ش ماه بعد را به قیمتی که هم اکنون بر آن توافق می‌کنند (مثلاً هر یورو نه هزار ریال) از دارنده ارز خریداری می‌کند. اگر خریدار ارز در شش ماه بعد ملاحظه کند، با توجه به نوسانات نرخ ارز، برای وی به صرفه است که ارز مزبور را با قیمت مورد توافق (هر یورو نه هزار ریال) خریداری نماید، اقدام به خرید می‌کند و دارنده ارز موظف است ارز مزبور را به وی بفروشد، ولی اگر مشاهده کند که نرخ ارز کاهش یافته است دیگر خرید ارز با قیمت مزبور برای وی به صرفه نیست، می‌تواند از خرید ارز خودداری کند.
در تعریف قرارداد اختیار معامله13 می‌توان گفت: اختیار معامله قراردادی است دو طرفه بین خریدار14 و فروشنده15 به گونه‌ای که براساس آن به خریدار این حق داده میشود که بدون هیچ التزام و تعهدی مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در یک سررسید معین یا در طول آن بخرد یا بفروشد. خریدار نیز در ازای این امتیاز، مبلغی را تحت عنوان حق شرط که در واقع همان قیمت اختیار است به طرف دیگر می‌پردازد16. به عبارت دیگر قرارداد به نحوی است که خریدار از فروشنده اختیار معامله «حق» خرید یا فروش یک دارایی را به یک قیمت معین، خریداری می‌کند. در اینجا نیز همانند تمام قراردادها، هر طرف امتیازی را به طرف مقابل اعطا می‌کند. خریدار به فروشنده مبلغی تحت عنوان «حق شرط (قیمت اختیار)»17 پرداخت می‌کند که در واقع همان «قیمت اختیار معامله»18 می‌باشد. فروشنده نیز «حق» خرید یا فروش دارایی مذکور را به یک قیمت معین به خریدار اعطا می‌نماید. اختیاری که برای خرید یک دارایی داده میشود را «اختیار خرید»19 و اختیاری که برای فروش یک دارایی داده میشود را «اختیار فروش»20 گویند.
قیمت تعیین شده‌ای که خریدار اختیار معامله می‌تواند دارایی را خریداری نموده یا بفروشد، «قیمت اعمال»21 یا «قیمت توافق»22 نامیده میشود. به علاوه اختیار معامله مدت معینی دارد. حق خرید یا فروش دارایی در یک قیمت معین فقط تا «تاریخ انقضایی»23 که قبلاً مشخص شده است، ادامه خواهد داشت24.
ما غالباً در زندگی روزمره خود با انواعی از اختیار معامله مواجه می‌شویم، به عنوان مثال فروشگاهی لیست کالاهای فروش خود را برای هفته آینده اعلام می‌کند. شما تصمیم می‌گیرید که در تاریخ اعلامی فروشگاه در آنجا حاضر شده و خریداری نمایید اما به دلایل مختلف در تاریخ مذکور امکان رفتن به فروشگاه برای شما وجود ندارد یا در صورت مراجعه می‌بینید که کالای موردنظر شما به فروش رسیده است. مدیر فروشگاه یک برگه پیش‌فروش می‌دهد که به شما اجازه می‌دهد، هفته بعد به فروشگاه مراجعه کرده و کالای مذکور را با همان قیمت خریداری نمایید. حال شما صاحب یک اختیار خرید و همان برگه پیش‌فروش هستید که به شما این حق را می‌دهد که کالای مذکور را به یک قیمت تعیین شده خریداری نمایید. ممکن است شما جهت خرید به فروشگاه مراجعه کنید شاید هم ترجیح دهید که به آنجا برنگردید. اگر شما آن کالا را در جای دیگر با قیمت ارزان‌تری پیدا کنید یا اینکه به این نتیجه برسید که ان کالا ارزش مراجعت به فروشگاه را ندارد، از آن برگه پیش فروش استفاده نخواهید کرد و در صورت بازگشت و استفاده از برگه پیش‌فروش برای کالای مذکور، در واقع شما اختیار معامله را «اعمال»25 نموده‌اید.
برخی از فقهای اهل سنت که به تعریف این عقد و بیان انواع آن و مباحث مربوط به آن پرداخته‌اند، عقود اختیاری را چنین تعریف کردهاند: «عقد اختیار عقدی است معوض در مقابل یک حق مجرد و صرف که خرید یا فروش اشیا معینی را در ازای مبلغ معین و در طول مدت معین یا در تاریخ معین به طرف دیگر واگذار می‌کند که این واگذاری به صورت مباشرت و یا در ضمن یک هیأت (هیأت پایاپای در بورس) که ضامن حقوق طرفین می‌باشند صورت می‌گیرد26.
در توضیح قسمت اخیر باید گفت غالباً عقود اختیار و اوراق مربوط به آن، به یکی از روش‌های زیر معامله می‌شوند:
1- از طریق هیأت‌های مخصوص در بازارهای مالی که آنها بین افرادی که مایل به خرید و فروش اختیارات هستند رابطه برقرار می‌کنند و غالباً از طریق عقد وکالت خرید و فروش‌هایی را از سوی طرفین (خریداران و فروشندگانی که بعضاً همدیگر را نمی‌شناسند) انجام می‌دهند و حق الوکاله معینی را دریافت می‌کنند.
2- به واسطه معامله‌گرانی خارج از بازارهای مالی که بین خریدار و فروشنده ارتباط برقرار می‌کنند.
برای روشن شدن هر چه بیشتر قراردادهای اختیار نمونه دیگری ذکر می‌گردد: فرض کنید شخصی برای خرید اتومبیلی به نمایشگاهی مراجعه می‌کند و اتومبیلی را که قیمت آن ده میلیون تومان است درنظر می‌گیرد، اما به دلایلی هنوز تصمیم قطعی به خرید آن اتومبیل ندارد، مثلاً می‌خواهد با دوستانش که اطلاعات بیشتری دارند، مشورت نماید یا نست به رنگ و مدل اتومبیل تردید دارد، از طرف دیگر بیم آن می‌رود که اگر اتومبیا را نخرد قیمت آن در آینده افزایش یابد و یا اتومبیل به شخص دیگری فروخته شود27. بنابراین، با فروشنده اتومبیل به توافق می‌رسد که با پرداخت صد هزار تومان بتواند حق خرید اتومبیل را برای خود محفوظ نگاه دارد. اگر در این مدت، قیمت اتومبیل افزایش پیدا کرد تأثیری در قرارداد ندارد و فروشنده متعهد است که اتومبیل را به همان ده میلیون تومان بفروشد. از سوی دیگر خریدار چنانچه در این مدت، اتومبیل مناسبتری یافت و یا به هر دلیل از خرید آن منصرف شد می‌تواند قرارداد را نادیده بگیرد و متعهد به اجرای آن نیست و تنها باید صدهزار تومان مقرر در قرارداد را بپردازد. این قرارداد را در اصطلاح «قرارداد اختیار خرید» می‌نامند. در واقع خریدار با پرداخت این مبلغ به فروشنده این اختیار را به دست می‌آورد که بتواند معامله را انجام دهد یا آن را کنار بگذارد28.
ب ـ انواع اختیار معامله
اختیار معاملات از لحاظ نوع معامله، نحوه اعمال و نوع دارایی که دربرگیرنده آن است و … به انواع و اقسام مختلفی تقسیم میشود که ذیلاً به آنها می‌پردازیم:
اول ـ از جهت نوع قرارداد
قرارداد اختیار معامله از لحاظ اختیاری که در خصوص نوع قرارداد ایجاد می‌کند به دو دسته کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم میشود.
1- اختیار خرید که «اختیار طلب» و «اختیار استدعا» نیز نامیده میشود، و براساس آن حق خرید کالا یا سهام به ازای بهای مشخصی- که قیمت ممارسه (بهای اقدام یا تعهد) نامیده میشود- در زمان معینی به مشتری واگذار میشود و طرف مقابل ملتزم میشود کالا یا سهام را هر گاه مشتری در زمان مزبور بخواهد، در ازای بهای مورد توافق، به او بفروشد29. بنابراین، اختیار خرید عبارت است از حقی برای خرید یک دارایی در یک قیمت معین، دارنده اختیار خرید هنگامی ترجیح می‌دهد از حق خود استفاده کند که در تاریخ انقضاء، قیمت بازار، بیشتر یا مساوی قیمت اعمال باشد. در غیر این صورت دارنده اختیار، سودی بابت اعمال اختیار نخواهد داشت، لذا اختیار را اعمال نمی‌کند. در حالتی که قیمت اعمال کمتر از قیمت بازار باشد، به اندازه ما به التفاوت این دو قیمت سودی خواهد داشت30.
2- اختیار فروش که «اختیار دفع» نیز نامیده میشود و آن عقدی است که در آن حق فروش کالا یا سهام مثلاً به ازای بهای مشخصی در زمان معینی به مشتری واگذار میشود و طرف مقابل ملتزم میشود طی زمان مزبور، در ازای بهایی که هنگام خرید این حق- توسط مشتری- بر آن توافق کردهاند، آن کالا یا سهام را بخرد. بنابراین، اختیار فروش حقی است برای فروش یک دارایی به یک قیمت معین31. در این حالت اگر قیمت اعمال بیشتر از قیمت بازار باشد چون دارنده اختیار فروش ترجیح می‌دهد سهام را با قیمتی بیشتر بفروشد. لذا قیمت اعمال را انتخاب می‌کند و به اندازه مابه التفاوت و ارزش نیز سود عایدش میشود، اما اگر قیمت اعمال کمتر یا مساوی قیمت بازار باشد دارنده اختیار فروش، اختیار را اعمال نمی‌کند32. از این رو در این قرارداد، مقابل هر خریدار، یک فروشنده وجود دارد. بنابراین، در مجموع از این جهت چهار نوع قرارداد اختیار مطرح میشود33:
1- خرید اختیار خرید34
2- خرید اختیار فروش35
3- فروش اختیار خرید36
4- فروش اختیار فروش37
دوم ـ از جهت نسبت قیمت سهام و قیمت اعمال
از این جهت اختیار معامله به سه دسته تقسیم میشود:
1- اختیار خرید با قیمت: به اختیار خریدی که قیمت سهام آن بیشتر از قیمت اعمال آن باشد، اختیار خرید «با قیمت»38 گفته میشود.
2- اختیار خرید بی‌قیمت: اگر قیمت سهام کمتر از قیمت اعمال باشد، آن اختیار خرید را «بی قیمت»39 گویند.
3- اختیار خرید به قیمت: اگر قیمت سهام برابر قیمت اعمال باشد، اختیار معامله مذکور را «به قیمت»40 نامند. اختیار خرید با قیمت ممکن است اعمال شود ولی اختیار خرید بی قیمت هیچ گاه اعمال نمی‌شود41.
سوم ـ از جهت نحوه اعمال
۱ـ اختیار معامله آمریکایی42
به این معناست که اختیار در هر زمانی در طی دوره عمر خود (سررسید) قابل اعمال است و خریدار یا دارنده می‌تواند هر زمان که مناسب تشخیص داد (قبل از سررسید) اختیار معامله را اعمال نماید. بنابراین، قرارداد، اختیار معامله آمریکایی به این لحاظ که از هنگام انعقاد قرارداد تا پایان زمان تعیین شده استمرار دارد، در زمره عقود مستمر قرار می‌گیرد به این معنا که در طول مدت مشخص دارنده حق اختیار، هر زمان که خواست می‌تواند آن را به کار بگیرد43.
۲- اختیار معامله اروپایی44
این نوع اختیار تنها در تاریخ سررسید، قابل اعمال است و قبل از تاریخ سررسید، نمی‌توان از اختیار استفاده کرد، لذا خریدار اختیار، در طی دوره اختیار، نمی‌تواند از حق خود استفاده کرده و آن را اعمال نماید45. در اینجا عقد از نوع آنی و مضیق است. بنابراین تنها در تاریخ مشخصی می‌توان آن را اعمال کرد.
تعیین یکی از دو حالت فوق براساس توافقی است که بین طرفین صورت گرفته است. البته در بورس آمریکا یا اروپا هر دوع وجود دارد، هرچند اکر اختیار معاملات رایج از نوع آمریکایی است و اختیار سیزده هفته‌ای اوراق قرضه خزانه‌داری آمریکا و اختیار مربوط به نرخ‌های بهره بلندمدت از نوع اروپایی است و در مقابل، اختیارهای از نوع آمریکایی است.
چهارم ـ از جهت قابلیت معامله
اختیار معاملات از این جهت به دو گروه قابل معامله در بورس‌های رسمی و قابل معامله در خارج از بورس تقسیم میشود.
1- اختیار معامله قابل معامله در بورس: همانطور که از اسم آن پیداست، قابلیت معامله در بورس را دارند.
2- اختیار معامله قابل معامله در خارج از بورس: اختیار معاملات در خارج از بورس معمولاً توسط ارتباطات تلفنی یا کامپیوتری معامله میشود46. بانک‌های تجاری و سرمایه‌گذاری از معامله‌گران اصلی در این بازار هستند. امتیاز اصلی آن این است که می‌توان قرارداد اختیار معامله برحسب درخواست مشتری و متناسب با نیازهای او تنظیم کرد.
پنجم ـ از جهت نوع دارایی
قرارداد اختیار معامله را می‌توان براساس مالی که موضوع قرارداد نهایی یا از جهت نوع دارایی پایه به انواع مختلفی تقسیم کرد. اوراق بهادار، ارز، نرخ بهره، طلا، فلزات، محصولات کشاورزی، از اموری هستند که می‌توانند به عنوان دارایی پایه، موضوع اختیارات واقع شوند. با توجه به تعریفی که از قرارداد اختیار معامله ارائه شد، تحقق این معامله برحسب ضرورت نسبت به هر کالایی امکان‌پذیر است. به طور کلی قراردادهای اختیار معامله را می‌توان براساس نوع مال موضوع قرارداد اصلی (نوع دارایی) به دو دسته کلی «قراردادهای مبتنی بر کالا»47 و «قراردادهای مبتنی بر اوراق بهادار»48، تقسیم کرد.
در این بخش، نظر به ویژگی خاص قراردادهای اختیار معامله، واقع بر اوراق بهادار صرفاً‌به بررسی اهّم مصادیق اینگونه از اختیارات خواهیم پرداخت.
1- اختیار معامله روی سهام49: اختیار معامله سهام، اختیار معامله‌ای است که روی تعدادی سهام خاص ایجاد میشود. این نوع اختیار معامله، پررونق‌ترین نوع اختیار معامله است.
2- اختیار معامله شاخص50: اختیار معامله شاخص سهام قراردادی است که روی شاخص
