فناوری و مالی، باعث تغییرات عمدهای در گونه‌های مختلف بازارهای مالی و ابزارهای مورد استفاده در آنها شده است. از طرفی توسعه ابزارها و بازارهای مالی، نیازمند نوآوری، تغییر روش‌های پیشین، طراحی روش‌های جدید و دگرگونی نحوه مبادلات سهام در بازارهای مالی بوده که ماحصل آن افزایش سرعت و کاهش هزینه بوده است. از این رو جامعه اقتصادی ایران نیز باید با توجه به نیازهای توسعه‌ای و شرایط اقتصادی و فرهنگی، از روشها و تجربیات سایر کشورهای جهان در امر توسعه مالی و در نهایت توسعه اقتصادی بهره‌مند شود.
نمودار(2-2): فرآیند مالی – اقتصادی
2-2-3 بازار سرمایه
در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پیشرو، بازار سرمایه به عنوان منبع اصلی تأمین مالی و جذب منابع پساندازی محسوب می‌گردد. از سوی دیگر، این بازار ارتباط منطقی گروه متوسط درآمدی را با بدنه اقتصاد بهوجود آورده و امکان حضور و دلبستگی توده مردم را به اقتصاد کشور فراهم نموده است.به همین دلیل سهم بازار سرمایه و بورس اوراق بهادار از اقتصاد ملی در کشورهای توسعه یافته قابل توجه بوده و به عنوان عاملی مهم در شکلگیری و ایجاد ارتباط با اقتصاد بین الملل نمود داشته است. اطلاعات فدراسیون جهانی بورس نشان میدهد که سهم بازار سرمایه از تولید ناخالص ملی در کشورهای توسعه یافته صنعتی بیش از ١٠٠ درصد میباشد. سهم این بازار برای کشورهای در حال توسعه نیز فرآیندی صعودی را طی می‌کند و به طور میانگین بیش از ٥٠ درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل میدهد (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 30 ).
بررسی بازار سرمایه ایران حاکی از آن است که بورس اوراق بهادار در دورههای مختلف حیات خود بنا به دلایل گوناگون تاکنون نتوانسته است نقش عمدهای در تأمین منابع مالی داشته باشد و گاهی با کاهش شدید فعالیت و رکود مواجه بوده است.
اکنون پرسش اصلی این است که، چرا با وجود امکانات سرمایهای مناسب و منابع مالی قابل اتکا نتوانستهایم بازار سرمایه را تجهیز کرده و در جذب منابع خارجی نیز ناموفق بودهایم، با وجود آنکه می‌دانیم باید بازار سرمایه توسعه یافته داشته باشیم، دست اندرکاران بازار سرمایه بر این اعتقادند که وجود یا عدم وجود چند عامل مهم، تأثیر بسزایی در بازار سرمایه دارد که شامل:
امنیت: مهمترین عنصر بهوجود آورنده بازار سرمایه امنیت است. در واقع امنیت در بعد اقتصادی، سیاسی و قانونی است که می‌تواند با ایجاد چشم انداز میان مدت برای سهامداران و سرمایه‌گذاران، به عنوان اساسیترین عاملی که بازار سرمایه را به پیش میبرد و حضور سرمایه‌گذاران در آن را با دوام میسازد، عمل کند.
بر اساس آخرین اطلاعات واحد اقتصادی اکونومیست26، ایران با ریسک اقتصادی ٦٧ درصد در رده D و در رتبه ٥٨ از بین ٦٠ کشور مورد بررسی قرار دارد. بر این اساس تنها کشورهایی مانند نیجریه و و نزوئلا از ریسک بیشتری برخوردار هستند.
قانون: یکی دیگر از اصلیترین عوامل شکلگیری بازار سرمایه وجود قانون به روز و مناسب با شرایط بازار سرمایه میباشد. در حال حاضر قانون جدید در بازار سرمایه ایران در شرف اجراست و امید است که بخشی از کاستیهای بازار سرمایه در امر نظارت و قانونگذاری مرتفع گردد. با وجود آنکه وجود قانون مناسب و به روز می‌تواند تا حدی مشکلات بازار سرمایه ایران را رفع نماید، باید توجه داشت که ایجاد سازوکار مناسب برای اجرای قانون و همچنین وجود پشتوانه قانونی از الزامات اولیه بازار سرمایه است.
آموزش: آشنایی و درک جامعه سهامداری و سرمایهگذاری با رفتار صحیح و بلند مدت سرمایهگذاری بسیار حائز اهمیت بوده و لزوم برنامهریزی و توجه در این زمینه را گوشزد میسازد. این مسأله خصوصاً در ارتباط با نقش دانشگاهها، گنجاندن آشنایی با بازار سرمایه در دروس، استفاده از برنامه‌های مناسب تلویزیونی و سازوکارهای تبلیغاتی و جذب گروههای مختلف مردم به بورس نمود می‌یابد (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 39-35).
2-2-4 بازارهای مالی
بازار مالی بازاری است که، در آن صاحبان پسانداز و آنان که به منابع مالی نیاز دارند، با یکدیگر جمع می‌شوند و مبادلاتی را انجام می دهند. این بازار متشکل است از موسسأت مالی نظیر بانکهای تجاری، شرکت‌های بیمه، صندوق‌های بازنشستگی، سازمانهای بورس اوراق بهادار و نظایر اینها، که در این میان کارگزاران مالی نیز نقش رابط را میان سرمایه‌گذاران و شرکت‌های نیازمند بر عهده میگیرند (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، ٩٠).
بازار مالی در طیف گسترده عبارت است از، مبادله سرمایه و به ویژه وجه نقد که شرکت‌ها در واقع منابع مالی مورد نیاز خود را از عرضهکنندگان وجه نقد، تأمین می‌کنند. بنگاههای اقتصادی (در سطح خرد) و به برنامهریزان کلان اقتصادی (در سطح کلان) با شناخت بازارهای مالی، تداوم فعالیت سازمانها را بهبود می‌بخشند و شرایط لازم را برای رشد و توسعه کشور فراهم میآورند.
برای بررسی نظام مالی در ایران ابتدا باید مشخص نمائیم ویژگیهای نظام مالی در ایران چیست، براساس تقسیم بندی نظامهای مالی از دو بعد پایه- بانک و پایه – اوراق بهادار، نظام مالی در ایران مبتنی بر بانک است.
در نظام مالی پایه- بانک، که، ارائه خدمات مالی پایه و فراگیر، شالودۀ اصلی نظامهای مالی در اقتصادهای پولی را تشکیل میدهد. در این نظام سرمایهگذاری یا اعتبار به روش غیرمستقیم صورت میگیرد. در این روش پساندازکنندگان کوچک نزد واسطههای مالی که عموماً بانکها و سایر نهادهای مالی سپردهپذیر هستند، اقدام به اندوختن پسانداز مینمایند. در این روش سرمایهگذاری غیرمستقیم، اکثر ابزارهایی که پیش روی پساندازکنندگان قرار گرفته است به صورت انواع مختلف سپردههای بانکی کوتاهمدت و بلندمدت میباشند.
در نظام مالی پایه- اوراق بهادار، سرمایهگذاری یا اعطای اعتبار به واحدهای تولیدی یا تجاری به شیوه مستقیم صورت میگیرد. در اینجا اعتبار دهندگان یا پساندازکنندگان، وجوه مازاد خود را تبدیل به اوراق بهادار کوتاه مدت و بلندمدت، شهرداریها و بنگاههای اقتصادی مینمایند. این نوع مراودات و معاملات مالی در برگیرنده استفاده از اوراق بهادار در بازار مالی میباشند.
کانت و لواین27 و … نقش ساختار اقتصادی را بر رشد اقتصادی بین کشورهای مورد بررسی قرار داده و دریافتند که ساختارهای متفاوت بازار مالی بر پایه بانک و یا بازار اوراق بهادار می‌تواند اثرات متفاوتی در میزان همبستگی و ارتباط توسعه بخش مالی و رشد اقتصادی به همراه داشته باشد. نتایج بررسیهای آنها در این زمینه نشان میدهد که:
1. بانکها، موسسأت مالی غیر بانکی و بازار اوراق بهادار در کشورهای ثروتمند، فعالتر و کاراتر میباشد، بهعبارت دیگر به طور متوسط توسعه‌یافتگی ساختارهای مالی در کشورهای ثروتمند بیشتر است.
2. بازار اوراق بهادار در کشورهای با درآمد بالا بسیار فعالتر و کاراتر در ارتباط با شبکه بانک عمل می‌کند.
3. با توسعه اقتصادی، ساختار مالی کشورها به سمت بازار محوری تمایل خواهد داشت.
بر اساس نوع نهادها، میزان تکامل و بازیگران اصلی بازار مالی کشور و همچنین سهم متغیرهایی مانند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص28 و نسبت حجم معاملات29 در دو بازار پول و سرمایه به تولید ناخالص داخلی نظام مالی موجود در کشور را میتوان بانک محور دانست(هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 20).
2-2-5 طبقهبندی بازارهای مالی
بازارهای مالی بر پایه معیارهای متفاوتی قابل طبقهبندی هستند که در زیر به آنها اشاره میکنیم:
طبقهبندی براساس ماهیت حق مالی
بازاربدهی
بازارسرمایه
طبقهبندی براساس سررسید تعهدات مالی
بازارپول30
بازار سرمایه
طبقهبندی براساس مرحله انتشار
بازار اولیه31
بازار ثانویه32
طبقهبندی براساس واگذاری فوری یا واگذاری آنی
بازار نقدی یا آنی
بازار مشتقه
طبقهبندی براساس ساختار سازمانی
بازار حراج33
بازار خارج از بورس
بازار از طریق واسطه
برای جلوگیری از طولانی شدن بحث در اینجا فقط به تشریح طبقهبندی بازارهای مالی براساس سررسید تعهدات مالی (که ارتباط بیشتری با موضوع دارد) پرداخته است:
2-2-5-1 ابزارهای مالی موجود در بازار پول
1. اوراق خزانه34
٢. اوراق تجاری35
٣. گواهی سپرده بانکی قابل معامله
٤. قبولی بانک
٥. قراردادهای بازخرید
٦. استقراض بین بانکی
٧. دلار اروپایی36
2-2-5-2 ابزارهای مالی موجود در بازار سرمایه
١. سهام عادی37
٢. سهام ممتاز38
2-2-5-2-1 سهام عادی
سهام عادی یک نوع دارایی مالی است که نشان‌دهنده مالکیت در یک شرکت است و دارنده سهام عادی به نسبت تعداد سهامی که از کل سهام شرکت در اختیار دارد مالک شرکت محسوب می‌شود. سهام عادی معمولاً فاقد سررسید است. از حقوق سهامداران عادی میتوان به “حق دریافت سود سهام در هنگام تقسیم سود، حق رأی در انتخاب هیأت مدیره و بازرسان شرکت و سایر تصمیماتی که شرکت در مجمع عمومی به رای میگذارد ” نام برد. آنچه پس از پرداخت سود و داراییها به بستانکاران و دارندگان سهام ممتاز باقی میماند، حق سهامداران عادی است. از آنجا که سهام عادی هرگز سررسید نمی‌شود، سود تقسیمی هر سال معمولاً به صورت نقدی و یا به صورت سهام جایزه (افزایش سرمایه)، پرداخت می‌شود. مهمترین مزایای سهام عادی رشد قیمت آن و همچنین افزایش سود بالقوه سهام عادی در آینده است. قیمت سهام عادی نوسان شدیدی داشته و معمولاً این نوع سهام بیشتر از اوراق بهادار در بازارهای بورس معامله می‌شود (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 52).
2-2-5-2-2 سهام ممتاز
سهام ممتاز نوعی از سهام است که دارنده آن نسبت به درآمدها و داراییهای شرکت، حق یا ادعای محدود و معینی دارد؛ سهام ممتاز را اوراق دورگه39 (ترکیبی) مینامند. زیرا هم ویژگی اوراق قرضه و هم خصوصیت سهام عادی را دارند.
این ویژگیها به شرح زیر است:
١- سهام ممتاز دربردارنده نوعی حق مالکیت برای دارنده آن است.
٢- سهام ممتاز سررسید ندارد و عمر آن به عمر شرکت بستگی دارد.
٣- شرکت انتشاردهنده نباید داراییهای خود را به عنوان وثیقه یا رهن اوراق بهادار قرار دهد، زیرا سهامداران ممتاز دارای حق مالکانه هستند.
٤- به دارندگان سهام ممتاز سود پرداخت می‌شود.
٥- دارندگان سهام ممتاز از نظر دریافت سود سهام بر دارندگان عادی حق تقدم دارند.
٦- اگر شرکت که سهام ممتاز دیگری را خریداری کند از تخفیف مالیاتی خاصی بابت سود سهام دریافتی برخوردار خواهند شد (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 53).
نظام مالی ٥ وظیفه اصلی دارد که شامل موارد زیر است:
١- واسطههای مالی با استفاده از دانش و تکنیک خود به ارزیابی و سنجش بنگاهها، مدیران، طرحها و آلترناتیوهای40 مختلف سرمایهگذاری می پردازند.
٢- نظام مالی قادر است منابع مالی را از طریق پساندازهای کوچک و پراکنده برای هدایت به سمت بنگاهها و طرحهایی که قبلاً به عنوان طرح اقتصادی شناخته شدهاند جمعآوری کرده و به شکل مناسب تخصیص دهد.
٣- واسطههای مالی و مشارکتکنندگان در بازارهای مالی زمینه اداره و کنترل شرکتی بنگاهها و مدیران را فراهم میسازند.
٤- نظام مالی تجارت و مبادله را تسهیل می‌کند.
٥- نظام مالی ریسک را قیمتگذاری کرده و مکانیسمهای ادغام، اصلاح و مبادله آن را فراهم می‌آورد (هیبتی، نیکومرام و رهنمای رودپشتی ١٣٨٧، 10).
2-3 شاخص
2-3-1 تعریف شاخص
کلمه شاخص41 در کل به معنای نمودار یا نشان‌دهنده یا نماینده میباشد. شاخص کمیتی است که نماینده چند متغیر همگن میباشد و وسیله‌ای برای اندازهگیری و مقایسه پدیده‌هایی است که دارای ماهیت و خاصیت مشخصی هستند که برمبنای آن میتوان تغییرات ایجاد شده در متغیرهای
