و مقاصد اساسي قصص قرآن کريم بشمار آيد.
و- در تفاسير اهلسنت ذيل آيات قصص قرآن، به خوبي مشخص است که به مسائل حاشيهاي چون ذکر جزئيات اين قصص پرداخته شده است؛ اين مطالب افزون بر اينکه به لحاظ هدايتي کارآمد نيست به لحاظ اعتبار نيز جاي تأمل است چراکه وجود روايات ضعيف و نيز إسرائيليات در ميان آنها ديده مىشود. اما در تفاسير و کتب کلامي شيعه، به ابعاد امامت پژوهي در ذيل آيات قصص قرآن پرداخته شده است. اين امر بيانگر جايگاه ويژه قصص قرآن در استنادات و استنباطات کلامي است البته نکات استنباط شده از قصص قرآن در تفاسير و آثار کلامي شيعه پراکنده بوده و به صورت نظام مند، منسجم و منظم در يک مجموعه مستقل تبيين و إرائه نشده است.
3- پرسش‌هاي اساسي تحقيق
اين رساله در پي يافتن پاسخ به سه پرسش اصلي ذيل است؟
أ. استنباط کلامي از قصص قرآن کريم بر چه مباني استوار است؟
ب. تا چه اندازه مىتوان از قصص قرآن، در حوزه مباحث امامت بهره گرفت؟
ج. مهمترين مباحث کلامي امامت در استنباط از قصص قرآن چيست؟
د. مهمترين مباحث کلامي مهدويت در قصص قرآن چيست؟
4- فرضيه‌ها يا پاسخ‌هاي احتمالي تحقيق
أ. استنباط کلامي از قصص قرآن کريم بر دو دسته از مباني و پيش فرضهاي عمومي در استنباط از قرآن چون صيانت قرآن از تحريف، نص و قرائت واحد قرآن، قابل فهم بودن قرآن و جواز تفسير آن، ساختار چند معنايي قرآن، انسجام و پيوستگي آيات قرآن و جاودانگي قرآن، و مباني و پيش فرضهاي تخصصي در استنباط کلامي از قصص قرآن از قبيل حقانيت قصص قرآن يا نمادين و تمثيلي نبودن آن، هدفمند بودن قصص قرآن، لزوم ارتباط بين نبوت و امامت، تجلي سنتهاي الهي در قصص قرآن و جريان و ايستايي قصص قرآن تا روز قيامت استوار است.
ب. بررسي علمي ميراث علمي فريقين نشان مي‌دهد که استنباط کلامي از قصص قرآن در روايات پيامبر و ائمه اطهار(ع)، استنباط کلامي از قصص قرآن توسط اصحاب ائمه(ع) و تأييد ايشان، بکارگيري اين شيوه توسط دانشمندان اماميه و اهل سنت، بيان غير مستقيم و مستقيم مباحث امامت در آيات قصص و غير قصص، جدايي ناپذيري قصص قرآن و سنتهاي الهي، ايستايي و تغييرناپذيري اصول اعتقادي اديان الهي به خوبي بيانگر ميزان قابل توجه استفاده از اين شيوه در مباحث امامت و کارآمدي استدلال به قصص قرآن در موضوع امامت و جايگاه اين شيوه از استدلال کلامي در نزد اهل بيت(ع) و دانشمندان امامي و اهل سنت است.
ج- مهمترين مباحث امامت که در قصص قرآن مطرح شده عبارتند از: ضرورت وجود خليفه و امام در زمين تا روز قيامت، شروط امامت(اعم از اختصاص تعيين امام به خداوند، وجوب نص بر امام، علم و شجاعت از شروط خلافت و امامت، عصمت، صدور معجزه، محدَّث بودن)، وجود صفات خداوند در امام، برتري انبياء و حجج الهي بر ملائکة، تقدم وجود خليفه بر ديگران، هدايت به امر از شؤون امامت، سبب موهبت امامت، امکان تصدي مقام امامت در کودکي، رجعت اهل بيت(ع)، توسل، تبرک جستن به اولياء و آثار ايشان، زيارت معصومان(ع) و شفاعت
د. پنهاني بودن ولادت امام عصر(ع)، تصدي مقام امامت در کودکي، غيبت، طول عمر، بقاء بر شباب، صدور معجزه، حکومت عدل جهاني و آداب انتظار از مهمترين مباحث کلامي مهدويت در قصص قرآن کريم بشمار مىرود.
5- پيشينه تحقيق
با نگاهى گذرا به فهارس و کتابشناسيها صدها عنوان كتاب ديده مىشود كه موضوع آنها درباره قصههاى پيامبران است و يا فصلها و بابهايى را به اين موضوع اختصاص دادهاند. هر يک از اين آثار داراي رويکردي خاص به قصص قرآن است که در ذيل به نمونههايي از اين کتابها اشاره مىکنيم:
“کتاب النبوة” نوشته شيخ صدوق(د 381ق) که به متأخران نرسيده است لکن اين کتاب يکي از منابع اساسي قطب راوندي در کتاب “قصص الأنبياء” است که اين کتاب اکنون موجود مىباشد و به چاپ شده است. گفتني است که “کتاب النبوة” شيخ صدوق نيز با توجه به برخي از منابع متقدم روايي و تفسيري بازسازي و به چاپ رسيده است.
“قصص الأنبياء” نوشته قطب راوندي(د 573ق) که در 20 باب تنظيم شده است: باب اول آن قصه حضرت آدم(ع) و باب 19 و 20 آن نيز اختصاص به پيامبر اكرم(ص) دارد. دو کتاب مذکور تلاشي روايي در زمينه قصص قرآن است.
“قصص الانبياء” نوشته ابو اسحاق ابراهيم بن منصور نيشابورى از علماء قرن پنجم هجري قمري است در متن كتاب، همه داستان پيامبران با يادكردن آيههاى مربوط به ايشان، و نقل قول برخي محدثان و مفسران همراه است و داراى 116 قصه است.
“قصص الانبياء” از شيخ عبد اللطيف(زنده در 917ق) فرزند شيخ شمس الدين على واعظ بيرجندى است که مؤلف آيات داستانهاى پيامبران را گردآورى نموده سپس با بهره از روايات و اخبار ائمه معصومان(ع) به تفسير و شرح مىپردازد. نسخههاى متعددى از اين تفسير موجود است كهنترين آنها به تاريخ 947 هجري قمري در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى به شماره 6833 موجود است.
“زبدة البيان فى تفسير آيات قصص القرآن” نوشته شيخ محمد(د 1090ق) فرزند شيخ محمود طبسى، محقق حكيم از عالمان عصر صفوى است. تفسير مورد بحث شامل آيات قصص انبياء در قرآن است. مفسر آياتى كه مختص انبياء سلف مىباشد از قرآن مجيد استخراج نموده و به تفسير و شرح و بيان آنها پرداخته است. شيخ محمد طبسى كتاب فوق را با نگارش تكملهاى در شرح و بيان احوال حضرت رسول(ص) تكميل نموده و نام آن را تكملة زبدة البيان گذاشته است و احوال ائمه معصومان(ع) را نيز بدان افزوده است.
“قصص الأنبياء و المرسلين(ع)” نوشته سيد نعمت الله جزائرى(د 1112ق)، از شاگردان علامه مجلسى است. روش وي روش روايى است، البته در بسيارى موارد تنها نام كتاب مأخذ را ذكر كرده يا راوى آخر سلسله سند را آورده و بقيه اسناد روايات معمولا ذكر نشدهاند. سيد در هر باب آيات قرآن را همراه با روايات پيرامون آن مفصلا آورده است.
“التصوير الفني في القرآن” نوشته سيد قطب که به مباحث اعجاز هنرى قرآن پرداخته است. يکي از مباحث اساسي اين کتاب “القصة في القرآن” است که مشتمل بر مباحثي از جمله “أغراض القصة”، “آثار خضوع القصة للغرض الديني”، “الدين و الفن في القصة”، “الخصائص الفنية للقصة”، “التصوير في القصة” و “رسم الشخصيات في القصة” است که به مباحث زيبايي شناسي اعجاز هنرى قصص قرآن پرداخته است.
“الفن القصصي في القرآن” نوشته محمد احمد خلف الله و خليل عبد الكريم که به مباحث اعجاز هنرى قصص قرآن پرداختهاند اين کتاب در سال 1999 ميلادي در لندن توسط ناشر سينا- الانتشار العربى به طبع رسيده است.
“الإعجاز القصصي في القرآن” نوشته سعيد عطية على مطاوع که به مباحث اعجاز هنرى قصص قرآن پرداخته است اين کتاب در قاهره توسط انتشارات دارالآفاق العربية در سال 2006 چاپ شده است.
“باستانشناسى و جغرافياى تاريخى قصص قرآن” نوشته عبد الكريم بي‌آزار شيرازى که در موضوع جغرافياى قصص قرآن که در سال1380 در تهران توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامى به طبع رسيده است.
“دراسات تاريخية من القرآن الكريم” نوشته دكتر محمّد بيّومى مهران استاد دانشگاه اسكندريه که رويدادهاى تاريخى قرآن را از ديدى جغرافيايى بخشبندى كرده و رويدادهاى هر منطقه جغرافيايى را در جلدى جدا آورده است. اين کتاب توسط سيد محمد راستگو به فارسي ترجمه و با عنوان “بررسى تاريخى قصص قرآن” در سال 1383 در تهران توسط انتشارات علمى و فرهنگى به طبع رسيده است.
“پژوهشي در جلوه‌هاي هنري داستانهاي قرآن” نوشته بستاني، محمود که توسط موسي دانش به زبان فارسي ترجمه شده و در سال 1372 شمسي توسط بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي در مشهد چاپ شده است.
“القصص القرآني” نوشته آية الله سيد محمدباقر حكيم، که در سال 1419 هجري قمري در تهران توسط مجمع جهاني اهل بيت(ع) چاپ شده است.
بنابرين برخي از آثاري که تاکنون در خصوص قصص قرآن سامان يافته، تلاشهاي روايي است و تعداد ديگري ناظر به ابعاد زيبايي شناسي و ابعاد هنري قصص قرآن است.
از سوي ديگر آثاري که در خصوص ولايت نوشته شدهاند، غالباً به آياتي مشخص و خارج از حوزه قصص قرآن پرداخته شده مانند کتاب “ولايت در قرآن” نوشته آية الله مکارم شيرازي که به تفسير آيات تبليغ، اکمال، ولايت، اولي الأمر، تطهير و آيات ديگر. و نيز کتاب “آيات الغدير” که به تفسير آيه تبليغ، آيه اکمال دين و آيه سأل سائل پرداخته است. و نيز کتاب “آية التطهير رؤية مبتكرة” نوشته آية الله فاضل لنکراني که تنها آيه تطهير را مورد بررسي قرار داده است. از سوي ديگر در آثار تفسيري و کلامي اماميه به طور پراکنده استنباط کلامي از برخي آيات قصص قرآن ديده مىشود که در برخي موارد از جامعيت برخوردار نيست(مانند ديدگاههاي تفسيري مفسران امامي در ذيل آيه “إني جاعل في الأرض خليفة” لکن اثري مجزا که به شکل تخصصي و با نظام مندي و جامعيت مطلوبي تنها در خصوص استنباط ابعاد کلامي قصص قرآن در مباحث امامت باشد، تاکنون سامان نيافته است.
6- جنبه جديد بودن و نوآوري طرح
أ. استنباط مسائل امامت از قصص قرآن کريم يکي از رويکردهاي تازه و نو به قصص قرآن کريم است.
ب. آشنايي با روش اهل بيت(ع) در احتجاج با مخالفان و پاسخگويي و تبليغ براي شيعيان با استناد به قصص قرآن کريم در واقع يکي از مهمترين شيوههاي اهل بيت(ع) در تبليغ امامت و تبيين ابعاد گوناگون آن همچون مسأله علم ايشان استفاده از قصص قرآن و استناد به آن است که بىترديد با توجه به انس بيشتر مردم با قصص چنين تبييني بهتر در دلها رسوخ مىکرد. بىترديد در صورت اثبات مطلب مذکور اين شيوه يکي از بهترين شيوههاي تبيين و تبليغ امامت در اين دوران نيز به شمار مىآيد.
ج. ارائه يک شيوه نو در تبيين قصص قرآن و تبليغ مباحث امامت و پاسخگويي به شبهات مطرح در آن با استناد به قصص قرآن کريم
د. اضافه نمودن “تبيين مباحث کلامي امامت” در ذيل اهداف و اغراض قصه گويي در قرآن کريم به عنوان يکي از مهمترين رسالات و اهداف قصص قرآن که در آثار علوم قرآني و تفسير اهل سنت هرگز به آن اشاره نشده است.
7- روش انجام تحقيق
روش توصيفي- تحليلي و شيوه تحقيق کتابخانهاي در منابع روايي، تفسيري، کلامي متقدم و متأخر در ميراث علمي اماميه و نيز کتب علوم قرآني و تفسيري متقدم و متأخر اهل سنت است.
اين پژوهش در تبيين و تنقيح قلمروي استنباط کلامي از آيات قصص قرآن در نظر دارد که جايگاه اين آيات را در روايات کلامي نبوي و نيز ابعاد استناد به قصص قرآن در احتجاجها و استدلالهاي کلامي اهل بيت(ع)، مورد بررسي و تحليل قرار دهد و پس از آن ميزان تأثير و بهره گيري از اين شيوه را در ميراث کلامي و تفسيري اماميه مورد بررسي قرار دهد بر اين اساس گام اساسي اين پژوهش پس از بررسي روايات کلامي نبوي و روايات اهل بيت(ع) در باب قصص قرآن، اين است که ميزان بهرههاي کلامي متکلمان، مفسران و محدثان امامي از قصص قرآن را به لحاظ کمي و کيفي بازبيني نمايد تا ميزان و درجه کارآمدي تمسک به کتاب الهي را در آنها مشخص نمايد و در نهايت جايگاه ويژه استناد به قصص قرآن در اثبات مباحث کلامي و حتي پيش فرضهاي آنها را به عنوان يکي از شيوههاي کارآمد کلامي اهل بيت(ع) و برخي از دانشمندان امامي ارائه دهد.
8- ساختار و بدنه اصلي تحقيق
مقدمه و کليات
فصل اول: مباني عمومي در استنباط از قرآن و مباني تخصصي در استباط کلامي از قصص قرآن در موضوع امامت
فصل دوم: کارآمدي استنباط کلامي از قصص قرآن در باب امامت
فصل سوم: جايگاه إمامت در قصص قرآن و چگونگي استدلال عالمان اماميه بر آن
فصل چهارم: مباحث مهدويت به استناد قصص قرآن
نتايج و يافتهها
تعاريف
مهمترين اصطلاحاتي که نيازمند به تعريف مىباشد عبارتند از:
1- مباني تفسير قرآن
مباني تفسير قرآن يکي از مهمترين مباحث در حوزه علوم قرآني به شمار مىآيد و پيوسته مورد توجه و اهتمام قرآن پژوهان و علاقهمندان به قرآن کريم به ويژه مفسران قرآن بوده است. مبانى تفسير قرآن به آن دسته از پيش فرضها، اصول موضوعه و باورهاى اعتقادى يا علمى گفته مىشود كه مفسّر با پذيرش و مبنا قرار دادن آنها، به تفسير قرآن مىپردازد.
