تحول بنیادین تعلیم و تربیت به‌عنوان هدف نهایی نظام تعلیم و تربیت بیان‌شده است. (مروجی،1391)
تحقیقاتی درزمینه‌ی حیات طیبه و ابعاد مختلف آن انجام‌شده است که در آن به بیان ویژگی‌های حیات طیبه از منظر قرآن و نهج‌البلاغه پرداخته‌شده است.
قاسمی (1388) در پایان‌نامه خود با عنوان “حیات طیبه در قرآن و نهج‌البلاغه” حقیقت حیات طیبه و چیستی آن را تبیین کرده است و معنای لغوی و اصطلاحی حیات طیبه و همچنین مراتب آن را برای انسان‌های مختلف بیان کرده است. دیسناد (1388) نیز به «بررسی و تبیین حیات طیبه از دیدگاه قرآن کریم با آرمان‌شهر لیبرالیسم و اهداف تربیتی آن‌ها» پرداخته است و مؤلفه‌های آرمانی هر دو مکتب و هدف‌های تربیتی منبعث از آن‌ها را بررسی کرده است. چراغی (1390) در پژوهش خود به «بررسی تطبیقی آراء علامه جعفری و آیت‌الله جوادی آملی در خصوص حیات طیبه و جنبه‌های تربیتی آن» پرداخته است. مروجی (1391) در مقاله خود با عنوان “حیات طیبه، هدف تربیت نهایی برنامه درسی ملی” بیان می‌کند که انتظار این است که نظام تعلیم و تربیتی که برنامه درسی ملی به‌عنوان طرح کلان آن است، باید زمینه‌ساز دستیابی متر بیان به زندگی پاکیزه (حیات طیبه) باشد.
با توجه به اهمیت جایگاه آرمان‌ها، مقاصد و اهداف آموزشی به‌منظور جهت‌دهی به‌نظام آموزشی، تغییر و اصلاح فرآیند یاددهی و یادگیری، انتخاب روش، انتخاب محتوا و ارزشیابی از برنامه‌های آموزشی روشن است که میزان کارایی و اعتبار هر نظام آموزشی و فعالیت‌های آن به هدفی است که برای آن تعریف می‌شود. همچنین می‌توان گفت که راه رسیدن و تحقق هدف نیز به‌اندازه تدوین هدف مهم است. اینکه عناصر مختلف نظام آموزش‌وپرورش در تحقق هدف‌هایی که برای آموزش‌وپرورش تعریف‌شده است و مبنای برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها قرار می‌گیرند چه نقشی دارند همواره از دغدغه‌هایی است که عوامل متصدی نظام آموزش‌وپرورش را به خود مشغول کرده است.
با توجه به تعاریف فوق و ازآنجاکه هدف همه‌ی فعالیت‌های تربیتی در حقیقت نیل به قرب الی الله بیان‌شده است و راه رسیدن به این هدف متعالی نیز در تحقق مراتب حیات طیبه عنوان‌شده است به نظر می‌رسد بیان ریشه‌ی مفهومی حیات طیبه با توجه به تحلیل ابعاد آن بر اساس آیات قرآن کریم که مبنای استخراج مبانی تعلیم و تربیت اسلامی است و همچنین مشخص کردن جایگاه حیات طیبه در مبانی نظری سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و تبیین نقش عناصر مختلف نظام آموزش‌وپرورش در تحقق مراتب حیات طیبه در نظام تعلیم و تربیت ایران اهمیت زیادی دارد.
بر این اساس و با توجه به اینکه مفهوم حیات طیبه مفهومی جدید در حوزه تعلیم و تربیت است و محقق در بررسی‌ها و تحقیقات اولیه خود پژوهشی مرتبط با این موضوع در حوزه‌ی تعلیم و تربیت مشاهده نکرده است در این پژوهش سعی شده است علاوه بر تحلیل ریشه‌ی مفهومی حیات طیبه به بیان جایگاه آن در سند تحول بنیادین آمورش و پرورش ایران پرداخته شود و همچنین چگونگی نیل به حیات طیبه و راه‌های رسیدن به‌مراتب حیات طیبه در آموزش‌وپرورش با توجه به نقش عناصر مختلف نظام آموزشی بررسی شود.
در حقیقت این پژوهش به دنبال این است که جایگاه حیات طیبه در سند تحول بنیادین تعلیم و تربیت ایران و راهکارهای تحقق مراتب حیات طیبه در آموزش‌وپرورش ایران چیست؟
1 ـ 2 اهمیت و ضرورت پژوهش:
1 ـ 2 ـ 1 اهمیت و ضرورت نظری:
1 ـ افزایش حوزه دانش در خصوص مفهوم شناسی و ابعاد مختلف حیات طیبه
2 ـ افزایش دامنه‌ی مبانی نظری و ادبیات مربوط به حیات طیبه و جایگاه آن در تعلیم و تربیت
3 ـ آگاهی بخشی به معلمان، مدیران و متصدیان عرصه تعلیم و تربیت در خصوص اهمیت تحقق حیات طیبه
1 ـ 2 ـ 2 اهمیت و ضرورت کاربردی:
1 ـ کمک به برنامه ریزان و مدیران آموزش‌وپرورش جهت دقت نظر در انتخاب محتوای متناسب و زمینه‌ساز تحقق حیات طیبه
2 ـ کمک به دست اندر کارن آموزش‌وپرورش برای فراهم کردن زمینه‌های تحقق حیات طیبه باتربیت و انتخاب معلمان شایسته
3 ـ کاربست راهکارهای تحقق حیات طیبه به‌وسیله معلمان در فرآیند آموزش.
1 ـ 3 هدف‌های پژوهش:
1 ـ 3 ـ 1 هدف کلی:
تحلیل مفهوم و تبیین جایگاه حیات طیبه در سند تحول بنیادین تعلیم و تربیت ایران و تبیین راهکارهای تحقق آن در آموزش‌وپرورش
1 ـ 3 ـ 2 اهداف جزئی:
1 ـ شناخت جایگاه مفهومی حیات طیبه و ابعاد مختلف آن بر اساس آیات قرآن کریم و متون دینی
2 ـ شناسایی جایگاه حیات طیبه در سند تحول بنیادین تعلیم و تربیت ایران
3 ـ ارائه راهکارهای تحقق حیات طیبه در آموزش‌وپرورش با توجه به نقش عناصر مختلف نظام آموزشی
1 ـ 4 سؤالات پژوهش:
1 ـ جایگاه مفهومی حیات طیبه در آیات قرآن کریم و متون دینی چیست؟
2 ـ جایگاه حیات طیبه به‌عنوان هدف‌جریان تربیتی در مبانی نظری سند تحول بنیادین تعلیم و تربیت ایران چیست؟
3 ـ راهکارهای تحقق حیات طیبه در آموزش‌وپرورش ایران با توجه به نقش عناصر مختلف نظام آموزشی چیست؟
1 ـ 5 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش:
تعاریف نظری:
حیات طیبه: حیات پاک در اصطلاح اسلامی، نوعی زندگی است که انسان در ارتباط باخدا به آن دست می‌یابد و با دست یافتن به آن در همه‌ی ابعاد وجودی خود از پلیدی برکنار خواهد بود. این ابعاد شامل جسم، اندیشه و اعتقاد، میل، اراده و عمل است. (باقری 87:1389)
تعلیم و تربیت: یک عمل اجتماعی است که اشخاص را زیر تأثیر و نفوذ محیط برگزیده و مضبوط (به‌ویژه مدرسه) قرار می‌دهد تا شایستگی اجتماعی کسب کنند و به حد نهایی رشد و تکامل فردی برسند. تعلیم و تربیت، فراهم کردن زمینه‌ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعدادهای مشخص در جهت رشد و تکامل اختیاری او به‌سوی هدف‌های مطلوب و بر اساس برنامه‌ای سنجیده می‌باشد. (فر مهینی فراهانی،1389)
نظام آموزشی: یک مجموعه پیچیده است که در آن اجزاء متشکله و زیر نظام‌ها به‌گونه‌ای سازمان‌یافته است تا در اثر تعامل مداوم هدف‌های از پیش تعیین‌شده را تحقق بخشد. (یونسکو،37:1383)
تعاریف عملیاتی:
حیات طیبه: منظور از حیات طیبه در این پژوهش تعریفی است که از حیات طیبه در مبانی نظری سند تحول بنیادین تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران بیان‌شده است؛ که بر این اساس حیات طیبه وضع مطلوب زندگی بشر بر اساس نظام معیار ربوبی است که با انتخاب و التزام آگاهانه و اختیاری این نظام معیار در همین رندگی دنیایی و در جهت تعالی آن از سوی خداوند به انسان اعطا می‌شود و تحقق آن باعث دستیابی به‌غایت اصیل زندگی انسان، یعنی قرب الی الله خواهد شد.
نظام آموزش‌وپرورش: نظام آموزش‌وپرورش در این تحقیق اشاره به‌نظام آموزشی کشور ایران داردکه دارای مقاطع مختلف تحصیلی است.
سند تحول بنیادین نظام تعلیم و تربیت: در اینجا منظور از سند تحول همان مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران است که به‌عنوان سند اجرایی مصوب و قابل‌اجرا است.
راهکار:در این پژوهش منظور از راهکارهای تحقق حیات طیبه ،نقش و رسالت عناصر مختلف نظام تعلیم و تربیت در فراهم کردن مراتب تحقق حیات طیبه است.
فصـل دوم
مبــانی نظــری
و
پیشینـه پـژوهش
2 ـ 1: مبانی نظری پژوهش
2 ـ 1 ـ 1: بخش اول: اهداف نظام تعلیم و تربیت
مفهوم تعلیم و تربیت
واژه‌ی تربیت از ریشه‌ی “رَبَوَ” و باب تفعیل است. در این ریشه، معنای زیادت و فزونی اخذشده است و در مشتقات مختلف آن، می‌توان این معنا را به‌نوعی بازیافت. مثلاً به تپه “رَبوَه” گفته می‌شود، زیرا نسبت به سطح زمین برآمده است.”ربا”نیز ازآن‌رو که زیادتی بر اصل مال است، به این نام خوانده می‌شود؛ بنابراین واژه‌ی تربیت با توجه به ریشه‌ی آن، به معنای فراهم آوردن موجبات فزونی و پرورش است و ازاین‌رو به معنای تغذیه‌ی طفل به کار می‌رود؛ اما علاوه بر این، تربیت به معنای تهذیب نیز استعمال شده که به معنای زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است. (باقری،51:1390)
راغب اصفهانی نیز می‌گوید:”رب در اصل تربیت است و تربیت یعنی ایجاد شیء به‌تدریج از حالتی به حالت دیگر تا به حد تمام برسد.”(زهادت،109:1380)
برآیند سخنانی را که دانشمندان بزرگ جهان درباره‌ی مفهوم «تعلیم و تربیت» بیان داشته‌اند، می‌توان در این جمله خلاصه کرد: «تعلیم و تربیت، عبارت است از فراهم آوردن زمینه‌ها و عوامل به فعلیت رساندن یا شکوفا ساختن استعدادهای شخص در جهت رشد و تکامل اختیاری او به‌سوی هدف‌های مطلوب و بر اساس برنامه‌ای سنجیده شده.»(پژوهشکده حوزه و دانشگاه،1381: 366)
اگر بنا باشد یک شیء شکوفا شود باید کوشید تا همان استعدادهایی که در آن هست آشکار و فعال شود؛ بنابراین، تربیت در انسان به معنای پرورش دادن استعدادهای او است و این استعدادها در انسان عبارت‌اند از: استعداد عقلی (علمی و حقیقت‌جویی)، استعداد اخلاقی (وجدان اخلاقی)، بعد دینی (حس تقدیس و پرستش)، بعد هنری و ذوقی یا بعد زیبایی و استعداد خلاقیت، ابتکار و ابداع. (مطهری،1374: 22 ـ 20)
مفهوم هدف
از تأمل در معانی لغوی واژه‌هایی نظیر هدف، قصد و غایت برمی‌آید که جملگی دربردارنده‌ی مفهوم “نهایت و سرانجام کار”هستند. با این تفاوت که گاهی نهایت، امری است عینی و خارجی مانند هدف در تیراندازی یا مقصد در سفر که به آن “هدف”یا “غایت”گویند و گاه، امری است ذهنی یا وجدانی مانند احساس لذت از بوییدن گل که به آن قصد، غرض، انگیزه و شوق گفته می‌شود.
برخی محققان برای واژه‌ی “هدف” چهار معنا ذکر کرده‌اند: رفتار وظیفه‌ای، رفتار خود ساماندهی، رفتار متوجه به هدف و رفتار هدف‌دار در مفهوم فلسفی، غایت نیز معمولاً به دو معنا به کار می‌رود: در معنای اول نتیجه و نهایتی است که فاعل آگاه، فعل را برای دستیابی به آن انجام می‌دهد و تصور آن نقطه نهایتی که فرد را به‌سوی هدف سوق می‌دهد. از دیدگاه فلسفی، غایت به این معنا دارای سه ویژگی است: تصور قبلی در ذهن؛ تصدیق سودمندی آن؛ همراه بودن با نوعی گرایش و شوق. در معنای دیگر غایت به معنای نتیجه و سرانجامی است که پس از تحقق حرکت، حاصل می‌شود. (پژوهشکده حوزه و دانشگاه،4:1381)
هدفمندی جهان از دیدگاه قرآن و عقل
وجود غایت و هدف در جهان هستی، موردقبول همه‌ی متکلمان و فلاسفه‌ی الهی است؛ آنان این اصل را که هستی دارای هدف و غایتی مشخص است، پذیرفته‌اند و نظم حاکم بر طبیعت را دلیل بر وجود ناظمی قادر و آگاه می‌دانند. هدف‌داری هستی بدین معناست که هستی، دارای وظیفه‌ای مشخص و مسیری از پیش تعیین‌شده است که از جانب خداوند برای تمام اجزای آن معین گردیده است؛ یعنی هستی در ذات خود دارای غایت است و چنان آفریده‌شده که ذاتاً وظایفش را انجام می‌دهد و به‌سوی غایت خود حرکت می‌کند.
در قرآن آیاتی وجود داردکه به‌طور صریح و با تعابیر مختلف بر هدفمندی هستی دلالت دارد:
1. اعطای کمال وجودی به هر شیء و هدایت آن به‌سوی کمال: ربُنا الذی اعطی کل شیءِ خلقه ثم هدی، (پروردگار ماکسی است که هر چیزی را خَلقی که درخور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است).
2. هدایت موجودات به‌سوی آنچه برایشان تقدیر شده است: الذی خلق فسوّی. والّذی قدّر فهدی، (همان‌که آفرید و هماهنگی بخشید و آنکه اندازه‌گیری کرد و راه نمود).
3. نفی بیهودگی و اینکه خلقت، حق است: و هو الذی خلق السموات و الارض به الحق، (و او کسی است که آسمان‌ها و زمین را به‌حق آفرید).
4. مهم‌تر از همه، توصیف «صنع الهی» به «حکمت» است که اقتضای این صفت، هدف‌دار بودن هستی است: سَبّح اسمَ رَبّکَ الا علی. اَلّذی خَلَقَ فَسَوّی. وَالَّذی قَدَّرَ فَهَدی؛ (نام پروردگار والای خود را به پاکی به ستای. همان‌که آفرید و هماهنگی بخشید و آنکه اندازه‌گیری کرد و راه نمود.)(پژوهشکده حوزه و دانشگاه،8:1381)
هدف زندگی انسان ازنظر قرآن
بهره‌گیری از زبان وحی در شناخت هدف زندگی انسان، چشم‌اندازی وسیع‌تر ازآنچه پندار ماست پیش روی ما می‌نهد؛ زیرا شناخت ویژگی‌های انسان، چنانکه باید، تنها در توان خالق یکتاست. قرآن، در آنجا که سخن از هدف آفرینش انسان و سیر حرکت او پیش می‌آید، انسان را موجودی روحانی و معنو
