ا پشت‌سر گذاشت. ذکر این نکته حائز اهمیت است که “گزارشات”، از اسناد اصلی و جالب این دوره به‌شمار می‌رود و این دلیل اطلاق “متون گزارشی”30 بدان‌ها بود، و اصطلاح منابع خاکستری تنها چند سال بعد در دهه 1970 در مورد آن‌ها به‌کار رفت (همان، ص. 338).
پیدایش منابع خاکستری ریشه در انقلاب صنعتی دارد. پیشرفت صنعت هوایی به آن سرعت بخشیده است. پیدایش جنگ جهانی دوم و استفاده روزافزون از گزارش‌ها و اسناد، به این منابع اهمیت بخشید و تولید آن‌ها را افزایش داد (اصنافی، 1392، ص. 9).
2-1-4-1جنگ جهانی دوم
در این دوره، آمریکا، انگلستان و به‌خصوص آلمان کوشش‌های بسیاری جهت افزایش فعالیت‌های پژوهشی در گستره وسیعی از حوزه‌های دانش از قبیل تغذیه، سلاح، پوشاک، وسایل نقلیه، هواپیما، انواع دستگاه‌ها (تصویری، الکترونیکی و غیره)، کشتیرانی، دریانوردی و مانند آن، انجام دادند. ضرورت‌های دوران جنگ باعث انتشار سریع نتایج این طرح‌های پژوهشی بین مراکز و افراد ذی‌صلاح و علاقه‌مند شد. این فشارها منجر به افزایش سریع میزان تولید منابع خاکستری و تشکیل مراکزی برای ترویج و کنترل آن‌ها شد. نمونه بارز آن دفتر تحقیق و توسعه علمی امریکا31 است که در سال 1941، به منظور اشاعه نتایج تحقیقات و تسریع کاربرد آن‌ها در طرح‌های دفاع ملی تشکیل شد (دکارواهو، 1383، ص. 338).
2-1-4-2سال‌های پس از جنگ
به این دلیل که تاریخچه منابع خاکستری در سال‌های پس از جنگ در پژوهش الیزابت ماریاراموس به صورت کاملا منظم و به تفصیل آمده بود و پژوهشگر در منبعی دیگر این تاریخچه را به صورت منظم، نیافته است، به همین دلیل، در ادامه از یک منبع استفاده شده است.
2-1-4-2-1سال‌های 1945-1960
بعد از جنگ جهانی دوم، پدید آمدن موسسات جدید پژوهشی، که متضمن پیشرفت روند ادبیات خاکستری با پویایی بیشتر بودند، باعث تشکیل مراکز تخصصی برای اداره اطلاعات و کنترل کتابشناختی آن شدند. هدف این مراکز، اشاعه اطلاعات در داخل و خارج، با تکیه بر انتقال فناوری بود. همزمان، در سال 1945 شورای انتشارات32 جایگزین اداره تحقیق و توسعه علمی آمریکا شد و سال بعد اولین کتابشناسی تحقیقات علمی و فنی33 را منتشر کرد (دکارواهو، 1383، ص. 338).
در این دوره با شکوفایی قانون صنایع هسته‌ای، تولید منابع خاکستری افزایش یافت. در سال 1946 به موجب قانون انرژی اتمی34، کمیسیون انرژی اتمی جایگزین طرح منهتن35 گردید تا استفاده از انرژی اتمی را مهار و کنترل کند. از برنامه‌های اصلی این کمیسیون، افشای اطلاعاتی بود که در جریان جنگ جهانی دوم در مورد انرژی اتمی پدید آمده بود (همان، ص. 339).
در دهه 1950 رقابت فضایی بین آمریکا و شوروی، کمک به‌سزایی به گسترش منابع خاکستری کرد. در این دهه، به بازیابی اطلاعات، فهرست‌نویسی، برگه‌آرایی، و سیاست‌های اطلاع‌رسانی توجه بیشتری شد. سازمان‌های بسیاری در دنیا – خصوصا آمریکا و انگلیس –برای استفاده از رکوردها و اطلاعات کتابشناختی ایجاد گردید؛ از جمله کمیته اطلاعات علمی و فنی36که به‌منظور حمایت و هماهنگی در اشاعه اطلاعات علمی و فنی تشکیل شد (همان).
2-1-4-2-2 سال‌های1960-1970
در دهه 1960 منابع خاکستری با بهره‌گیری از ابزارهای جدید اشاعه اطلاعات نظیر میکروفیلم و میکروفیش به گسترش بی‌وقفه خود ادامه داد. با افزایش تصاعدی منابع خاکستری، مسئله بازیابی اطلاعات بسیار حادتر شد. این مسئله راه را برای پیدایش اولین نظام‌های ماشینی بازیابی اطلاعات هموار کرد.در این دهه، بخش امانت کتابخانه بریتانیا (که بعدها مرکز تامین مدارک شد) نقش مهمی در اشاعه منابع خاکستری آغاز کرد، به‌طوری که این کتابخانه در اروپا مسئول اصلی گردآوری و اشاعه گزارش‌های موسسات امریکایی بود. بعدها، مرکز رسمی واسپاری اسناد اتحادیه اروپایی شد (همان، ص. 339).
در این زمینه، مطالعات بی‌شماری نظیر گزارش معروف وینبرگ37 در سال 1963 تحت عنوان “علوم،دولت و اطلاعات: مسئولیت جوامع فنی و دولت در انتقال اطلاعات”38 انجام شد. وینبرگ توصیه کرد سازمان‌هایی برای گردآوری و اشاعه اطلاعات تاسیس شود که اهمیت منابع خاکستری را به عنوان شیوه‌ای برای اشاعه دانش و انتقال فناوری مورد توجه قرار دهد. همچنین در این دهه کمیته اطلاعات علمی و فنی39 در امریکا، زیر نظر شورای فدرال علوم و فناوری40 برای هماهنگی و اشاعه اطلاعات علمی و فنی تاسیس شد.به‌طوری که تاکنون مشخص شده منابع خاکستری عمدتا با پیشرفت علوم فیزیک و نیز پیشرفت‌های فناوری رشد کرده است. در حقیقت، از آنجایی که این‌گونه اسناد فاقد تایید مجلات علمی بسیار مشهور بودند، اصحاب علوم انسانی و اجتماعی با دیده شک و تردید بدان‌ها می‌نگریستند. هر چند جالب استتوجه شود که بعضی از گروه‌های اقلیت مهجور از این نوع متون برای انتشار عقاید خود استفاده می‌کنند. در واقع، این گروه‌ها می‌توانستند از طریق منابع خاکستری عقاید خود را اشاعه و با تبلیغات آن را تعمیم دهند. برای مثال، دانوزیا مالینا در مقاله خود تحت عنوان “منابع خاکستری، مسئله‌ای فمینیستی است: دانش زنان و شبکه تاکید کرد”. مطالبی که به‌صورت غیرتجاری منتشر می‌شود همیشه برای حرکت‌های فمینیستی نقش مهمی داشته است و نقش حساسی در انتقال تجربیات و عقاید زنان در جامعه‌ای که سخن و نوشته‌های آنان با سانسور مواجه بوده، داشته است (همان، ص. 340).
2-1-4-2-3سال‌های 1970-1980
در دهه 1970 توجه زیادی به مدیریت منابع خاکستری شده است. مطالعه روی جنبه‌های گوناگون این منابع از جمله نمایه‌سازی و فهرست‌نویسی، اشاعه و انتشار، بازیابی داده‌ها و نظایر آن افزایش یافت. محور اصلی این توجهات شناسایی منابع خاکستری و تامین دسترسی به آن‌ها بود. اولین همایش‌های تخصصی منابع خاکستری برگزار شد. خصوصا همایش بسیار مهم یورک41 در دسامبر 1978 تشکیل شد و همکاری بین کتابخانه‌ها و مراکز اسناد اروپایی را پایه‌گذاری کرد که مقدمات پایگاه اطلاعاتی سایگل42بود که کمی بعد ایجاد شد. در این همایش، اصطلاح “منابع خاکستری” رسما اعلام و تایید شد و توسط کتابخانه‌ها و مراکز اسناد مهم در امریکا و اروپا مورد استفاده قرار گرفت (همان).
همچنین در این دهه، پایگاه‌های تخصصی پیوسته برای منابع خاکستری ایجاد شد. این پایگاه‌ها، اولین پایگاه‌هایی بودند که بر مبنای اهداف تجاری طراحی شده بودند. در سال 1970 مرکز خدمات ملی اطلاعات فنی43 جایگزین شورای انتشارات آمریکا شد و به منظور تداوم “کتابشناسی تحقیقات علمی و فنی” اقدام به انتشار “خبرنامه گزارش‌های دولتی”44 نمود. این مرکز زیر نظر مدیریت فناوری وزارت بازرگانی45 و با استقلال مالی، به بزرگ‌ترین و مهم‌ترین سازمان تخصصی منابع خاکستری آمریکا تبدیل شد. در حال حاضر، این مرکز اکنون هدایت اطلاعات علمی، فنی، دولتی، مهندسی و تجاری صدها موسسه امریکایی را عهده‌دار است و دسترسی به بیش از دو میلیون فقره از انتشارات در 350 رشته علمی را فراهم می‌کند. تحکیم رشد اقتصادی آمریکا و ایجاد کار از طریق فراهم کردن دسترسی به اطلاعاتی که منجر به نوآوری و اکتشافات می‌شود، ماموریت این سازمان است (همان، ص. 341).
2-1-4-2-4 سال‌های1980-1990
در دهه 1980 پایگاه نظام اطلاعاتی منابع خاکستری46 تحت مدیریت انجمن اروپایی بهره‌برداری از منابع خاکستری47 تشکیل شد که کنسرسیومی متشکل از کتابخانه‌ها و مراکز اسناد حقوقی در اروپا بود. این پایگاه چند رشته‌ای، گزارش‌ها، پایان‌نامه‌ها و سایر منابع خاکستری کشورهای عضو را تحت پوشش دارد و با موجودی بیش از 674 هزار رکورد از طریق اینترنت، لوح فشرده یا لوح سخت، قابل دستیابی است. پایگاه، اسناد سال 1980 به بعد در کلیه رشته‌های تحقیق و توسعه، علوم و فناوری، و اقتصاد را دربرمی‌گیرد و سالانه 55 هزار رکورد جدید به آن افزوده می‌شود (همان).
2-1-4-2-5سال‌های 1990 به بعد
دهه 1990 شاهد ظهور اینترنت یا شبکه ارتباطات گسترده جهانی بود. اینترنت همراه با گسترش سریع رایانه‌های شخصی و رواج برنامه‌های واژه‌پرداز، موجب رشد خیره‌کننده منابع خاکستری شد. همان‌طور که قبلا اشاره شد، اسناد الکترونیکی که در شمول منابع خاکستری درآمد سبب جلب توجه کتابداران شد. همچنین از سال 1993 به بعد همایش‌های بین‌المللی منابع خاکستری، هر دو سال یک بار برگزار می‌شود (همان).
اینترنت نیاز دانشمندان و سایر متخصصان را به اشاعه سریع دانش خود و همچنین کسب اطلاع در رابطه با پروژه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی در دست انجام، در همه جای جهان را برآورده می‌کند. همچنین مشکلات ردیابی اسناد و دستیابی به آن‌ها از این طریق به‌طور قابل توجهی کاهش می‌یابد. این تسهیلات موجب افزایش بی‌سابقه انتشار دانش و امکان انتقال به مراتب سریع‌تر فناوری شده است. شایان ذکر است که اینترنت صرفا ابزاری برای انتشار اسناد و یا دسترسی به آن‌ها محسوب نمی‌شود؛ بلکه در ذات خود، یک تولیدکننده عمده منابع خاکستری است. طرح ژنوم انسانی48 یکی از نمونه‌های خارق‌العاده از همکاری انسان از طریق رایانه، اینترنت و منابع خاکستری است.در اواخر قرن 20 و اوایل قرن جاری، پدیده جدیدی شروع به ظهور کرد. منابع خاکستری که توسط سازمان‌های غیردولتی49 در کشورهای در حال رشد تولید می‌شد، گستره‌ای از موضوعات را در برمی‌گیرد از جمله محیط زیست، عدالت، فمینیسم، مشکلات بومی، سلح و سیاست، و به‌طور کامل روی اینترنت منتشر می‌شود. گروه زاپاتیستا50 در مکزیک از فعال‌ترین گروه‌ها در حوزه وب جهانی به‌شمار می‌رود. همین جایی که گروه‌های دیگری هم کار بیان عقاید خود برای جهانیان را آغاز کرده‌اند (همان، ص. 342).
2-1-5انواع منابع خاکستری
ویژگی مشترک و بارز منابع خاکستری این است که به شیوه‌های معمولی تولید و توزیع نمی‌شوند.با توجه به تعاریفی که از منابع خاکستری آمده است و جست‌وجوهایی که پژوهشگر درکتابخانه ملی انجام داده است، می‌توان انواع منابع خاکستری را به این ترتیب معرفی کرد: پایاننامه؛ طرح تحقیقاتی؛ انواع گزارش‌ها شامل گزارش‌های آماری؛ گزارش‌های فنی، گزارش‌های دولتی، گزارش‌های تحقیقاتی، گزارش‌های سفر، گزارش‌های هنری؛ خبرنامه؛ وب‌سایت؛ گروه‌های بحث الکترونیکی؛ نامه‌های الکترونیکی؛ یادداشت؛ کتابشناسی؛ عکس؛ اسناد؛ پوستر؛ نقشه؛ مجموعه مقالات و برنامه گردهمایی‌ها؛ استاندارد؛ جزوه؛ بروشور، اسلاید و نظایر آن‌ها.
در جدول 2-1انواع منابع خاکستری معرفی می‌شوند:
جدول 2- 1. انواعمنابعخاکستری
انواع منابع خاکستری
ردیف
پایاننامه
1
طرح تحقیقاتی
2
گزارش
فنی
دولتی
تحقیقاتی
سفر
هنری
آماری
3
خبرنامه
4
وب‌سایت
5
گروه‌های بحث الکترونیکی
6
نامه‌های الکترونیکی
7
یادداشت
8
کتابشناسی
9
عکس
10
اسناد
11
پوستر
12
نقشه
13
مجموعه مقالات و برنامه گردهمایی‌ها
14
استاندارد
15
جزوه
16
بروشور
17
اسلاید
18
سایر
2-1-5-1پایان نامه51
“مقاله یا رساله‌ای که به‌وسیله داوطلب درجه دانشگاهی به عنوان یکی از شرایط احراز درجه مزبور ارائه می‌شود” (سلطانی و راستین، 1379، ص. 76 نقل در محسنی، 1382). پایان‌نامه‌ها نتایج پژوهش‌های بنیادی یا کاربردی است که معمولا توسط دانشجویان دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا انجام شود. پایاننامه معمولا در چند نسخه محدود به دانشگاه تحویل داده می‌شود و به‌ندرت توسط ناشران به چاپ می‌رسد، ولی این امر به هیچ وجه دلیل بر بی‌ارزش بودن محتوای آن نیست. این مدارک در کارهای پژوهشی دارای ارزش فوق‌العاده‌ای هستند و دسترسی به آن برای محققان و دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی بسیار حائز اهمیت است ولی معمولا به دلیل شرایط خاص نگهداری، خدمات و همچنین عدم کنترل کتابشناختی دقیق و به موقع، بهره و استفاده آن با مشکلات زیادی مواجه است. تنها مرکزی که در ایران به جمع‌آوری، سازماندهی و انتشار فهرست پایان‌نامه‌های موجود در کشور می‌پردازد، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران است که به دلیل همکاری ضعیف مراکز دانشگاهی دارای جامعیت لازم نیست. این مرکز به صورت فصلی “چکیده پایان‌نامه‌های ایران، دکترا و
