(پیغامی،1392)
جبیبی در مقاله خود در مورد نظریه گفتمان بحث میکند. نظریه گفتمان را نبایستی با جریان‌های گفتمانی دیگر همچون تحلیل گفتمان اشتباه گرفت. تحلیل گفتمان برآمده از زبانشناسی انتقادی، تکنیک‌های زبانشناختی را برای توصیف اشکال گفتمانی در عرصه‌های ارتباطات به کار میگیرد. این درحالی است که نظریه گفتمان به جای تکنیک‌های زبانشناختی صوری، متشکل از گزاره‌های نظری تهی است. بدین معنی که این گزاره‌ها چیزی در باب تحول جوامع صنعتی و یا مدرنیته در جهان سوم و یا روابط قدرت در خانواده به ما نمی‌گویند. آنها نظریههای حاضر و آماده برای آزمون تجربی نیستند. بلکه نظریه گفتمان “مجموعهای از مفاهیم و گزاره‌های تحلیلی ـ نظری به معنی فوکویی چارچوبهای تاریخی و زمینه محور برای تحلیل صورتبندی‌های گفتمانی است.” بدین‌ترتیب نظریه گفتمان در تقابل با نظریههای جامعه‌شناسی است که در زمینه‌های گوناگون قابل آزمون هستند. این نظریه مجموعهای از مفاهیم، مقولات و استدلال‌های تهی است که محتوای‌شان را از مطالعات انضمامی میگیرند. نظریه گفتمان حول مفاهیم گفتمان، هژمونی و آنتاگونیسم اجتماعی سازمان یافته است. (جبیبی، 1392)
2-2-2- برخی از پژوهش های مرتبط به موضوع تحلیل گفتمان توسط محققین خارجی
کتاب “دیرینه شناسی دانش” فوکو مقالهای است برای توصیف نظری روشی که او در سه کتاب از آن استفاده کرده.کتابهای”جنون و تمدن”، “تولد کلینیک” و “نظم اشیاء”. به صراحت این تنها کار روش شناختی فوکو است.
این کتاب ارائه یک نظریه رسمی که به طور منطقی از بدیهیات ساخته شده باشد نیست اما یک توصیف از نوعی روش تاریخی مخصوص است (راهی برای صحبت دربارهی تاریخ). تجزیه و تحلیل دیرینه شناسی در پی توصیف تاریخچه گفتمان است، یعنی مجموعهی چیزهایی که گفته شده، در تمام روابط و تحولات آن. این فرایندها در سطح بسیار خاصی رخ میدهد که نه در سطح وقایع تاریخی و نه در سطح یک “پیشرفت” غایت انگارانه از ایدهها و نه در سطح مجموعهای از دانش رسمی و نه سطحی از “روح زمان” محبوب است. تجزیه و تحلیل گفتمان تمامی پیشفرضها را دربارهی وحدت و تداوم تاریخی رها میکند و در عوض فرایندهای گفتمان را در تمامی اختلالات و آستانهها و تفاوتها و گونههای پیچیدهاش توصیف میکند.(فوکو، 1969)
کتاب “معرفی نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی” در پاسخ به علاقه شدید به مفهوم گفتمان و تجزیه و تحلیل گفتمان اجتماعی به تدوین درآمده است. تأکید هر فصل بیشتر بر کاربرد نظریه گفتمان بر مطالعات تجربی است تا تجزیه تحلیل فنی گفتمان که به صورت گفتار یا متن مشاهده میشود. هر کدام از این بخشها در چارچوب برنامه تحقیقاتی لاکلا و موف در نظریه گفتمان پانزده سال اخیر نوشته شده است. این برنامه مرحلهی نوینی از پیشرفتهای اخیر در نظریههای مارکسیست، پسا ساختگرا، پست تحلیلی و روانکاوی است. هر یک از فصلها تحقیقات اولیهای را بر روی سوالات محدودی که توسط نظریهی گفتمان بوجود آمده ارائه میدهد. آنها از یک زبان مشترک برای شرح و تفسیر استفاده میکنند، و هدف آنها توسعهی زیرساختهای مفهومی در راههاییست که آنها را قادر به آزمایش موارد قابل مقایسه میکند. (هوراث، 2000)
فیلیپس و یورگنسن یک مقدمه نظاممند به گفتمان تجزیه و تحلیل به عنوان پیکرهایی از نظریهها و روشها برای تحقیق اجتماعی است. این مقاله سه روش اصلی، نظریه گفتمان لاکلا و موف ، تجزیه و تحلیل انتقادی گفتمان و روانشناسی استدلالی را با هم به میان میآورد تا دیالوگی را در بین اشکال مختلف تحلیل گفتمان برقرار کند که اغلب توسط مرزهای قراردادی جدا از هم نگه داشته شدهاند. این کتاب سه رویکرد را به شیوهای روشن و قابل درک معرفی میکند که به توضیح مقدمات فلسفی متمایز و دیدگاههای نظری هر روش میپردازد و همچنین دستورالعملهای روششناختی و ابزاری برای تجزیه تحلیل گفتمان تجربی فراهم میکند. نویسندگان این کتاب امکاناتی را برای ترکیب روشهای مختلف تحلیلی گفتمانی و غیر گفتمانی در مطالعهی تجربی نشان میدهند، و در نهایت آنها تحلیل گفتمان را درون مباحث ساختارگرایی اجتماعی که دربارهی تحقیقات اجتماعی انتقادی است تفسیر میکنند و دیدگاهی را که یک موضوع انتقادی با فرضیات ساختارگرایی اجتماعی ناسازگار است را رد میکند و با این استدلال نقد باید یک بخش ذاتی از تحقیقات اجتماعی باشد. (یورگنسن و فیلیپس ، 1389)
کتاب تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف راه را برای تجزیه و تحلیل گفتمان اجتماعی گرا و رهایی بخش، و به طور کلی زبانشناسی هموار میکند. با ترکیب تجزیه و تحلیل گفتمان و اعمال اجتماعی در مطالعات زبان، نورمن فرکلاف در پیشبرد این ایده از زبان به عنوان یک سایت مبارزه دائم و پویا از مردم در جامعه موفق بوده است. این کتاب به ما نشان میدهد: اول اینکه زبان چگونه توسط جامعه شکل میگیرد، و همچنین چگونه جامعه را شکل میدهد. دوم اینکه چگونه زبان در مناطق خاصی طراحی میشود و همینطور چگونه توسط توسط گفتمان بازار و اقتصاد دوباره طراحی شده است. سوم اینکه زبان تا چه میزان زبان میتواند در تغییر شکل جامعه به سمت آزادی و دموکراسی رضایتبخش باشد. خواندن این کتاب به درک جنبههای مختلف جامعهی معاصر کمک میکند. (فرکلاف، 2010)
3- فصل سوم روش تحقیق
3-1- مقدمه
در این بخش به شرح روش بهکار گرفته شده برای تجزیه و تحلیل گفتمانهای فیلم پارتی میپردازیم.
3-2- شرکت کنندگان
در واقع شرکنندگان این تحقیق همان شخصیتهای فیلم پارتی هستند که هر یک در چارچوب فرهنگی و سیاسی خاصی قرار دارند و گفتمانهای خاصی را با توجه به موقعیت خود تولید کرده و به فهم ما از گفتمانهای ضدیتی فرهنگی و سیاسی کمک میکنند.
3-3- تعریف تحقیق توصیفی
در این تحقیقات دادهها از طریق روشهای مطالعۀ کتابخانهای و بررسی متون و محتوای مطالب و نیز روشهای میدانی نظیر پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده و گرداوری شده است. در این نوع تحقیق محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و میخواهد بداند پدیده، متغیر، شیء یا مطلب چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی میکند و به توصیف منظم و نظامدار وضعیت فعلی آن میپردازد و ویژگیها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی مینماید.
3-4- چارچوب تحقیق
این تحقیق از نوع تحقیق توصیفی است. در این پژوهش ازتحلیل انتقادی استفاده میشود چرا که از نظر فرکلاف و ون دايک لفظ انتقادي روابط ميان زبان، قدرت و ايدئولوژي که براي مردم عادي قابل تشخيص نيستند، را برملا میکند.
در این تحقیق از روش گفتمان لاکلا و موف استفاده میشود. لاکلا و موف از مفاهیمی در روش تحلیل خود استفاده میکنند که در این روش از آنها استفاده شده است:
3-4-1- دال و مدلول
دو مفهوم «دال و مدلول» در نظریۀ لاکلا و موف نقش کلیدی دارند. دالها، اشخاص، مفاهیم، عبارات و نمادهایی انتزاعی یا حقیقی هستند که در چارچوبهای گفتمانی خاص، بر معانی خاصی دلالت میکنند. معنا و مصداقی که یک دال بر آن دلالت مینماید، مدلول نامیده میشود. مدلول نشانهای است که ما با دیدن آن، دال مورد نظر برایمان معنا میشود. به عنوان مثال، در فیلنامه فیلم پارتی نشریات منتقد امین حقی و چاپ زندگینامه برادر شهیدش یک نشانه و به اصطلاح یک مدلول است که ما را به دال آزادی بیان رهنمون میکند. به عبارت دیگر آزادی بیان را برای ما معنا میکند.
دال مرکزی نیز به شخص، نماد، یا مفهومی که سایر دالها حول محور آن جمع و مفصلبندی میشوند، «دال مرکزی» میگویند. دال مرکزی، به مثابۀ عمود خیمه است که اگر برداشته شود، خیمه فرو میریزد. دال مرکزی آن چیزی است که در گفتمان رقیب طرد شده و جای آن خالی است که در این گفتمان همان آزادی بیان است که تمام این مقاومتها و ایستادگیهای گروه خودی بر سر نائل شدن به آن است و مبارزات و ستیزهای گروه رقیب بر سر نفی آن میباشد.
3-4-2- ضدیت، غیریت
گفتمانها اساساً در ضدیت و تفاوت با یکدیگر شکل میگیرند. هویتیابی یک گفتمان، صرفاً در تعارض با گفتمانهای دیگر امکان‌پذیر است. همینطور که در گفتمان فیلمنامه پارتی دیده میشود ما دو گفتمان ضد هم داریم که دائما در حال ستیزند. یکی گفتمان خودی که همان گفتمان گروه اصلاحطلب است که آزادیخواه هستند و دیگری گفتمان گروه غیر خودی که محافظهکاران اصولگرا هستند.
3-4-3- برجسته سازی و حاشیه رانی
مفهوم غیریت در ذات خود با مفاهیم «برجستهسازی» و «حاشیهرانی» همراه است. این دو مفهوم، به اشکال مختلف در عرصۀ منازعات گفتمانی ظاهر میشوند. حاشیهرانی نقاط ضعف خود و نقاط قوت رقیب و برجستهسازی نقاط قوت خود و نقاط ضعف رقیب از آن جمله است. در واقع برجستهسازی و حاشیهرانی، شیوهای برای حفظ و استمرار قدرت و هژمونی یک گفتمان است.
گفتمانها همواره غیر را به حاشیه میرانند و خود را برجسته مینمایند. اما حاشیهرانی غیر هر اندازه نیز شدید باشد، نمیتواند رقیب را به طور کامل از صحنۀ چالش و رقابت حذف نماید. بنابراین، همیشه امکان بازسازی و بازگشت سرکوبشدگان وجود دارد.
در تحقیق حاضر نیز بار ها شاهد حاشیهرانیها و برجستهسازیها از دو گروه بودهایم. از نظر گروه راستگرا گروه چپ شایستگی بهرهمندی از قانون و آزادی بیان را ندارد، و به همین دلیل از او سلب مشروعیت کرده و رقیب را به حاشیه میراند. همچنین گروه اصلاحطلب نیز تلاش کرده با تعریفی که از هویت خود میدهد گروه مقابل را به حاشیه رانده و نقش خود را برجسته سازد.
3-5- شیوه انجام کار
برای تدوین این پژوهش از روش کتابخانهای برای جمعآوری دادهها استفاده شده است، به این صورت که منابع مختلفی اعم از کتابها، نشریات علمی، و پایان نامههایی که به موضوع این پژوهش مرتبط بودهاند و همینطور مقالات و مطالب اینترنتی مرتبط به موضوع تحقیق مورد مطالعه قرار گرفتهاند. این تحقیق بر پایه روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.
در این پژوهش دیالوگهای مهم و مرتبط فیلم پارتی اساس کار قرار گرفته شده است.کلمات و عبارات ایدئولوژیک و عبارات ضمنی به طور مجزا تحلیل شده و کل دیالوگها نیز مورد تحلیل و بررسی دقیق قرار گرفته شده است.
4- فصل چهارم تحلیل گفتمان
4-1- خلاصه فیلم
امین حقی شخصیت اصلی فیلم برادر شهید است و به وسیله ی شغل خود یعنی روزنامه نگاری خاطرات برادر خود را منتشر کرده است. مثل همیشه که یک سری از مسائل به مزاج بعضی افراد خوش نمی آید نوشته های او هم باعث عصبانیت گروهی شده و اعتراضاتی را نسبت به او در پی داشته است.
در طی همین مسائل افرادی ناشناس امین را دزدیدند و از او درباره انتشار خاطرات برادرش در روزنامه و اقدام او برای چاپ زندگینامه برادرش از او بازجویی کردند. او را کتک زدند و تهدید به عدم چاپ آن کتاب کردند.ولی امین فردی مصمم برای رسیدن به آزادی بیان است و به فعالیت خود ادامه میدهد.
نگار آریانی همسر امین نمونه ی یک زن وفادار است که حتی گاهی نقش یک مرد را برای همسرش بازی می کند. او در تمامی مشکلات در کنار همسرش میماند و از او حمایت و پشتیبانی میکند. افراد ناشناسی که امین را تهدید کرده بودند چهل نفر شاکی ساختگی مقرر میکنند تا از امین برای چاپ آن مطالب شکایت کنند. پس از زندانی شدن امین، همسرش و دو دوست و همکارشان تمام تلاششان را برای آزادی امین میکنند.
به خاطر قرار گرفتن در چنین موقعیتی همسر امین و آزاد دوست آنها به ناچار بر خلاف عقاید خود عمل کرده و خانهی خواهر امین را برای پارتی های شبانه اجاره می دهند. آزاد پیشنهاد اجارهی خانه را می دهد و مسائل مربوطه را هماهنگ می کند. آزاد تنها می خواست کمکی به آزادی امین کرده و نشان دهد دیگر بچه نیست ولی وقتی امین آزاد می شود برخوردی خلاف انتظار با آزاد می کند و این مسئله باعث می شود آزاد به زندگی خود خاتمه دهد.
در انتهای فیلم غافلگیر شده و با خواندن نامهی آزاد که قبل از خودکشی برای امین نوشته بود متوجه می شویم که تمام مسائل پشت پرده زیر سر عموی امین یعنی اکبر حقی است. اکبر حقی
