استفاده از سیستمی مشابه برای حمایت از اشتراک منابع و خدمات بین‌کتابخانه‌ای می‌تواند در سطح کلان صرفه‌جویی‌های زیادی را موجب شود. در حال حاضر کتابخانه ملی تنها مبادله منابع غیر قابل استفاده به سایر کتابخانهها را در دستور کار دارد و اقدامی در جهت تهیه فهرستگان از تمام کتابخانهها یا حمایت از امانت بین کتابخانه‌ای را در دستور کار ندارد.
همین‌طور هر سه کتابخانه (هریک به میزانی) با همکاری سایر سازمان‌ها و ارائه پروژه‌هایی جهت مدیریت و دسترس‌پذیر ساختن منابع اطلاعاتی دیجیتالی و غیر دیجیتالی سعی در گسترش دامنه مدیریت اطلاعات در کل کشور دارند.199 مرورکلی بر تعداد چنین پروژه‌هایی نشان می‌دهد استرالیا در ارائه آن‌ها از دو کشور دیگر پیش است. البته این نشان‌دهنده ضعف کانادا نیست، چرا که کانادا به جای ارائه پروژه‌های پراکنده از منابع دیجیتال هدف بزرگ‌تری پیش رو دارد. کتابخانه و آرشیو کانادا قصد دارد بستر را برای ایجاد شبکه‌ای از مخازن دیجیتال در کشور فراهم کند و با تدوین استراتژی‌های مدیریت اطلاعات برای ناشران الکترونیک و ایجاد امکان واسپاری منابع آنلاین، سازماندهی آن‌ها را امکان پذیر کند. کتابخانه از اجرای پروژه‌های پایلوت در راستای اهدافی چون ایجاد کتابخانه دیجیتال به چنین طرحی رسیده است. این طرح هم اکنون نیز در حال اجرا است و در حال حاضر زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری و ذخیره منابع در مجموعه دیجیتال و دسترس‌پذیر ساختن آن‌ها فراهم شده است. این برنامه در قالب مراحل مختلف برای ایجاد امکان اقداماتی نظیر مدیریت اتوماتیک اطلاعات، تسهیل واسپاری انتشارات آنلاین و جمع‌آوری اسناد دولتی الکترونیک اجرا می‌شود (گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2007، ص. 27؛ واسپاری و اینترنت، بی‌تا). فعالیت مهم دیگر سازمان در این راستا نیز تدوین استراتژی اطلاعات دیجیتال در 2007 با مشورت سازمان‌های درگیر در تولید و نگهداری اطلاعات بود تا با کمک آن بتوان تلاش‌های سازمان‌ها و افراد در جمع‌آوری، حفاظت و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات دیجیتال کانادا را رهبری کرد (گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2008، ص. 24).
با توجه به حجم روزافزون اطلاعات دیجیتال در قالب رسمی و غیر رسمی اجرای چنین برنامه‌ریزی‌هایی برای مدیریت بهینه آن‌ها در آینده مفید به نظر می‌آید.
4-5-5-3 خدمات به گروه‌های ویژه
هر سه کتابخانه خدمات به گروه‌های ویژه، به ویژه نابینایان، را در برنامه‌های خود در نظر دارند. تلاش برای تأمین منابع مورد نیاز این گروه، راه‌اندازی وب‌سایت ویژه آن‌ها و … از اقداماتی است که هر سه کتابخانه در این راستا اجرا کرده‌اند. کتابخانه و آرشیو کانادا در ارائه خدمات به گروه‌های ویژه پا را از خدمات مستقیم به کاربران کتابخانه فراتر گذاشته است. به عنوان مثال می‌توان به اختصاص بودجه به کتابخانهها برای تأمین تکنولوژی‌های لازم برای ارائه خدمات به معلولین و یا دادن بودجه به ناشران برای نشر منابعی متناسب با نیاز افراد با مشکل بینایی اشاره کرد ( برآورد کتابخانه ملی کانادا200، 1998، ص. 30). این اقدامات موردی در سال‌های اخیر به رهبری خدمات کتابخانهها به گروه‌های ویژه تغییر شکل یافته و در قالب برنامه‌های مدون نظیر تشکیل شورای دسترسی به اطلاعات برای افراد دچار مشکل بینایی201 و تدوین استراتژی برای دسترسی پایدار و عادلانه به خدمات کتابخانه‌های عمومی به افراد به مشکل بینایی، پی‌گیری شده است (گزارش عملکرد کتابخانه ملی کانادا، 2002، ص. 47؛ گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2008، ص. 32).
از آنجا که کتابخانه ملی ایران مثل سایر کتابخانه‌های ملی وظیفه نظارت و حمایت از کتابخانه‌های کشور را برای خود تعریف کرده است (قانون اساسنامه…، 1369)، نظارت بر خدمات ویژه سایر کتابخانهها کم‌تر از ارائه خدمات مستقیم به نابینایان اهمیت ندارد. در واقع کتابخانه ملی نیز با اجرای برنامه‌هایی نظیر کتابخانه و آرشیو کانادا می‌تواند نقش موثری در ساماندهی این‌گونه خدمات کتابخانهها داشته باشد.
با توجه به تنوع قومیتی کانادا که در فصل چهارم (قسمت4-2-3: ویژگی‌های جمعیتی) به آن اشاره شد) ، خدمات کتابخانه و آرشیو کانادا به گروه‌های ویژه، به جز افراد معلول، اقلیت‌های قومی و گروه‌های چندفرهنگی را نیز در برمی‌گیرد. رایج‌ترین اقدام این سازمان شناسایی و گردآوری منابع مربوط به این گروه‌هاو جذب نیروی انسانی متخصص برای ارائه خدمت به آن‌هاست (گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2008، ص. 31). اقدامات دیگری نظیر اجرای «برنامه خدمات و منابع چندفرهنگی»202، راه‌اندازی وب‌سایتی از منابع و خدمات برای بومیان، تهیه لیست تک‌نگاشت‌ها به سایر زبان‌ها (نظیر فارسی، عربی، کره‌ای، هندی، اردو و…)، تأسیس دفتر هماهنگ کننده خدمات مرجع به اقلیت‌های قومی و … نشان از اهمیتی است که کتابخانه و آرشیو کانادا به این گروه قائل است.
البته تنوع قومیتی از ویژگی‌های استرالیا و ایران نیز هست، چنانچه دولت استرالیا در سال‌های اخیر به منظور برقراری عدالت بین گروه‌های مختلف «سیاست چندفرهنگه»203 را با هدف شناخت و درک فرهنگ‌های مختلف و احترام به آن‌ها گسترش داده است (تکامل سیاست چند فرهنگه…204، 2006). اما مرور برنامه‌ها وفعالیت‌های کتابخانه‌های ملی استرالیا و ایران نشانی از خدماتی ویژه این گروه ندارد. به نظر می‌رسد آن‌ها به جز گردآوری منابع این گروه (که در دامنه قانون واسپاری می‌گنجد) اقدام دیگری صورت نمی‌دهند. با توجه به تنوع قومی و زبانی این دو کشور، ارائه خدمات ویژه به گروه‌های قومی و مذهبی مختلف می‌تواند رضایت این گروه از جامعه و حفظ میراث ملی مربوط به آن‌ها را تضمین کند.
4-5-5-4. مدیریت و ارائه منابع دیجیتالی
همان‌طور که در قسمت رهبری خدمات کتابخانه‌ای (4-5-5-2) اشاره شد هر سه سازمان با همکاری سایر سازمان‌ها و ارائه پروژه‌هایی جهت مدیریت و دسترس‌پذیر ساختن منابع اطلاعاتی دیجیتالی و سعی در گسترش دامنه مدیریت اطلاعات در کل کشور دارند. این اقدامات از تهیه نسخه دیجیتالی منابع موجود (اسکن کردن) شروع شده و به تدریج به اجرای پروژه‌هایی برای مدیریت منابعی که از ابتدا دیجیتالی هستند تکامل یافته است.
کتابخانه ملی استرالیا علاوه بر ارائه سرویس‌های آنلاین از نسخه‌های دیجیتالی منابع موجود در کتابخانه و سایر مراکز اطلاعاتی (نظیر تصاویر استرالیا، موسیقی استرالیا و…)، برنامه گردآوری، مدیریت و حفاظت از انتشارات آنلاین (آرشیو وب استرالیا: PNDORA) را نیز اجرا می‌کند.
کتابخانه و آرشیو کانادا نیز در کنار تهیه نسخه دیجیتال از منابع موجود و ارائه سرویس‌های آنلاین از آن‌ها، با گسترش قانون واسپاری به منابع آنلاین، تدوین راهنما برای ناشران دیجیتال و … سعی در حفاظت و مدیریت منابع دیجیتالی تولید شده، دارد. همان طور که در قسمت رهبری خدمات کتابخانه‌ای اشاره شد این سازمان با تدوین استراتژی اطلاعات دیجیتال تلاش‌های سازمان‌ها و افراد در جمع‌آوری، حفاظت و دسترس‌پذیر ساختن اطلاعات دیجیتال کانادا را رهبری می‌کند (گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2008، ص. 9، 24). کتابخانه و آرشیو کانادا همچنین قصد دارد بستر را برای ایجاد شبکه‌ای از مخازن دیجیتال در کشور فراهم کند. در حال حاضر زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری و ذخیره منابع در مجموعه دیجیتال و دسترس‌پذیر ساختن آن‌ها فراهم شده است. این برنامه در قالب مراحل مختلف برای ایجاد امکان اقداماتی نظیر مدیریت اتوماتیک اطلاعات، تسهیل واسپاری انتشارات آنلاین و جمع‌آوری اسناد دولتی الکترونیک اجرا می‌شود (گزارش عملکرد کتابخانه و آرشیو کانادا، 2007، ص. 27).
کتابخانه ملی ایران نیز نسبت به منابع دیجیتال بی‌تفاوت نبوده است؛ مهم‌ترین پروژه کتابخانه در این راستا پروژه حرم است که هم‌اکنون بیشتر روی تهیه نسخه دیجیتالی از منابع و ارائه کتابخانه دیجیتال تمرکز دارد. البته در چشم‌انداز این طرح هدف ایجاد زیرساخت برای نگهداری، سازماندهی و اطلاع‌رسانی محتوای علمی و فرهنگی در قالب دیجیتال، و پشتیبانی از پژوهش از طریق دسترس‌پذیر ساختن منابع اطلاعاتی نیز در نظر گرفته شده است (طرح حافظه رقومی ….، 1388) با توجه به سرعت تولید منابع اطلاعاتی دیجیتالی و به خصوص وبی و عمر کوتاه آن، تسریع در روند تأمین مقدمات چنین چشم‌اندازی ضروری است. البته تحقق این هدف بدون طی کردن مسیر اجرای پروژه‌های پایلوت، مشورت با متخصصان و تدوین استراتژی و برنامه ریزی (چنانکه که کتابخانه و آرشیو کانادا طی کرده است) دور از تصور به نظر می‌رسد.
4-5-5-5. روابط عمومی
هر سه سازمان برنامه‌هایی را جهت شناساندن سازمان و خدمات آن و ارتقاء روابط با عموم مردم اجرا می‌کنند. کتابخانه ملی ایران با ارائه خدمات کتابخانه عمومی، برگزاری برنامه‌های بازدید برای مسئولان، دانشجویان و دانش‌آموزان، و تهیه گزارش‌های تلویزیونی تا حدی در ارتقاء جایگاه کتابخانه ملی بین مردم و مسئولان موفق بوده است.
کتابخانه ملی استرالیا و کتابخانه و آرشیو کانادا ارائه خدمات کتابخانه عمومی را در دستور کار ندارند. این دو سازمان با برگزاری نمایشگاه در محل کتابخانه، به صورت سیار در مناطق مختلف و همچنین به صورت مجازی به معرفی کتابخانه، مجموعه و خدمات آن می‌پردازند. در استرالیا گاه در جهت جلب کاربران، دامنه این گونه فعالیت‌ها به برگزاری جشن‌ها و نمایش فیلم‌های عامه‌پسند نیز می‌رسد (گزارش سالانه، 2003، ص.1).
کتابخانه و آرشیو کانادا برای اجرای وظیفه «شناساندن ميراث مستند به كانادايي‌ها و هر شخص علاقه‌مند به كانادا، و تسهیل دسترسی به آن» که در قانون مصوب 2004 برای آن تعریف شده است، دامنه این گونه فعالیت‌ها را گسترش داده است. به همین منظور، نمایشگاه‌های هنری، سرویس‌های تعاملی وبی نظیر «مرکز نسب‌شناسی کانادا» و یا ویکی‌هایی با موضوعیت‌های مختلف برای ارتقاء روابط مردم با سازمان راه‌اندازی شده‌اند.
به طور کلی شناساندن کتابخانه ملی و مهمتر از آن میراث ملی به مردم می‌تواند یکی از راه‌های تحقق هدف «اتخاذ تدابير و اخذ تصميمات لازم براي صحت، سهولت و سرعت امر تحقيق و مطالعه در همه زمينه‌ها به منظور اعتلاي فرهنگ ملي و انجام‌تحقيقات مربوطه» باشد. کتابخانه ملی نیز مانند سازمان‌های همتای خود در کانادا و استرالیا می‌تواند با استفاده از تکنولوژی‌ها و از طریق وب نقش فعالی در این زمینه ایفا کند.
4-5-6. جمع‌بندی
بررسی عملکرد و روند توسعه این سه سازمان نشان می دهد همه آن ها توانسته‌اند به نوبه خود در توسعه و رهبری خدمات کتابخانهها و حراست از میراث ملی، مثمر ثمر باشند. در این میان ویژگی‌هایی نظیر برنامه‌ریزی، گستره حمایت از خدمات کتابخانهها و رهبری آن‌ها، نحوه حراست از میراث ملی، هماهنگی خدمات آرشیو ملی و کتابخانه ملی و نیز تلاش برای تشویق مردم در استفاده از اطلاعات برای توسعه ملی باعث می‌شود کتابخانه و آرشیو کانادا از دو سازمان دیگر موفق‌تر به نظر برسد. بنابراین استفاده از تجربیات آن می‌تواند برای دو سازمان دیگر نیز مفید باشد.
فصل پنجم:
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
5-1. مقدمه
کتابخانه‌های ملی پدیده‌های نسبتا نوظهوری هستند که بعد از مطرح شدن مفهوم ملیت و تلاش ملت‌ها برای حفظ هویتشان، در قرن‌های اخیر شکل گرفتند. مهم‌ترین وظیفه این کتابخانهها حفظ میراث ملی در قالب منابع مختلف است و در کنار آن در جهت ارتقاء خدمات کتابداری کشور تلاش می‌کنند. شرایط متفاوت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای مختلف منجر به تفاوت‌هایی در نحوه عملکرد آن‌ها می‌شود. آشنایی با رویکردهای متفاوت می‌تواند مسئولین هر کتابخانه ملی را از نقاط ضعف و قوت روندهای جاری آگاه سازد و منجر به تجدید نظر در برنامه‌ریزی‌های آینده شود.
5-2. خلاصه پژوهش
در پژوهش حاضر به منظور ارائه راهکارهایی برای بهبود فعالیت‌های کتابخانه ملی ایران و ارتقاء آن، این سازمان با دو سازمان همتایش در کانادا و
