راباطل معرفی می‌کند.
فصل سوم
انحرافات فرهنگی اخلاقی و نقش مبارزاتی حضرت سجاد علیه آن
گفتار اول: فاصله گرفتن جامعه از اهل بیت
امام سجاد در دورانی به امامت رسیدند که جامعه، روزگار پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته بود و آن حضرت وارث شرایطی شده بود که کج اندیشی، فرصت طلبی، عدالت گریزی، دنیا پرستی و عافیت طلبی از ویژگی‌های بارز آن بود.
بعد از واقعه تلخ عاشورا مردم دیدند که چگونه یزید برای حفظ قدرت و حکومت خود حتی فرزند پیامبر را می‌کشد و شهر مدینه را در جریان قیام حره غارت می‌کند و خانه کعبه را ویران می‌کند و در این شرایط بود که شیعیان در عراق و حجاز دچار ضعف و سستی شدند و انسجامشان از هم پاشید قیام‌هایی که بعد از واقعه کربلا صورت می‌گرفت یا به نتیجه نمی‌رسید و با شکست مواجه می‌شد و یا خیلی طولی نمی‌کشید که همه دستاوردهای آن از بین می‌رفت، وقتی مردم حکومت اموی را با آن قدرت، جرئت و سنگدلی مشاهده کردند دلشان پر از وحشت و هراس شد و این در حالی بود که اهل بیت و امام در موقعیتی ضعیف قرار داشتند و طرفدارانش نمی‌توانستند به مخالفت با حکومت برخیزند و نزدیک شدن به امام جز این که آنها را در مظان اتهام و بازجویی قرار دهد، ثمره‌ای دیگر نداشت و به همین دلیل، مردم رفته رفته از امام و اهل بیت و مکتب شیعه فاصله گرفتند تا جایی که امام صادق رفتارمردم را به ارتداد تعبییر کرده و فرموده‌اند: «مردم پس از کشته شدن حسین مرتد شدند129.»
امام سجاد در این شرایط حساس مسئولیت و وظیفه رهبری جامعه شیعه را برعهده داشتند لذا امام در مقابل با این انحراف در جامعه با فعالیت آرام و دور از هیاهو و تشریفات، موفق به نوسازی و آماده سازی با تمام قدرت، حکمت و صلابت و جدیدیت شدند.لذا امام صادق در دنباله سخنان پیشین خویش فرمودند: «سپس مردم پیوستند و فزونی یافتند130.»
امام سجاد در مبارزه با این انحراف، یعنی فاصله گرفتن جامعه از اهل بیت و امام، شیوه‌های مختلفی را اتخاذ کردند که ما در این نوشتار به دو شیوه و منش امام در مقابله با آن را اشاره می‌کنیم:
1.معرفی و تثبیت مسئله ی امامت در جامعه
امامت یکی از ارکان دین اسلام است که بعد از رحلت پیامبر به خاطر فعالیت‌های دشمنان اسلام مهجور ماند از این رو تبیین این مقام و معرفی صاحبان اصلی آن به مردم یکی از محور‌های اصلی فعالیت امامان معصوم بوده است.
بعد از واقعه عاشورا به دلیل فعالیت‌های دستگاه جور بر علیه اهل بیت و در فشار قرار دادن آنها، مردم از اهل بیت و امام معصوم فاصله گرفتند و اگر جامعه‌ای از امام خود فاصله بگیرد با الطبع دچار انحراف‌هایی در زمینه‌های اعتقادی و اخلاقی و سیاسی می‌شود، لذا امام سجاد در عصر امامت خویش در مقابله با این انحراف با معرفی مربیان و معلمان حقیقی و صاحبان اصلی منصب امامت به مردم، مانع این فاصله بین مردم و اهل بیت شدند تا مردم با شناختن امام حق، از حمایت خلفای جور دست بردارند.
امام سجاد در این زمینه با استفاده از طرق مختلف سعی کردند خود را امام حق وعترت پیامبر معرفی کنند که به نمونه‌هایی از آن روش‌ها اشاره می‌کنیم:
الف) از طریق قرآن
امام سجاد بعد از تفسیر آیه ی شریفه ی «وَلَکمْ فِی الْقِصَاصِ حَیاةٌ»131(و برای شما در قصاص، زندگانی است.) می فرمایند:
بندگان خدا این قصاص مربوط به کسی است که او را کشته‌اید و دستش را از دنیا کوتاه کرده‌اید. آیا شما را خبر دهم از کشتنی بدتر از این و قصاصی سخت تر این قصاص؟
امام ادامه دادند: (بدتر از این کشتنی است که جبران پذیر نیست و بعد از آن هیچگاه حیات نمی‌یابد.)
از امام سؤال شد آن چیست؟
امام فرمودند:
کسی را از نبوت پیامبر و ولایت علی بن ابی طالب گمراه کردن و او را به غیر راه خدا و پیروی دشمنان علی و اعتقاد به امامت آنها سوق دادن و دفع علی از حقش و وادارکردن به انکار فضیلت وی، و به ادای حق واجب امام علی بی اعتنا ساختن، این است آن قتلی که مقتول را در آتش جهنم جاودانه می‌کند و کیفر این قتل نیز، جاودانه بودن در عذاب جهنم است132.
در جای دیگر یکی از قاضیان کوفه از امام سجاد در باره آیه «وَجَعَلْنَا بَینَهُمْ وَبَینَ الْقُرَ‌ى الَّتِی بَارَ‌کنَا فِیهَا قُرً‌ى ظَاهِرَ‌ةً وَقَدَّرْ‌نَا فِیهَا السَّیرَ سِیرُ‌وا فِیهَا لَیالِی وَأَیامًا آمِنِینَ»133 (میان آنان ومیان آبادانیهایی که در آنها برکت نهاده بودیم شهرهای متصل به هم قرار داده بودیم ودر میان آنها مسافت را،به اندازه مقرر داشته بودیم در این راه ها شبان وروزان آسوده خاطر بگردید)، سؤال کرد.
امام فرمود: مردم درمورد آن قریه چه می‌گویند؟
در پاسخ گفت: منظور مکه است.
دوباره امام سؤال کردند که آیا دزدی و نا امنی در شهری بیشتر از مکه دیده‌ای؟
قاضی سؤال کرد پس مراد چیست؟ امام فرمودند منظور مردانی معین است.
آن قاضی دوباره سؤال کرد در جای دیگری از قرآن هم (مردانی)گفته شده؟
امام پاسخ دادند: آیا این کلام خدا را «وَکأَین مِّن قَرْ‌یةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَ‌بِّهَا وَرُ‌سُلِهِ…»134 «وَتِلْک الْقُرَ‌ىٰ أَهْلَکنَاهُمْ… »135 «وَاسْأَلِ الْقَرْ‌یةَ الَّتِی کنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا… »136و آیات دیگر را نشنیده‌ای؟
قاضی گفت: فدایت شوم آنها چه کسانی هستند؟
امام جواب دادند: آنان ما هستیم. آیا نشنیده‌ای که می‌فرماید: «سیروا فیها لیالی. ایاماً آمنین137» یعنی در امان از انحراف بودن.
ب) از طریق سخنان پندگونه برای مردم
1. وقتی حضرت به شام وارد شد و با تعرض پیرمرد شامی روبرو گردید، خود را مصداق «ذوی القربی» و «اهل بیت» معرفی کرد138.
2. ابوخالد کابلی از امام تعداد امامان بعد از ایشان را می‌پرسد، حضرت ضمن اینکه خود را امام چهارم معرفی می‌کند. بقیه امامان را می‌شمرد.139
3. امام صادق از پدر بزرگوارش نقل می‌کنند که علی بن الحسین می‌فرمودند:
ما پیشوای مسلمانان، حجت‌های خدا بر جهانیان، سرور مؤمنان، پیشوای سفیدرویان قیامت و دوستدار مؤمنان هستیم. ما واسطه امنیت اهل زمین هستیم، چنانکه ستارگان وسیله امنیت اهل آسمان هستند… اگر آنچه در زمین است متعلق به ما نبود، زمین اهل خود را در خود فرو میبرد140.
ج) از طریق دعا
امام سجاد در ضمن دعاهای نورانی خود، برای مقابله با انحراف فاصله گرفتن مردم از اهل بیت در چندین مورد در دعاها به بیان مفهوم امامت پرداخته و آن را مورد تفسیر و تبیین قرار داده است.
1. دعای امام سجاد درروز عرفه
بارالها تو در هر زمان دینت را به وسیله امامی تأیید کردی و او را نشانه هدایت بندگانت و مشعلی تابناک در شهرهایت قرار دادی، پس از آنکه رشته او را به ریسمان خود پیوند زدی، و او را وسیله دستیابی به خشنودی خود ساختی، و فرمانبرداریش را واجب کردی، و از نافرمانیش بر حذر داشتی، و فرمان دادی که اوامرش را اطاعت و نواهیش را ترک کنند و کسی بر او تقدم نجوید و از او عقب نیفتد…
پروردگارا! به وسیله او کتاب و حدود و احکام و سنت‌های پیامبرت را که درود تو بر او و بر آل او باد به پا دار، و توسط او آن نشانه‌های دینت را که ستمگران از بین برده‌اند احیا کن، وبه وسیله او تیرگی ستم را از راه خود پاک ساز و سختی راه خود را برطرف ساز، و آنان را که از راهت منحرف شده‌اند از سر راه بردار141…
امام در این فرازهای دعای شریف عرفه، به طور غیر مستقیم خود را حاکم منصوب از جانب خداوند معرفی می‌کند که برای قیام به امر خدا و محافظت و پشتیبانی دین برگزیده شده است.این تعبیرها بر تصریح امام به امر حکومت و مقام امامت می‌باشد که همان تصدی امور دینی و دنیایی مردم می‌باشد.
2.تأکید بر تعبیر «صلوات» به صورت کامل در دعاهای امام سجاد
در میان دعاهای حضرت تعبیری وجود دارد که اغلب تکرار شده و کمتر دعایی است که از این تعبیر خالی باشد. این تعبیر «صلوات بر محمد و آل محمد» است. زمانی که حتی قرار دادن نام علی بر فرزندان تقیبح می‌شد و افراد بدین دلیل مورد تهدید قرار می‌گیرند و امویان یکی از بهترین کارها را دشنام دادن به علی می‌دانستند142. به کار گرفتن این تعبیر ارزش خود را به خوبی نشان می‌دهد. تکیه امام در پیوند دادن محمد و آل او، امری است که خداوند آن را ضمن دستور بر صلوات بر رسول آورده واهمیت زیادی برای بیان عقاید شیعی دارد. روایتی از حضرت سجاد که به تحکیم پیوند محمد و آل محمد تأکید می‌کند نشان از حساسیت حضرت نسبت به‌این امر مهم دارد.
آن حضرت فرمودند: خداوند صلوات بر پیامبرش را بر عالم واجب کرده، و ما را نیز به آن مقرون ساخته است. کسی که بر رسول خدا صلوات بفرستد اما بر ما صلوات نفرستد، صلواتش را بر رسول ناقص گذاشته و دستور خدا را ترک کرده است143. همراهی محمد و آل محمد، می‌تواند تاثیر مهمی در موضع مردم نسبت به خاندان رسول خدا داشته باشد و مانع این فاصله و انحراف مردم بشود که امام سجاد در دعاهای خود به خوبی به آن پرداخته است.
د) از طریق کرامات و خبر دادن از امور غیبی
یکی از شیوه‌های امام در مقابله با انحراف دوری مردم از اهل بیت و همچنین برای اثبات و تبیین مقام امامت خودشان، انجام کارهای خارق العاده و خبر دادن از آینده و امور ناپیدا بود. این اقدام امام برای خیلی ازمردم ثابت می‌شد که امام سجاد از جانب خدا به امامت منصوب شده اند و امامت و ولایت دیگران مشروع نیست و تنها فقط یک ادعا می‌باشد که همین اقدام امام جلوی خیلی از انحرافات اعتقادی و فکری را می‌گرفت و مردم را گرد امام جمع می‌کرد. امام زین العابدین در موارد زیادی از این شیوه بهره جست که ما در اینجا برای نمونه دو مورد را اشاره می‌کنیم:
1. بعد از شهادت امام حسین، محمد بن حنفیه مدعی امامت شد. امام سجاد برای رفع این نزاع، داوری حجرالاسود را به وی پیشنهاد کرد، محمد پذیرفت. وقتی محمد نتوانست برای امامت خویش، ازحجرالاسود شهادت بگیرد، حضرت سجاد پیش آمد و بعد از دعا، خطاب به سنگ فرمود:
«به حق آن که میثاق پیامبران، اوصیاء و همه مردم را در تو به امانت گذاشت می‌خواهم که به زبان عربی آشکار از وصی و امام بعد از حسین بن علی ما را خبر دهی.»
آنگاه سنگ چنان حرکتی کرد که نزدیک بود از جایش بیفتد، سپس با زبان عربی فصیح گفت: پروردگارا! وصایت و امامت بعد از حسین بن علی، با علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب فرزند فاطمه، دختر رسول خدا است. محمد با شنیدن این شهادت در حالی که ولایت امام سجاد را پذیرفت، بازگشت144.
2. وقتی عبدالملک به حجاج نامه نوشت که از ریختن خون فرزندان عبدالمطلب دست بکشد، امام در همان ساعت در نامه‌ای، زمان دقیق نگارش نامه و آنچه عبدالملک در آن نوشته بود، به وی خبر داد145. حضرت با این غیب گویی می‌خواهند به خلیفه نشان دهند، که تنها کسی شایسته حکومت و ولایت و امامت و رهبری امت است که میراث وحی پیامبر در اختیار اوست.
2. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا؛
یکی دیگر از ابعاد مبارزاتی حضرت در مقابل با منحرف شدن و فاصله گرفتن مردم از اهل بیت، بعد از واقعه عاشورا، زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا توسط امام با گریه بر شهیدان این واقعه و زنده نگه داشتن خاطره ی آنان بود که یک نوع مبارزه منفی علیه حکومت وقت به حساب می‌آمد.
وقتی که هنگام افطار، برای امام سجاد غذا و آب می‌آوردند و مقابل آن بزرگوار می‌گذاشتند، تا نگاه حضرت به آب و غذا می‌افتاد، می‌فرمود: «به خدا قسم پسر پیامبر گرسنه و تشنه کشته شد.» و پیوسته این جمله را تکرار می‌کرد و اشک می‌ریخت تا غذا و آب، با اشک دیدگانش مخلوط می‌شد و این کار ادامه داشت تا حضرت از دنیا رفت146.
یکی از غلامان ایشان گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا غم و اندوه شما پایانی ندارد؟ !
حضرت فرمود: وای بر تو، یعقوب دوازده فرزند داشت که یکی از آنان ناپدید شد، در مصیبت فراق او مویش
