سازمان یک سازمانباسابقهتحقیقاتیوآموزشیبودهکهبهمنظورمطالعهوپژوهشبرایتوسعهاقتصادي،اجتماعيوفرهنگيبخشكشاورزيوارتقايجايگاهآندراقتصادمليوتوسعهروستاييو عشايري زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی فعالیت می‌نماید و در مدت بیش از 80 سال منشاء خدمات گسترده‌ای در حوزه‌های متنوع کشاورزی، دامداری، آبخیزداری و… بوده است (وب‌سایت سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، 8 شهریور 1393)، به عنوان نمونه‌ای از کتابخانه‌های تخصصی کشور برای مطالعه وضعیت مدیریت منابع خاکستری انتخاب شده‌اند. کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شامل کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی، کتابخانه‌های مراکز تحقیقاتی استانی و کتابخانه‌های مراکز آموزشی است که در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی به دلیل اینکه تابع مدیریت واحدی هستند و هدف‌های مشترکی را دنبال می‌کنند به عنوان جامعه پژوهش انتخاب شده‌اند. این کتابخانه‌ها دارای مجموعه‌ای از منابع خاکستری از قبیل پایان‌نامه‌ها، گزارشهای نهایی طرح‌های تحقیقاتی و منابعی از این قبیل است. با توجه به اینکه اهمیت مدیریت منابع خاکستری در کشور مورد توجه قرار نگرفته است و در این زمینه پژوهش جدی صورت نگرفته است، بنابراین انجام پژوهشی به‌منظور بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ضروری است تا وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه این منابع در این سازمان بررسی شود. منظور از مدیریت منابع خاکستری فراهم‌آوری یک ساختار جامع و انجام یک سلسله فعالیتهای نظام‌مند است که به دسترسی به منابع خاکستری منجر می‌شود. این موارد به این ترتیب است: مجموعه‌سازی که شامل انتخاب و سفارش و خرید منابع خاکستری است، سازماندهی که شامل فهرست‌تویسی و رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی منابع خاکستری است و اشاعه که شامل مواردی جون امانت منابع خاکستری و آگاهی از وجود آن‌ها توسط کاربران است. در این پژوهش سعی می‌شود که در نهایت براساس یافته‌های پژوهش، پیشنهادهایی در جهت بهبود وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری ارائه گردد تا بتواند کمک موثری برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.
1-3 ضرورت و اهمیت پژوهش
به این دلیل که منابع خاکستری حاصل پژوهش‌های علمی و تخصصی و اغلب بازتابی از دانش سازمانی هستند، بنابراین می‌توانند از نظر اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصربه‌فرد باشند، بنابراینانتشار منابع خاکستري و دسترسي آسان به آن‌ها نقش مهمي را در آگاهسازي محققان ايفا ميکند.به همین دلیل شناسایی این منابع در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و پژوهش حاضر سعی دارد پس از مطالعه در زمینه‌های مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به نتایجی دست یابد که در تقویت نقاط مثبت و رفع نقاط ضعف هر بخش موثر واقع شود و به شناساندن اصطلاح منابع خاکستری و همچنین شناساندن انواع منابع خاکستری در کتابخانه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و در نهایت تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف مدیریت منابع خاکستری منجر شود.
1-4 اهداف پژوهش
1-4-1هدف کلی
هدف پژوهش تعیین وضعیت مدیریت منابع خاکستری (مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری) در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-4-2 اهداف ویژه
– شناسایی انواع منابع خاكستري كه در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند.
– منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، با چه اصطلاحی شناخته شده‌اند و اصطلاح منابع خاکستری را بکار می‌برند یا نه.
– تعیین وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
– تعیین وضعیت سازماندهی منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
– تعیین وضعیت اشاعه منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
1-5 پرسش‌های پژوهش
1. منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با چه اصطلاحی شناخته می‌شوند؟
2. انواع منابع خاكستري كه در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، كدامند؟
3. وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟
4. سازماندهی منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیدر چه وضعیتی قرار دارد؟
5. وضعیت اشاعه منابع خاکستری در كتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزیچگونه است؟
1-6تعریف‌های عملیاتی
1-6-1 بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری
منظور بررسی کلی وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-6-2سایر منابع خاکستری
منظور سایر منابع مشابهی است که با توجه به تعریفی که از منابع خاکستری شده است در کتابخانه‌های مورد بررسی وجود دارد ولی در پرسشنامه مطرح نشده بود و پاسخ‌دهندگان در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی به آن‌ها اشاره کردند.
1-6-3کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی
منظور کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است. به دلیل اینکه در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی که زیر نظر مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی اداره می‌شوند بررسی شدند، کتابخانه‌های موسسات آموزشی که زیر نظر موسسه آموزش علمی کاربردی فعالیت دارند و مدیریت مجموعه آن‌ها با سیاست‌های کتابخانه‌های تحقیقاتی یکسان نیست و نیز دسترسی به اطلاعات آن‌ها به دلیل قرار داشتن در مدیریتی دیگر دشوار بود از جامعه پزوهش حذف شدند.
1-6-4 مدیریت منابع خاکستری
منظور مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-6-5 منابع خاکستری
هر منبع اطلاعاتیِ چاپی یا الکترونیکی – اعم از کتاب، نشریه، پایاننامه یا خبرنامه – که پس از تدوین و تولید وارد بازار نشر نشود، جزء انتشارات خاکستری محسوب می‌شود. بر این اساس، انتشارات خاکستری منابع اطلاعاتی خاصی هستند که با هدفی خاص و مخاطبی ویژه تولید می‌شوند، اما به دلیل تکثیر در سطح محدود و هدف غیرتجاری امکان دسترسی به آن‌ها در بازار نشر وجود ندارد. انتشارات خاکستری معمولاً از طریق پدیدآور حقیقی یا حقوقی در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرند (منصوریان، 30 آبان 1390). انواع منابع خاکستری به این ترتیب است: پایاننامه، طرح تحقیقاتی، گزارش‌ها شامل انواع گزارشهای فنی، گزارشهای دولتی، گزارشهای تحقیقاتی، گزارشهای سفر، گزارشهای هنری، گزارشهای آماری، مجموعه مقالات همایش‌ها، خبرنامه، استاندارد، اسناد، وب‌سایت، گروههای بحث الکترونیکی، نامههای الکترونیکی، یادداشت، برنامه همایش‌ها، کتابشناسی، عکس، اسلاید، نقشهها، ترجمه‌های غیرتجاری، یادبود و نظایر آن‌ها.
فصل دوم:
مبانی نظری و
پیشینه‌های پژوهش
2-1 مبانی نظری پژوهش
2-1-1مقدمه
در این فصل، ضمن اشاره به چارچوب و مبانی نظری پژوهش، به بررسی مطالعات و پژوهش‌هایی که در گذشته بر روی منابع خاکستری و مدیریت این منابع انجام گرفته است، پرداخته می‌شود. این فصل شامل دو بخش کلی است: بخش اول شامل تعریف منابع خاکستری، تاریخچه منابع خاکستری، انواع منابع خاکستری و مدیریت منابع خاکستری است. بخش دوم نیز پیشینه پژوهش در داخل، پیشینه پژوهش در خارج و جمع‌بندی پیشینه‌های پژوهش را شامل می‌شود.
2-1-2تعریف منابع خاکستری
کیمیاگری قرون وسطایی با خم شدن روی میزش در زیر نور شمع به تحریر اکتشافاتش می‌پرداخت. هدف او صرفا مکتوب نمودن فعالیت‌هایی بود که در آینده می‌توانست به عنوان یک منبع برای استفاده افرادی قرار گیرد که قصد آگاهی از پژوهش یا ادامه فعالیت او را دارند. سال‌ها بعد هم یک شیمیدان با استفاده از رایانه و واژه‌پرداز، نتایج تجربیات خود را که برای بازبینی جهت یک همکار ارسال می‌شود، یادداشت می‌کند. علی‌رغم وجود قرن‌ها فاصله بین آن‌ها، هر دو با نیت کشف حقایق، توسعه دانش بشری و کمک به بهبود زندگی خود و جوامع آتی در این راه گام برمی‌دارند. امروزه اسناد تهیه شده توسط هر دوی آن‌ها در زمره منابع خاکستری قرار گرفته است. این اصطلاح مطمئنا عجیب و غریب است اما، اصطلاح منابع خاکستری از عادت اروپاییان به استفاده از رنگ‌ها برای نامیدن انواع گوناگون اسناد، گرفته شده است. این اصطلاح در اواخر قرن 19، انتخاب و از دهه 1970 به بعد در آمریکا و اروپا پذیرفته شد. این اصطلاح در کشورهای امریکای لاتین و خصوصا برزیل اخیرا بیشتر به کار گرفته شده، اما به‌طور گسترده پذیرفته نشده است (دکارواهو، 1383، ص. 335).
اسنادی که به نوعی غیررسمی تولید می‌شوند و دانش بشری را ذخیره و منتقل می‌کنند در زمره این گونه “منابع” قرار می‌گیرند. بررسی روند این منابع از سال‌های اولیه قرن بیستم تاکنون، تصویر خوبی از پیشرفت این منابع و نیز نحوه تاثیر آن بر جامعه کنونی ارائه می‌کند (همان، ص. 336).
اسنادی که به نوعی غیر رسمی تولید می‌شوند و دانش بشری را ذخیره و منتقل کنند در زمره منابع خاکستری قرار می‌گیرند (اصنافی، 1392، ص. 11).
از نظر کوراس24، منابع خاکستری می‌تواند برای عموم تهیه شود؛ اما عامه‌پسند نبودن محتوی، عدم نظارت جدی بر نشر و دسترسی‌پذیر نبودنشان از راه‌های معمول اشاعه، ردیابی و تهیه آن‌ها را دشوار می‌کند. علاوه بر این، این اسناد انواع بسیار گوناگون دارند و از منابع بازنگری نشده پیش از چاپ تا اسنادی با محتوی بسیار تثبیت شده را در برمی‌گیرند (دکارواهو، 1383،ص. 337).
از نظر وود25 منابع خاکستری “منابعی هستندکه از طریق فروش قابل دستیابی نیستند”. همان‌طور که در طرح عملیاتی اطلاعات منابع خاکستری در 18 ژانویه 1995 اشاره شده، از نظر “گروه کاری منابع خاکستری بین‌سازمانی”26این مواد، منابع داخلی یا ظاهرا خارجی هستند که عموما از طریق مجراهای تخصصی در دسترس قرار می‌گیرند و قادر به ورود به مجاری عادی دسترسی و یا نشر و توزیع نیستند. همچنین در زمره منابع تحت پوشش برنامه‌های کنترل کتابشناختی و یا فراهم‌آوری منابع کتابفروشان یا کارگزاران اشتراک قرار نمی‌گیرند (همان).
از نظر پابلاسییون27، منابع خاکستری اسنادی ناپایدار و نامرئی28 هستند (به عبارت دیگر، در فهرست ناشران، کتابفروشان و کتابخانه‌ها دیده نمی‌شوند) و ردیابی آن‌ها دشوار است. در حالی که اکثرا دارای اطلاعات مرتبط و مهمی هستند (همان).
در سومین کنفرانس بین‌المللی منابع خاکستری29 در سال 1977 در لوکزامبورگ، منابع خاکستری به عنوان منابعی تعریف شد که در کلیه سطوح دولت، دانشگاه، صنعت و تجارت به‌صورت چاپی یا الکترونیکی، اما بدون نظارت ناشران تجاری تولید می‌شود. با این تعریف، اسناد الکترونیکی برای اولین بار، پا به دنیای منابع خاکستری نهاد (همان).
2-1-4تاریخچه منابع خاکستری
رشد منابع خاکستری نمایانگر افزایش روزافزون تولید اسناد به‌صورت “غیررسمی” است و تشکیل مرکزی برای کنترل و توزیع آن‌ها، همگام با پیشرفت فناوری در قرن گذشته توسعه یافته است. عامل و نیروی پیش برنده این فرایند، دانشمندانی بودند که به علنی کردن یافته‌های خود به‌طور سریع و غیررسمی تمایل داشتند. به نظر می‌رسد در مراحل اولیه، این تحول با انقلاب صنعتی پیوند داشته و پیشرفت صنایع هوایی نیز به آن سرعت بخشید. این مرحله با ورود به قرن بیستم، جنگ جهانی دوم ر
