اهداف معاونت کتابخانه ملی (نظیر اجرای فیپا یا اختصاص شابک) در کنار فعالیت‌های آرشیوی (چون مدیریت اسناد دولتی، امحاء اوراق زاید و …) به مراکز استانی می‌تواند سازمان اسناد و کتابخانه ملی را در رهبری بهتر خدمات آرشیوی و کتابخانه‌ای در سطح کشور کمک کند.
4-5-4. سوال چهارم: اهداف و خط مشي اين كتابخانه‌ها از چه قرار است؟
برای پاسخگویی این سوال علاوه بر این‌که اهداف کنونی سازمان‌ها و مسئولیت آن‌ها در قبال میراث ملی و خدمات کتابخانه‌ای کشور مقایسه می‌شود؛ سه کتابخانه از نظر مبنای شکل‌گیری نیز به منظور روشن شدن اهداف وجودی آن‌ها بررسی می‌شوند.
4-5-4-1. مبنای شکل‌گیری
از مرور تاریخ کتابخانه ملی ایران می‌توان نتیجه گرفت که این سازمان در نتیجه اثبات ضرورت حفظ هویت ملی یا سروسامان دادن به خدمات کتابداری کشور به مسئولان تأسیس نشد. تأسیس کتابخانه ملی در 1316 رویدادی ضمنی بود که در فرصت پیش آمده برای غلبه بر مشکل کمبود فضا و اختصاص مکانی مجزا به کتابخانه معارف رخ داد. بنابراین کتابخانه ملی تا مدت‌ها طبق نظام‌نامه کتابخانه معارف (مصوب 1313) که اشاره به وظایف کتابخانه ملی نداشت عمل می‌کرد.
در صورتی کتابخانه‌های پارلمان کانادا و استرالیا تا قبل از تفکیک کتابخانه ملی تا حد زیادی وظایف یک کتابخانه ملی (نشر کتابشناسی، اجرای قانون واسپاری و..) را انجام می‌دادند. قبل از تأسیس کتابخانه‌های ملی نیز برنامه‌ریزی دقیق برای تعیین اهداف حدود و ظایف آن ها صورت گرفت. در کشور کانادا هر چند مشکل کمبود فضای کتابخانه پارلمان به دلیل گستردگی دامنه وظایف و ایفای همزمان نقش کتابخانه ملی و پارلمان بسیار جدی بود؛ اما همان‌طور که به تفصیل در فصل چهارم (4-2-2. شکل‌گیری کتابخانه ملی) آمده است قبل از تصمیم به تأسیس کتابخانه ملی کانادا ضرورت تشکیل و دامنه وظایف آن بررسی شد و قبل از اختصاص ساختمان قانونی برای این سازمان تدوین شد.
در مورد کتابخانه ملی استرالیا می‌توان گفت از بدو تأسیس کتابخانه پارلمان حیات خود را آغاز کرد، چرا که کتابخانه پارلمان استرالیا با هدف توسعه در حد کتابخانه کنگره امریکا و اجرای وظایف یک کتابخانه ملی در کنار خدمت به پارلمان ملی تأسیس شد. تا جایی که وظایف کتابخانه ملی (نظیر نشر کتابشناسی ملی، جمع‌آوری میراث ملی و…) باعث شد که از 1923 با وجود نبود مصوبه قانونی، این بخش از خدمات کتابخانه پارلمان استرالیا با نام «کتابخانه ملی مشترک‌المنافع» خوانده شود. از 1935 هم نخست‌وزیر بودجه‌ای جداگانه برای چنین خدماتی اختصاص داد. تفکیک آن از کتابخانه پارلمان نیز بعد از بررسی‌های «كميته تحقيق و تفحص كتابخانه ملي»193 و با توجه به توصیه‌های آن در مورد دامنه وظایف کتابخانه ملی و نحوه اداره آن صورت گرفت.
شاید مرور و مقایسه آنچه پیش از تأسیس کتابخانه ملی رخ داده در نظر اول فایده‌ای نداشته باشد. اما این مقایسه نکات قابل توجهی را در مورد برنامه‌ریزی، فراهم آوردن شرایط تصویب یک قانون، توجه به اجرای قوانین تصویب شده و… را به دست می‌دهد و مهم‌تر از آن نشان می‌دهد که توجه یا عدم توجه به این موارد چه اثرات مثبت یا منفی می‌تواند در آینده یک سازمان بگذارد.
4-5-4-2. کتابخانه ملی و میراث ملی
برای اشاره به مسئولیت حفظ میراث ملی در قانون کتابخانه و آرشیو کانادا، عبارت «ميراث مستند»194، در قانون کتابخانه ملی استرالیا عبارت «مواد کتابخانه‌ای» و در اساسنامه کتابخانه ملی ایران عبارت « آثار مكتوب (چاپي و خطي) و غير مكتوب» استفاده شده است. هر چند هر سه این عبارات تا حد زیادی میراث ملی را در برمی‌گیرد، اما به نظر می‌رسد دامنه «میراث مستند» جامع‌تر از دو عبارت دیگر است. استفاده از این عبارت باعث می‌شود تغییر شکل محمل‌های اطلاعاتی مانعی بر راه اجرای قانون در مورد آن‌ها نشود. در صورتی که شاید نتوان با اطمینان منابع الکترونیک، سایت‌های اینترنتی، وبلاگ‌ها و سایر محمل‌های جدید اطلاعاتی را در دامنه «مواد کتابخانه‌ای» یا عبارت «آثار مکتوب و غیر مکتوب» قرار داد.
کتابخانه ملی استرالیا و کتابخانه و آرشیو کانادا دامنه گردآوری را منابع مرتبط با کشور خود و مردمشان معرفی کرده‌اند که این انتشارات داخلی و خارجی کشور ، توسط مردم کشور یا درباره آن را در برمی‌گیرد. اساسنامه مصوب 1369 کتابخانه ملی ایران، گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه «اطلاعات آثار مکتوب و غیرمکتوب» موجود «در ایران و یا متعلق به ایرانیان خارج از کشور» و یا در زمینه «ايران‌شناسي و اسلام‌شناسي، خصوصاً انقلاب اسلامي» و همچنین آثار «معتبر علمي، فرهنگي، فني از كشورهاي ديگر» را بر عهده سازمان گذاشته است. وظیفه گردآوری آثار معتبر علمی، فرهنگی از سایر کشورها نکته قابل تأملی است که در اساسنامه کتابخانه ملی ایران به چشم می‌خورد. در واقع گردآوری این آثار در جایی که ارتباطی با کشور نداشته باشند جزء وظایف کتابخانه‌های ملی به شمار نمی‌آید و محدود کردن انتخاب منابع خارج از کشور با عبارت «معتبر» بسیار مبهم و ناکارآمد است.195 وظیفه گردآوری منابع مربوط به اسلام‌شناسی جهان در کنار منابع ایران‌شناسی دامنه مجموعه‌سازی کتابخانه را تا حد زیادی گسترده می‌سازد طوری که عملی کردن آن دور از تصور می‌نماید.
تعیین اهداف بزرگ هرچند نشان از اهمیتی است که کتابخانه ملی به گردآوری تمام منابع با ارزش داده است. اما عدم واقع‌نگری نه تنها اهداف را غیرعملی می‌کند بلکه ممکن است بی‌توجهی به اهداف دست‌یافتنی و خارج شدن فعالیت‌ها از چارچوب مشخص را به دنبال داشته باشد. برای کاربردی شدن قانون، باید تک تک وظایف به صورت دقیق و اجرایی تعریف شوند. تعیین حدود مشخص برای دامنه گردآوری منابع و قرار دادن پیش‌شرط ارتباط با ایران و مفید بودن برای پژوهش‌های ایران‌شناسی می‌تواند به واقعی‌تر شدن این اهداف کمک کند. از طرف دیگر می‌توان برای اصلاح این قانون‌گذاری گردآوری منابع سایر کشورها را با توجه به حوزه موضوعی آن‌ها به سایر سازمان‌ها واگذار کرد و یا مانند کانادا از همکاری سایر نهادها استفاده کرد.196
4-5-5. سوال پنجم: چه خدمات و فعاليت‌هايي در اين كتابخانه‌ها ارائه و اجرا مي‌شود ؟
در پاسخ به این سوال سعی می‌شود خدمات و فعالیت کتابخانه‌ها از چند جنبه کلی مقایسه شوند.
4-5-5-1. دسترس پذیر کردن منابع
یکی از خدمات این کتابخانه‌ها که در قوانینشان به آن اشاره شده است دسترس پذیر کردن منابع است که هرکدام به میزان متفاوتی بر آن تأکید داشته‌اند.
کتابخانه و آرشیو کانادا، شناساندن میراث مستند به مردم کانادا برای افزایش درکشان از هویت ملی جهت تولید دانش و انتقال آن، را جزء وظایف خود تعریف کرده است. این بدین معنی است که نه تنها وظیفه دسترس‌پذیر کردن مجموعه‌های اطلاعاتی خود و سایر کتابخانه‌ها را بر عهده دارد بلکه وظیفه دارد در زندگی مردم نفوذ کرده، آن‌ها را با جنبه‌های مختلف هویت ملی خود آشنا کند و به طور غیرمستقیم به توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کانادا کمک کند (دوسِت، 2007، ص. 63). این هدف باعث شده کتابخانه و آرشیو کانادا علاوه بر ارائه اطلاعات به کاربران، تسهیل دسترسی مردم در سراسر کانادا به منابع کتابخانه‌ای، راه‌های نوینی چون ارائه سرویس‌های تعاملی اینترنتی (نظیر شجره‌نامه و …)، اجرای نمایشگاه‌های هنری و … برای ارتباط صمیمانه‌تر با مردم و شناساندن هویت ملی با آن‌ها در پیش‌بگیرد.
قانون کتابخانه ملی استرالیا به اندازه کتابخانه و آرشیو کانادا به هدف دسترس‌پذیری اولویت نداده است و آن را محدود به تشخیص شورای کتابخانه کرده تا تنها در دسترس گروه‌ها و افرادی قرار بگیرد که از آن برای توسعه کشور استفاده می‌کنند. البته مرور عملکرد سال‌های اخیر و نشان می‌دهد با توجه به تحولات عصر حاضر و اهمیت اطلاعات دامنه گروه هدف شورای کتابخانه برای دسترسی به اطلاعات به همه مردم گسترش یافته است (مراجعه شود به قسمت 5-6: کتابخانه ملی استرالیا و تحولات عصر اطلاعات).
در اساسنامه کتابخانه ملی ایران، وظیفه گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه «اطلاعات میراث مکتوب و غیر مکتوب» بر عهده سازمان گذاشته شده است (قانون اساسنامه…، 1369). واژه اطلاعات در عبارت «اطلاعات میراث مکتوب و غیر مکتوب» می‌تواند به معنی این باشد که کتابخانه گردآوری، حفاظت، سازماندهی و اشاعه خود آثار را در نظر ندارد و تنها به اطلاعات آن‌ها اکتفا می‌کند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت کتابخانه وظیفه دسترس‌پذیر کردن خود منابع را بر عهده نگرفته است. البته در بند دیگری وظیفه اتخاذ تصمیمات لازم براي «صحت، سهولت و سرعت امر تحقيق و مطالعه در همه زمينه‌ها به منظور اعتلاي فرهنگ ملي و انجام‌تحقيقات مربوطه» را بر عهده کتابخانه ملی گذاشته است که این وظیفه می‌تواند به معنی تأمین شرایط برای دسترس‌پذیری منابع برای مردم از طریق تأمین زیر ساخت، فراهم کردن شرایط همکاری کتابخانه‌ها و … تفسیرشود. در حال حاضر نشانی از فعالیت سازمان در این زمینه به چشم نمی‌خورد البته پروژه‌هایی نظیر حرم در صورت همکاری با سایر سازمان ها با ارائه شبکه‌ای از اطلاعات دیجیتالی برای مردم در اقصی نقاط کشور می‌تواند تا حدی این وظیفه را عملی کند.
به طور کلی بررسی سیر تحول فعالیت‌های کتابخانه‌ملی استرالیا و کتابخانه و آرشیو کانادا نشان می‌دهد در سال‌های اخیر رویکرد آن‌ها از گردآوری و حفاظت از میراث ملی به تلاش برای دسترس‌پذیر ساختن آن برای عموم مردم تحول یافته است. البته این به معنی ارائه خدمات کتابخانه عمومی و دادن منابع موجود در کتابخانه به صورت مستقیم به مراجعان ساکن در منطقه نیست، چنانچه کتابخانه ملی استرالیا نیز که چنین خدماتی ارائه می‌کرد در دهه 80 آن را کاملا متوقف کرد. این دو کتابخانه ملی هدف دسترس‌پذیر کردن اطلاعات برای عموم را با تسهیل امانت بین‌کتابخانه‌های کشور197، تهیه پایگاه‌های اطلاعاتی دیجیتالی از منابع با ارزش کشور و ارائه آنلاین آن و گاه ارائه نسخه دیجیتالی منابع برای استفاده پژوهشگران و … دنبال می‌کنند. این روش‌ها می‌تواند راه مناسبی برای تحقق بند «صحت، سهولت و سرعت امر تحقيق و مطالعه در همه زمينه‌ها به منظور اعتلاي فرهنگ ملي و انجام‌تحقيقات مربوطه» در اهداف کتابخانه ملی ایران باشد.
4-5-5-2. رهبری خدمات کتابخانه‌ای در سطح کشور
کتابخانه ملی ایران با تعیین اهداف «مشاوره، نظارت، هدايت و ارائه خدمات فني و برنامه‌ريزي و سازماندهي كتابخانه‌هاي كشور»، «ارائه روش‌هاي مطلوب به منظور هماهنگ كردن خدمات و فعاليتهاي كتابخانه‌هاي عمومي و تخصصي جهت تسهيل مبادله اطلاعات» و «پژوهش و برنامه‌ريزي علمي كتابداري و اطلاع‌رساني و شركت در تحقيقات و فعاليتهاي بين‌المللي ذيربط» رهبری خدمات کتابخانه‌ها را برای خود تعریف کرده است. کتابخانه ملی کانادا به جای ایجاد تعهد اجرای پژوهش به صورت مستقیم، حمایت از جوامع کتابداری198 و همکاری با آن‌ها را در دستورالعمل خود قرار داده است (قانون کتابخانه و آرشیو کانادا، 2004، ص.3). کتابخانه ملی استرالیا نیز این وظیفه را با عبارت «همكاري در مسائل كتابخانه‌اي (شامل توسعه علم كتابداري) با نهادها يا افرادهاي مرتبط با مسائل كتابخانه‌اي، در استراليا يا هر جاي ديگر» برای خود تعریف کرده است (قانون کتابخانه ملی، 1960، ص. 2،3).
هر سه کتابخانه از طریق فعالیت‌هایی نظیر فهرست‌نویسی پیش‌از انتشار، انتشار کتابشناسی ملی، اختصاص آی.اس.بی.ان.، تدوین استانداردهای کتابخانه‌ای و… سعی در مدیریت و هماهنگ کردن فعالیت‌های کتابداری کشور دارند. می‌توان گفت کتابخانه‌های ملی کانادا و استرالیا با ارائه شبکه‌های جامع کتابشناختی از اطلاعات منابع موجود در اکثر کتابخانه‌ها که امکان تبادل اطلاعات را برای آن‌ها فراهم می‌کند (Libraries Australia در استرالیا و آمیکوس در کانادا)، یک گام از کتابخانه ملی ایران در ساماندهی خدمات کتابداری در کشور جلوتر هستند. از آنجا که ایران نیز از لحاظ وسعت و پراکندگی جمعیت شرایطی مشابه کانادا و استرالیا دارد،
