دارندگان سهام و سرمایه‌گذاران در بازار بورس با استفاده از ابزارهای مالی نوین، به ویژه قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله که ابزارهای بسیار کارآمد در این زمینه محسوب می‌گردند و امروزه در اکثر بورس‌های بزرگ دنیا به کار گرفته می‌شوند، پرداخت. بنابراین، از آنجایی که این ابزارهای مالی در قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران، تعریف و ماهیت آنها تبین نشده است، توجه به این قراردادها برای رونق بازار بورس و پویایی اقتصاد کشور و شناخت دقیق وتعین ماهیت این‌گونه قراردادها براساس فقه و حقوق ایران، اهمیت و ضرورت دارد.
د ـ سؤالات تحقیق
1- ماهیت قرارداد اختیار معامله چیست و تفاوت و تشابه آن با قرارداد آتی در کدام است؟
2- شروط قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی چیست و تفاوت و تشابه آن دو در کدام است؟
3- مبانی و ادلة مشروعیت قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی چیست؟
4- آثار قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی چیست ؟
5- انحلال قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی چگونه پدید می‌آید؟
ه ـ روش تحقیق
الف) نوع روش تحقیق: روش توصیفی – تحلیلی را در دستور کار قرار داده است.
ب) روش گردآوری اطلاعات: از روش کتابخانه‌ای و اینترنتی
ج) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات: روش تجزیه و تحلیل این مجموعه از نوع کیفی و با توجه به بررسی اسناد و مدارک (کتاب، اینترنت، روزنامه و….) می‌باشد.
و ـ قلمرو تحقیق
در تحقیق حاضر، که بررسی ماهیت، وضعیت و ویژگی‌های قرارداد اختیار معامله و مقایسه آن با قرارداد آتی پرداخته است، ضمن تبیین قرارداد مزبور، ابعاد حقوقی به اقتضای مباحث و به صورت مجزا مورد تجزیه و تحلیل واقع شده است. بنابراین، تحقیق حاضر از آنجا که هدف آن، امکان تصحیح قرارداد اختیار معامله از منظر فقه امامیه و حقوق داخلی است، صرفاً در مواردی که ایجاب کرده است، از منابع خارجی استفاده شده است. از این‌رو پس از شناخت قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی، در فصل اول تحقیق، بخش مهمی از تحقیق مبتنی بر مبانی فقهی و حقوق داخلی است. بنابراین، تحقیق حاضر، در سه فصل به شرح ذیل ارائه می‌گردد:
فصل اول: از آنجا که قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی، قراردادهای نوظهوری هستند و جامعه حقوقی ایران، هنوز شناخت دقیقی با این دو قرارداد خصوصاً قرارداد اختیار معامله ندارد، فصل اول تحقیق به ابعاد مختلف قراردادهای مزبور بخصوص قرارداد اختیار معامله پرداخت است. بنابراین فصل اول شامل کلیات و معرفی، تعریف قرارداد، اختیار معامله و مفاهیم اساسی آن و معرفی اجمالی از ابزارهای مشتقِۀ مالی است. همچنین شناخت انواع قراداد اختیار معامله، معامله گران اختیار و مزایای آن نیز از موضوعات این فصل است.
فصل دوم: در فصل دوم به ماهیت فقهی و حقوقی قرارداد اختیار معامله مقایسه آن با قرارداد آتی پرداخته‌ایم که باید بررسی کرد که آیا قرارداد اختیار معامله را از نظر ماهیت می‌توان با یکی از عقود معین در قانون مدنی منطبق نمود یا اینکه آن را باید به عنوان یک عقد غیر معین و مستقل قلمداد کرد. بدین تریب فصل دوم شامل مطالبی، در خصوص بررسی ماهیت قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی، انطابق آن با عقود معین یا غیرمعین و مستقل در حقوق ایران است. در این فصل به تفصیل در خصوص عقد بودن این دو قرارداد مزبور، اوصاف، الگوهای قابل انطباق مخصوص قرارداد اختیار معامله و قراداد آتی و در نهایت نیز مبانی اعتبار قراردادهای مزبور، ارائه گردیده است.
فصل سوم: برای صحت هر معامله وجود شرایطی، مطابق ماده 190 قانون مدنی ضروری است. بنابراین باید بررسی کرد که قرارداد اختیار معامله و قراداد آتی دارای شرایط اساسی صحت معامله هست یا خیر، بنابراین در این فصل به نحوه انعقاد قراردادهای مزبور، ارکان این دو قرارداد، بررسی موضوعاتی نظیر قصد و رضای طرفین، اهلیت طرفین، معین بودن قرارداد و مشروعیت جهت معامله آنها از مباحث این فصل است. همچنین، بررسی آثار ضمانت اجراء و انحلال قراردد اختیار معامله، از دیگر موضوعات این فصل است.
فصل نخست: کلیات
مقدمه
در این فصل، در سه مبحث، که مبحث اول در رابطه با طرح مسئله و پیشینه تاریخی قرارداد اختیار معامله در دو گفتار و در مبحث دوم،در سه گفتار به تعریف، مفاهیم و انواع اوراق رایج در بازارهای بورس و در مبحث سوم، در سه گفتار به ارکان قرارداد اختیار معامله، معامله گران اختیار و آتی و مزایای آن قراردادها،خواهیم پرداخت.
مبحث نخست ـ طرح مسئله و پیشینه تاریخی قرارداد اختیار معامله و قرارداد آتی
گفتار نخست ـ طرح مسئله و اهمیت آن ها
امروزه در بازارهای معتبر سرمایه در دنیا، ابزارهای مدیریت ریسک به خصوص قراردادهای آتی و اختیار معامله از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند و به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این گونه بازارها، معامله گران حرفه‌ای با بهره گیری از قابلیت‌های منحصر به فرد این ابزارها، به کنترل بسیار قوی و منعطفی بر روی سرمایه گذاری خود دست یافته‌اند. آگاهی از این گونه قراردادها و تعریف و به کارگیری آنها در بازار سرمایه ایران، به بازیگران این بازار نیز امکان کنترل بهتر بر سرمایه گذاری خود و به دنبال آن آرامش خاطر بالاتر از فعالیت در این بازار را به دنبال خواهد داشتا. با توجه به اینکه قانون مدنی نسبت به این قرارداد یا عناوین و الگوهای مشابه حکم صریحی نداشته و ساکت است، همواره چگونگی وضعیت حقوقی قرارداد اختیار معامله به عنوان یکی از معاملات در بازار بورس، نقطه مجهولی را در اذهان ایجاد نموده است. لذا جهت روشن شدن این وضعیت، ضرورت انتخاب قرارداد اختیار معامله را در اذهان ایجاد نموده است. لذا جهت روشن شدن این وضعیت، ضرورت انتخاب قرارداد اختیار معامله به عنوان موضوع تحقیق پایان نامه و پرداختن به آن محسوس بوده است. و از آنجا که اعمال حقوقی باید براساس اصول و موازین حقوقی انجام گیرد، همواره ماهیت این قرارداد از یک سو و شرایط تشکیل و آثار آن از سوی دیگر، مورد سوال بوده است. همچنین تازگی و جدید بودن بحث باعث شده تا در این خصوص تحقیق مفصلی تا کنون انجام نگیرد. تحقیقاتی هم که تا کنون درباره قرارداد اختیار معامله صورت گرفته است از دیدگاه و منظر اقتصادی و مدیریتی بوده است. هر چند که باید این مطلب را مورد توجه قرار داد که مفاهیم نو، فرزندان اندیشه های کهن هستند. در مورد اختیار معامله همان طور که بعداً خواهیم گفت، اندیشه‌های بدوی آن در جوامع پیشتر وجود داشته است. همین امر سبب شده است که قبل از ورود به بحث قرارداد اختیار معامله، کلیاتی از این قرارداد را مورد مطالعه قرار دهیم. زیرا لازمه ورود به موضوع، آشنایی با پیشینه قرارداد اختیار معامله، مفهوم آن و کلیاتی از این قبیل است و سپس باید به جنبه‌های حقوقی و فقهی آن پرداخت. از جمله این که آیا قرارداد مذکور در نزد فقها مشروع می‌باشد یا خیر؟ آیا قرارداد اختیار معامله از لحاظ فقهی قرارداد مستقلی است یا خیر؟ زیرا همچنان که باید کتاب‌های حقوقی بیگانه مورد مطالعه قرار گیرد تا به عمق موضوعی پی ببریم، همین طور باید در مور هر موضوعی، مطالعه فقهی داشته باشیم، چرا که به قول دکتر کاتوزیان بررسی و تحلیل نظرهای فقیهان یک ضرورت است نه تفنن و فقه امامیه عین حقوق است.
گفتار دوم ـ پیشینه تاریخی اختیار معامله و آتی
مورخین و باستان شناسان مثال‌هایی از اختیار معامله ذکر کرده‌اند. ارسطو در کتاب سیاست، داستانی را از طالس حکیم یونانی نقل کرده که مفاد آن چیزی جز کعاکله اختیار نیست. او دریافت که محصول زیتون در سال آینده فراوان است لذا با پرداخت مبلغی به واحدهای تولید روغن زیتون، حق اجاره آن را به نرخ معین برای خود خریداری نمود. با افزایش محصول زیتون، قیمت اجاره دستگاه‌های روغن‌کشی افزایش یافت و طالس توانست به همان نرخ تعیین شده اجاره کندو با نرخ بالاتر به متقاضیان اجاره دهد و سود ببرد»1. در ابتدای قرن 17 (1630) معامله اختیار معاملات، برای خرید و فروش پیاز لاله‌های هلندی در بازار معاملات آمستردام رواج پیدا کرد.
برگه پیش فروش و قیمت تخمینی نمونه‌هایی از اختیار معامله هستند. هر چند این معاملات ممکن است شبیه به اختیار معاملات پیشرفته امروز باشند، ولی سیستم رایج در بازارهای فعلی اختیار معامله روند قرن نوزدهم را ادامه میدهد، یعنی زمانی که اختیار معاملات در بازارهای سهام ارائه شدند. در اوایل دهه 1900 گروهی از شرکت‌ها که خود را «انجمن کارگزاران و معامله‌گران اختیار خرید و اختیار فروش»2 معرفی می‌کردند، اقدام به ایجاد یک بازار اختیار معامله نمودند. اگر کسی قصد خرید یک اختیار معامله را داشت، یکی از اعضای انجمن، یک فروشنده را که قصد فروش اختیار معامله مذکور را داشت، پیدا می کرد. اگر عضو مذکور نمی‌توانست یک فروشنده را پیدا کند، خود شرکت اقدام به فروش اختیار معامله مذکور می‌نمود. بنابراین، یک عضو شرکت می توانست در نقش یک کارگزار3 یعنی کسی که خریدار و فروشنده را به هم مرتبط می‌کند، یا در نقش یک معامله‌گر4 یعنی کسی که در معامله واقعاً یکی از طرفین معامله قرار می‌گیرد، ظاهر شود. اگرچه این بازار اختیار معامله خارج از بورس5 به حیات خود ادامه می‌داد، ولی از چندین نقص و ناکارایی رنج می‌برد. اول اینکه، بازار فوق به دارنده اختیار معامله این امکان را نمی‌داد که قبل از انقضا مهلت اختیار معامله، آن را به بخش دیگری بفروشد. این اختیار معامله‌ها طوری طراحی شده بودند که همیشه تا روز انقضا دارای قابلیت نقدینگی بسیار کم بود یا اصلاً قابلیت نقدینگی نداشت. دومین اشکال این بود که ایفا به عهده فروشنده اختیار را فقط «شرکت کارگزاری و معامله‌گری»6 تضمین می‌نمود. اگر فروشنده اختیار معامله یا شرکت عضو «انجمن کارگزاران و معامله‌گران اختیار خرید و اختیار فروش» ورشکست می‌شد، دارنده اختیار معامله به سادگی شانس خود را از دست می‌داد. سومین اشکال این بود که هزینه معاملات، به خاطر مشکلات فوق نسبتاً بالا بود. در سال 1973 در دنیای اختیار معاملات یک تحول انقلابی رخ داد. «کمیته معاملات شیکاگو»7 که قدیمی‌ترین و بزرگترین بورس معامله قراردادهای آتی کالاهای اساسی بود، یک بورس انحصاری برای اختیار معاملات بر روی سهام تشکیل داد. این بورس تحت عنوان «بورس اختیار معامله کمیته شیکاگو» نامگذاری شد. این بورس در تاریخ 26 آوریل 1973 درهای خود را به روی معاملات اختیار خرید گشود و اولین اختیار فروش ها در ژوئن 1977 اضافه شدند. از آن پس، چندین بورس سهام و تقریباً تمام بورس‌های معاملات آتی کالاهای اساسی، اقدام به معامله نمودند. به تدریج فعالیت بازار اختیار معاملات خارج از بورس (OTC) رو به زوال نهاد به طوری که در حال حاضر بخش اعظم معاملات اختیار معامله در بورس‌های سازمان‌یافته8 صورت می‌پذیرد.
مبحث دوم ـ تعاریف، مفاهیم و انواع اوراق رایج در بازارهای بورس
در این مبحث برآنیم تا به تعریف قرارداد اختیار معامله، انواع آن، تعریف قرارداد آتی، پیمان آتی، بازار بورس اوراق بهادار و انواع اوراق رایج در بازارهای بورس بپردازیم.
گفتار نخست ـ تعریف قرارداد اختیار معامله و انواع آن
الف ـ تعریف اختیار معامله
یکی از قراردادهای شناخته شده در بازار بورس «قرارداد اختیار» است. این نوع معاملات در اصطلاح اقتصادی قرارداد اختیار یا قرارداد حق انتخاب9 نام دارد و نوعی داد و ستد تأمینی یا خرید و فروش تأمینی10 شمرده می‌شوند و در زمره قراردادهای ناظر به آینده هستند و معمولاً به این منظور انجام می‌گیرند که خطرات احتمالی ناشی از تغییر قیمت‌ها را به حداقل ممکن کاهش دهند11. بنابراین، این گونه معاملات روشی برای تحویل کالا در آینده هستند12. مثلاً تولیدکننده‌ای می‌داند که شش ماه دیگر به یکصدهزار یورو نیاز پیدا می‌کند. از این رو برای اینکه خود را از نوسانات نرخ ارز مصون نگه دارد، هم اینک به قیمت مثلاً یک میلیون ریال، حق خرید ارز مزبور در ش
