پهلوی پرداخته و برای آنها، معادل فارسی نو آورده است. هوبشمان (1895)، واژه های فارسی را ریشه شناسی کرده است. بارتولومه (1904)، در کنار واژه های اوستایی معادلهای پهلوی آنها را هم آورده است. جاماسب آسانا (1913)، این متن را به فارسی ترجمه کرده است. کانگا (1946)، این متن را به انگلیسی ترجمه کرده است و کیا آنرا به فارسی برگردانده است.نیبرگ (1964)، دستور زبان جامعی برای واژه های پهلوی با ذکر گونه های مختلف کلمات و افعال و حتی حروف آورده است. شروو (2007)، درباره‌ی زبان پهلوی بحث های قابل توجهی ارائه داده است. ماریا ماتسوخ و رونالد اِمریک (2009)، درباره‌ی تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، مطالب مفصلی آورده اند.کیا (1331)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده است. بهار (1347)، این متن را به فارسی ترجمه کرده است. عریان (1371)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده است. میرزای ناظر (1373)، این متن را آوانویسی و ترجمه کرده و یادداشت هایی هم به آن افزوده است. لازم به ذکر است که این متن، فاقد مباحث ریشه شناسی و اسطوره شناختی است. منصوري (1384)، به بررسي ريشه‌شناسي واژه‌ها و افعال زبان پهلوی پرداخته است و منبع حائز اهميتي مي‌باشد. ابوالقاسمی (1385)، ماده ها و ریشه های فعل های پهلوی را با ذکر صورت ضعیف و قوی آنها به طور کامل مورد بررسی قرار داده است. وی همچنین (1387)، به ریشه شناسی واژه ها و تحول آوایی آنها تا فارسی امروز پرداخته است. آموزگار و تفضلي (1386)، توضیح مختصری در خصوص دستور زبان فارسی میانه و نیز واژه‌هاي پهلوي به همراه ترجمه‌ی فارسي و ساختار دستور هر كلمه آورده‌اند. تفضلي (1386)، تمام ادبيات پهلوي را بررسي نموده و بعد از معرفي متن‌های پهلوي، به معرفي كوتاهي از محتوا و موضوع ماه فروردین روز خرداد پرداخته، و در آخر گفته است كه اين اندرز به فارسي ترجمه شده است. ابوالقاسمي (1387)، در اثر ديگري، به طور كامل نقش واژه‌ها و كاربرد آنها در جملات فارسي ميانه را مورد بررسي قرار داده است.منصوري و حسن‌زاده (1387)، در کتابی به بررسي ريشه‌شناختي افعال در زبان فارسي پرداخته‌اند. راستارگویوا (1379)، نکات بسیار مهمی را در مورد کل دستور زبان پهلوی آورده است. مكِنزي (1388)، واژه‌هاي پهلوي را ترجمه نموده است. این کتاب به عنوان معتبرترین اثر برای یافتن واژه های این متن می باشد و این بر اساس آن آوانویسی می شود. فرهنگ یاد شده در بردارنده املای پهلوی واژه ها، معنی فارسی و حرف نویسی و آوانویسی آنهاست. رجب پور شیرازی (1390)، بندهای 1 تا 289 متن پهلوی دینکرد ششم را حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه کرده و واژه نامه ریشه شناسانه ی آنرا ارائه داده است. دیده خورشید (1390)، به بررسی بندهای 290 الی آخر متن پهلوی دینکرد ششم، همراه با حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه آن پرداخته است. زاهدی (1391)، در پایان نامه ای با موضوع اندرزی، به بررسی حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه، تجزیه و تحلیل دستوری و اشتقاقی واژه ها و تدوین واژه نامه بسامدی پرداخته است.ید ملت (1391)، در متن اندرز اوشنر دانا به حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه پرداخته و واژه نامه بسامدی برای آن تدوین کرده است.شرقی (1392)، متن پهلوی گزارش شطرنج و نهش نیواردشیر را حرف نویسی، آوانویسی و ترجمه کرده است.متین پور (1392)، متن پهلوی اندرز دستوران به بهدینان را حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه کرده است و واژه نامه ریشه شناختی و یادداشت هایی هم به آن افزوده است. در سايت Titus كه اكثر متن‌هاي پهلوي آوانويسي شده ، آوانویسی متن ماه فروردین روز خرداد نيز آورده شده است.
1-5 روش تحقیق
روش كار اين پژوهش، كتابخانه‌اي مي‌باشد، بدين صورت كه اين متن ابتدا بر اساس فرهنگ كوچك زبان پهلوي مكنزي بند بند حرف‌نويسي، آوانويسي و ترجمه مي‌شود و تمامي واژه‌هاي پهلوي آن فيش‌برداري شده و معني فارسي هر واژه و گونه‌هاي ديگر آن به زبان‌هاي ديگر مانند اوستايي، فارسي باستان، ايران باستان، سنسكريت، پهلوي اشكاني و ترفاني آن نوشته شده و نقش دستوري آن كلمه بررسي مي‌شود، که در صورت لزوم درباره واژه‌هاي دشوار، يادداشت‌هاي زبان‌شناختي نوشته مي‌شود و همچنین درباره‌ی واژه های اسطوره ای، مطالب و یادداشتهای اسطوره شناختی آورده می شودو در پايان واژه‌نامه بَسامديريشه‌شناختي پهلوي خواهد بود كه در اين بخش ترتيب كلمات بر اساس صورت آوانويسي و به ترتيب حروف الفباي پهلوي به شيوه‌ي مكِنزي ارائه مي‌شود.
فصل دوم
معرفی متن پهلوی ماه فروردین، روز خرداد
2-1 محتوای متن
متن پهلوی «ماه فروردین، روز خرداد» درباره‌ی خجستگی روز ششم فروردین (=روز خرداد) نوشته شده و در آن رویدادهای اساطیری مهمی که از آغاز آفرینش تا پایان جهان در این روز فرخنده، روی داده یا روی خواهد داد، نگاشته شده است.
تنها شخصیت تاریخی که از او در این نوشته یاد شده خسرو پرویز (=خسرو هرمزدان) میباشد؛ بنابراین تاریخ این نوشته را باید به دورهی کشورداری خسرو پرویز در سالهای 607-608 میلادی، یعنی پیش از نبرد خسرو پرویز با «هراکلیوس» قیصر روم و پیش از مرگ وی در سال 630 دانست. زیرا از این پیشآمدهای ناگوار اواخر دورهی فرمانروایی خسرو در آن نشانی نیست.
این متن شامل 47 بند میباشد. بند 1 و 2 شامل پرسش و پاسخ میباشد. در بند 1 زردشت علت اهمیت روز خرداد از ماه فروردین را از اوهرمزد میپرسد. و اوهرمزد در بند 2 به او چنین پاسخ میدهد که در این روز جانِ جهانیان را آفریده است.
بند 3 تا 12 رویدادهایی که در این روز اتفاق افتاده است به ترتیب زمانی آورده شده است. پیدایی کیومرث در جهان، کشته شدن دیو ارزور به دست کیومرث، روییدن مهری و مهریانه از زمین در این روز، پدیدار شدن هوشنگ پیشدادی، به باره گرفتن اهریمن به واسطهی تهمورث، بیمرگ و بیپیری کردن جهان توسط جم در این روز، و در این روز بود که فریدون جهان را بخش کرد.
بندهای 16 تا 27 مانند بندهای پیشین شامل رویدادهایی است که در گذشته اتفاق افتاده است، مانند: در روز خرداد از ماه فروردین منوچهر بر کین ایرج بیرون آمد و سلم و توز را از برای کین ایرج بکشت. در این روز سام نریمانان سناویزک دیو را کشت. همچنین اژدهاک را هم در این روز کشت. کیخسرو پسر سیاوش افراسیاب را در همین روز کشت و نیز در همین روز بود که او با شکوه به بهشت رفت. در این روز بود که منوچهر و آرش زمین از افراسیاب باز پس گرفتند و زردشت در این روز به همپرسگی هرمزد رسید و دین مزدیسنان را از هرمزد گرفت و سرانجام کیگشتاسبشاه از زردشت دین را پذیرفت.
از بندهای 28 تا 47 شامل رویدادهایی میشوند که در آینده اتفاق خواهند افتاد، مانند: ظهور بهرام ورجاوند. بیرون آمدن پشوتن از کنگدژ، ظهور هوشیدر و اتفاقاتی که در زمان او روی خواهد داد. در همین روز سام نریمان اژدهاک را خواهد کشت و پادشاه خواهد شد و پس از او 57 سال کیخسرو پادشاه شود و سوشیانس موبدان موبد. بعد از آنها کیگشتاسب به شاهی میرسد و زردشت موبدان موبد خواهد شد. در همین روز رستاخیز و تنِ پسین صورت خواهد گرفت و جهان بیمرگ میشود. اهریمن و دیوان در این روز ناکار خواهند شد. این زمین در این روز به ستاره پایه خواهد رفت و گرودمان از جای خود به ستاره پایه میآید و همه جا گرودمان خواهد شد. مردم به سن چهل ساله و پانزده ساله برانگیخته خواهند شد. زنان و مردانی که همسر نداشتهاند، دارای همسر خواهند شد و در نهایت مردم همیشه سیر و آسوده خواهند ماند و آرزوی خوردن چیزی نخواهند کرد و جهان پاک و بیمرگ خواهد شد.
2-2 سبک نگارش متن
علاوه بر مطالبی که تاکنون ارائه شده در این بخش به سبک، ترکیب و ساخت جملههای متن پهلوی ماه فروردین روز خرداد پرداخته میشود. این متن سبک سادهای دارد و جملههای آن کوتاه و روشن است. بسیاری از واژگان این متن به فارسی نو رسیده است.
یکی از ویژگیهای نگارشی این متن این است که پُر است از اسامی خاص، و تا جایی که ممکن بوده است نگارنده صورتهای دیگر این اسامی خاص را آورده است. و این خود یکی از برجستگیهای این متن است.
از دیگر موارد ساختار دستوری ماضی نقلی مجهول در فعل xward §st§d که متشکل از دو جزء xward (بن ماضی) و §st§d (فعل مضارع اخباری، سوم شخص مفرد) میباشد. این دو با هم فعل ماضی نقلی، مجهول، سوم شخص مفرد در مفهوم جمع را میسازند و در این ساختار فاعل منطقی (آنکه)، است. این افعال در زبان پهلوی از برجستگی خاصی برخوردارند.
ud ka g©øt xward §st§d pad d¦d ī Øehel s¦lag abar hang§z§nd. ud ka g©øt n§ xward §st§d pad d¦d ī p¦nzdah s¦lag ul hang§z§nd.
و آنکه گوشت خورده است به سن چهل ساله برانگیخته شود و آنکه گوشت نخورده است به سن پانزده ساله برانگیخته شود.
یا “آنهایی که گوشت خوردهاند به سن چهل ساله برانگیخته شوند و آنهایی که گوشت نخوردهاند به سن پانزده ساله برانگیخته شوند”.
افعال ماضی متعدی ارگاتیو نیز در این متن زیاد به چشم می خورد:
به عنوان نمونه در بندهای 5، 10، 12:
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d Goy©mart Arzªr b§ ©zad.
ماه فروردین روز خرداد کیومرث ]دیو[ ارزو ]را[ بکشت.
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d ¬am paym¦nag az duøox b§ ¦ward ud andar g§h¦n © payd¦gīh mad.
ماه فروردین روز خرداد جم پیمانه از دوزخ بیاورد و در جهان آشکار شد.
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d Fr§d©n baxøiøn ī g§h¦n kard.
ماه فروردین روز خرداد فریدون جهان را تقسیم کرد.
از مشخصه‌های این متن استفاده از افعال مضارع اخباری در مفهوم آینده می باشد. و این افعال از بند 27 تا آخر وجود دارند. مثل: ras§d در بند 27
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d dah haøt Øiø pad dah haøt s¦l © husraw Ohrmazd¦n ras§d.
و همچنین افعال دیگر از این دست مثل: ¦y§d, kun§d, ئø§d, gīr§d, baw§d, ©zan§d و …
در دو مورد فعل ماضی لازم به چشم می خورد. بند 2 و بند 15
Ohrmazd passox d¦d kª Spit¦m¦n Zardu (x)øt m¦h ī Frawardīn r©z ī Hord¦d gy¦n ī g§h¦nīg¦n d¦d h§m.
اوهرمزد پاسخ داد که ]ای[ زردشت سپیدمان ماه فروردین روز خرداد جان جهانیان دادم (= آفریدم).
Salm ud Tªz andar pidar a-burd-fram¦n øud h§nd ud Eriz ī br¦d ī xw§ø r¦y b§ ©zad h§nd.
سلم و توز در برابر پدر نافرمان شدند و ایرج برادر خویش را بکشتند.
مورد دیگر افعال مرکب است. مثل: ab¦z stad در بند 22.
m¦h Frawardīn r©z ī Hord¦d ManªøØihr ud Ereø ī ø§b¦g-tigr zamīg az Fr¦siy¦g ī Tªr ab¦z stad.
ماه فروردين روز خرداد منوچهر و آرش چابك‌تير زمين از افراسياب توراني باز گرفت[ند].
این فعل مرکب از پیشوند ab¦z و فعل ماضی، سوم شخص مفرد stad میباشد.
در فارسی میانه پسوندها از عوامل کاربردی میباشند که در بسیاری از موارد اسم را به صفت یا برعکس صفت را به اسم تبدیل میکنند. در بند 9 واژهی ab§-marg و ab§-zarm¦n که از دو جزء ab§ (پیشوند) و marg (اسم) تشکیل شده و با هم صفت را به وجود آورده است.
افعال مضارع اخباری در اکثر بندها به کار برده شده است. همچون افعال: kun§d, ¦y§d و d¦r§nd و …
اسامی مصدری بسیاری که از یک ماده مضارع با افزودن پسوند مصدرساز iøn تبدیل به اسم مصدر شدهاند، همانند: xwariøn و zīniøn در بند 47.
در اين متن افعال از ابتدا تا بند 26 به صورت ماضي آمده‌اند و از بند 27 به بعد به صورت مضارع در معناي آينده آمده‌اند.
2-3 زمان تألیف متن
اسطورهها بخش مهمی از تاریخ را دربر میگیرند و به نوعی بیانگر اعتقادات و تفکرات مردم و فرهنگ جامعهاند و سینه به سینه به نسلهای بعدی در قالب داستانهای نغز و شیرین منتقل میشوند. بنابراین موضوع اسطوره در ادبیات ما جایگاه مهمی دارد و نقل اسطوره در کتابهای ادبی و تاریخی بیانگر اهمیت آنها در فرهنگ و جامعهی ایرانی است.
متن اسطورهای «ماه فروردین، روز خرداد» از متون متأخر دورهی ساسانیان محسو
