطاني که اثرات زيانبار دارند”175 اگرچه تصور دوئيت در تقسيم بندي عقايد ديني اسلامي نتيجه‌اي صحيح را، حاصل نمي‌نمايد و قائل شدن به تفکيک بين امر قدسي176 و امر دنيوي177 در اسلام، تفکيک معتبري نيست.178 در عين حال کليفورد گيرتز معتقد است که: “ايمان از طريق اعمال آييني، تنظيمات نمادين و ساختارهاي اجتماعي که فهم عقايد را ممکن مي‌سازد”179. اعتقادات، شعائر و مناسک خاص شيعيان و مؤلّفه‌هاي مذهبي هويتي‌شان، نظير اعتقاد به دوازده امام مشخص، اعتقاد به شفاعت پيامبر و ائمه معصومين، توسّل به آنها، بنا کردن بقعه بر مقابر شريف آنها و بوسيدن عتبه يا ديگر متعلقات اين اماکن، انجام زيارت‌هايي با کيفيت خاص آنها، خواندن نماز و انجام قرباني‌هاي خاص در حرم‌ها و نذورات180. همگي از مؤلفه‌هاي مؤثردر شکلگيري سبک زندگي و تثبيت فهم عقايد اسلام براي شيعيان مي‌باشند. براي مثال “اسب زين کرده” نمادي بود که مفهوم انتظار را براي شيعيان در برداشت181، چه اينکه شيعيان مراسم انتظار را در نقاط مختلف، مانند حلّه182، با اسب زين کرده برپا مي کردند.
ازدهه 1970م، شمار شيعياني که اعمالي همچون شرکت در محافل تلاوت قرآن، يا احاديث دوازده امام را به جاي مي‌آوردند183 و يا در برگزاري مراسم‌ها و آيينهاي گوناگون شيعي همچون: جشن عيد غدير، دعاي عرفه، عزاداري در ايام تاسوعا و عاشورا، مراسم با شکوه اربعين حسيني (ع) شرکت مي‌کنند روبه افزايش است. در عراق هر ساله حسينيه‌ها، هيئت‌هاي مذهبي و مراکزي که در آن آيين‌ها و مناسک شيعي برگزار مي‌شود، جمعيت بيشتري را به سوي خود جلب کرده اند. تشکيل حلقه‌هاي مطالعاتي و معرفت‌افزايي، منبر و توزيع خيرات از مشخصات اصلي آيينهاي شيعي است. امروزه طبق ماده 41 قانون اساسي از فصل آزادي‌ها، برپايي شعائر ديني از جمله مراسم حسيني را قانوني مي‌داند و دولت حفاظت از اماکن عبادي را تضمين نموده‌است.
آيينهاي عزاداري شيعيان عراق
شيعيان عراق براي تجليل از مقام و جايگاه واقع? کربلا و شهداي اين حادثه آيينهاي مختلفي را برپا مي‌نمايند. که مهمترين آن حضور در مراسم ميليوني اربعين است
مراسم روز اربعين حسيني
از امام حسن عسکري عليه السلام روايت شده184 که فرمودند: “علامات مؤمن پنج چيز است: “اقامه 51 رکعت نماز فريضه و نافله در شبانه روز، زيارت اربعين کردن، انگشتر بر دست راست کردن، جبين را در سجده بر خاک گذاشتن و بسم الله الرحمن الرحيم را بلند گفتن”. مراجع تقليد ساکن در عراق بر اين اساس حکم وجوب زيارت اربعين براي مسلمانانِ اين کشور را به عنوان فريضه‌اي مهم صادر کرده بودند. اهميت زيارت اربعين، تنها به اين نيست كه از نشانههاي ايمان است، بلكه طبق اين روايت در رديف نمازهاي واجب و مستحب قرار گرفته است. برپايه اين روايت، همانگونه كه نماز، ستون دين و شريعت است، زيارت اربعين و حادثه كربلا نيز ستون ولايت است185. سال‌ها قبل از اين فتوا، شيعيان عراق به جهت سختگيري‌هاي رژيم سنّي مذهب عراق، زيارت کربلا را در ايام مختلف براي خود، آرزويي مي‌پنداشتند و قادر نبودند به زيارت بروند خصوصاً در روز اربعين که همواره با منع و تعقيب فوق العاده همراه بود.
بعد از سقوط صدام، اولين اربعين حسيني در ارديبهشت 1382 به طور خودجوش برگزار شد که طي آن، سه ميليون نفر از نقاط مختلف عراق با پاي پياده به زيارت کربلا رفتند.
اين نخستين اربعين، با اعجاب ارتش امريکا و خبرگزاري‌هاي مستقر در عراق مواجه شد و آنها اين قيام سراسري و آرام مردم عراق را به جهان مخابره کردند. شمار زائران حسيني در اربعين 1430 هجري (28 بهمن 1387) به ده ميليون نفر رسيد و در اربعين 1433 (دي ماه سال 1390) شمار زائران مشتاق حضرت اباعبدالله(ع) به هفده ميليون نفر بالغ گشت.
در روز اربعين حسيني، بيشترخيابانهاي بغداد پايتخت عراق و بيشتر استانهاي جنوبي آن ، همچنين بعضي از استانهاي شمالي از جمله استان نينوا، کرکوک و صلاح الدين طي چند روز مانده به مراسم اربعين، مملو از زائراني است که با پاي پياده به سمت کربلاي معلي، محل بارگاه مطهر حضرت سيدالشهدا عليه السلام و مراقد اهل بيت و اصحاب ايشان، با هدف، تجديد بيعت با آرمان شيعه يعني ولايت‌مداري و تاکيد بر ادامه مسير امامان شيعه در راه امحاء بدعت ها و گمراهي ها و انقلاب بر عليه ظالمان در حرکت هستند.
بخش مراسم، دسته‌جات و هيئت‌هاي عزاداري امام حسين(ع) در عراق وابسته به آستان‌هاي مقدس حسيني و عباسي، وظيف? مقدمه‌چيني زيارت اربعين حسيني با مشارکت نماينده‌ها و مسئولان واحدها از هم? استانهاي عراق و مسئولان ادارات جهت خدمات‌رساني به زائرين در استان کربلا را بر عهده دارند. راه‌ها و مسيرهاي منتهي به شهر کربلا سال به سال در مقايسه با سال گذشته به مراتب زودتر مملو از جمعيت مي‌گردند؛ در مبادي سه گانه شهر کربلا (ورودي شمالي از بغداد و استانهاي شمالي) و دو ورودي جنوبي کربلا (از استانهاي نجف و بابل) از ورود زائران به کربلا پذيرايي مي‌کنند. هزاران گروه خدمات‌رسان در مسيرهاي منتهي به کربلا با نام مؤکب از استانهاي جنوبي مثل بصره، ذي قار، سماوه و استانهاي واسط، بابل، ميسان، نجف و قادسيه و استانهاي شمالي مانند استانهاي بغداد، دياله، کرکوک، اربيل، نينوا، صلاح الدين، سليمانيه و دهوک مستقر گرديده و به زائراني که پياده به سوي کربلا در حرکت هستند در حال خدمت رساني مي‌باشند.
در اين مسير علاوه برجوانان، از کودک شيرخوار گرفته تا افراد سالمند، همگي براي بازيابي هويتي خود، به سمت کربلا در حرکتند. از مهمترين اعمال روز اربعين که براي شيعيان به صورت يک ارتباط دروني و عاطفي در آمده است، دويدن (هروله کردن) تا رسيدن به بين‌الحرمين به شيو? طويريج (دويدن به شيو? پرنده‌اي به نام بلدرچين) است. عزا يا عزاداري طويريج يکي از انواع عزاداري هاي مرسوم ميان شيعيان عراق است که از شهر شهر طويريج که نام ديگر آن “هنديه” است، در حدود بيست و پنج کيلومتري جنوب شهر کربلا و در مسير ميان کربلا و نجف قرار دارد آغاز، و تا بين‌الحرمين ادامه مي‌يابد. در اين نوع عزاداري عزاداران با پاي برهنه از شهري که در نزديکي کربلاي معلا قرار دارد، حرکت مي‌کنند و در حالي که هروله مي‌کنند و با دست بر سر و صورت خود مي‌زنند و جملاتي چون “واحسيناه” و “ابد والله ما ننسى حسينا” را زمزمه مي‌کنند. و خودشان را به حرم سالار شهيدان، أبا عبدالله الحسين (ع) مي‌رسانند و پس از زيارتي کوتاه مدت که چند دقيقه‌اي بيشتر طول نمي‌کشد، محل را ترک مي‌کنند.آنها با دويدن در اين موضع، سينه‌هايي مالامال غم خود را در فراغ شهادت امام معصوم و يارانشان آماد? همدردي با آن امام عرضه مي‌کنند؛ و از خداوند متعال مي‌خواهند که آنها را در غم امام حسين شريک کند و باري از آن غم جانسوز را بر دوش آنها بگذارد.
شيعيان از شهر بصره که پانصد کيلومتر تا کربلا فاصله دارد نيز هر ساله اين مسير را پياده طي مي‌کنند. مؤکب بني‌عامر که بزرگترين هيئت اهالي بصره است از پنجاه دسته پانصد نفري تشکيل شده که هر دسته شعر و بند خاص خود را که قسمتي از يک قصيده بلند است مي‌خوانند و سينه مي‌زنند. اتوبان هشتاد کيلومتري نجف به کربلا که در مسير جنوب به شمال است در روزهاي منتهي به اربعين مملو از جمعيت است به طوري که براي اياب و ذهاب اتومبيل‌ها راهي وجود ندارد. اين جاده مهمترين مسير زائران است. تعداد دسته‌ها و هيات‌هاي عزاداري در سال 1390 از مرز 5700 هيات فراتر رفت و سال 1391، اين تعداد از 6000 هيات نيز فراتر رفت186.
انتظار و آيينهاي آن
امروزه تقيّدِ حضور در سرداب حضرت صاحب الامر عج در سامرّاء در شب چهارشنبه، برگزاري دعاي ندبه در صبح روز جمعه قبل از طلوع خورشيد و خواندن دعاي عهد با حضرت ولي عصر عج در هر صبح، از سوي شيعيان امامي‌مذهب، تجرب? زيسته187ايست که اغلب شيعيان در زندگي خود آنها را تجربه کردهاند.
مراسمي مانند خروج از شهر و به انتظار نشستن و آمادگي براي ظهور حضرت ولي عصر عج، برپايي عزاداري‌ها، به زيارت رفتن‌ها، جشن‌ها و مراسم مذهبي ديگر، با تکيه بر آموزههاي مذهبي، اموري بودند که زندگي شيعيان را متمايز از پيروان ديگر مذاهب و اديان نشان مي‌داد. براي نمونه اعتقاد به اصل امامت و زنده بودن امام دوازدهم امام عصر عج و اعتقاد به ظهور منجي در نزد شيعيان امامي‌مذهب، به عاملي به اسم انتظار188 ختم شده است.
اعتقاد به ظهور منجي بر زندگي شيعيان و نوع رفتار اجتماعي آنان اثر داشته است. شيعيان در قرون گذشته پيرو همين باور، برخي مراسمات را برپا مي‌داشتند. ابن بطوطه درباره مراسم انتظار در شهر حلّه عراق اينچنين گزارش مي‌دهد:
” همه مردم اين شهر، دروازده امامي و از دو تيره‌اند…در نزديک بازار بزرگ شهر مسجدي قرار دارد که بر در آن پرده حرير آويزان است و آنجا را مشهد صاحب الزمان مي‌خوانند. شبها پس از نماز عصر، صد مرد مسلح با شمشيرهاي آخته، پيش امير شهر مي‌روند و از او اسبي يا استر زين‌کرده مي‌گيرند و به سوي مشهد صاحب الزمان روانه مي‌شوند… در برابر در، ايستاده آواز مي‌دهند که: {بسم الله اي صاحب الزمان، بسم الله بيرون آي تباهي روي زمين را فراگرفته و ستم فراوان گشته، وقت آن است که برآيي تا خدا بوسيله تو حق را از باطل جدا گرداند”.189
عناصر فرهنگي در جامع? شيعي عراق
با تمام فراز و نشيب‌ها، امواج جنگ‌ها و تخريب‌ها، عدم ثبات سياسي و تغييرات متوالي در حکومت‌ها، عراق تاريخي درخشان از ادب، فرهنگ و علوم ديني در جهان اسلام داشته است. عراق به نوعي پايتخت فرهنگي جهان اسلام نيز به حساب مي‌آمد، زيرا در برهه‌اي از تاريخ اسلام، مرکزيت خلافت اسلامي (چه حکومتهاي شيعي مانند خلافت حضرت علي عليه السلام و چه غير آن) در آن مستقر بوده که اين زمينه ساز تعاملات فرهنگي نيز بوده است. حضور دانشمندان، رفت و آمدهاي انديشمندان بين بغداد و ساير مرزهاي عراق، قم و تبريز در تعاملهاي فرهنگي بسيار نقش داشته است. براي مثال شيعيان عراق در شکلگيري حوزه قم و شيخ طوسي در تأسيس حوزه نجف نقش برجسته داشتند. علما و انديشمندان دو کشور هميشه در حال تردد و حضور در حوزههاي علميه و مراکز علمي يکديگر بودهاند. از نمونههاي بارز اشاعه فرهنگي و تعاملهاي آنان ميتوان به نقش “بيت الحکمه” در دوره عباسي، “دارالعلم” عضدالدوله بحيري، مدرسه امام صادق(ع) با هزاران شاگرد در کوفه، حوزه هزارساله نجف، مدرسه نظامي بغداد، مکتب نحوي کوفه و بصره، و درخشش شاعران در زمان قديم و در دوره معاصر اشاره کرد. برجستهترين شعراي تاريخ عرب متأثر از ايران بودهاند و علماي ايراني آموزههاي وسيعي از حوزههاي علميه در عراق کسب کرده و به تعليم آن آموزهها در ايران اشتغال يافتند.190 عراق در دوران رژيم سابق، به صورت زنداني بود که به شدت از نشر گسترده کتاب و دست به دست شدن نشريات و مطبوعات
