منبع مقاله درمورد صادرات گاز، دریای خزر، خلیج فارس، گاز طبیعی

طریق معاوضه یا سوآپ می‌باشد. دو خط لوله نیز برای انتقال گاز ترکمنستان به ایران در نظر گرفته شد، خط لوله اول، برای صادرات نفت ترکمنستان به خلیج فارس از طریق خاک ایران، به طول 1005 کیلومتر و ظرفیت 10 تا 20 میلیون تن، که قرار بود تا سال 2002، احداث شود که عملیاتی نشد.303 خط لوله دیگر نیز قزاقستان، ترکمستان و ایران(KTI) می‌باشد، که این طرح نیز هنوز عملیاتی نشده است. بنابراین فقط گزینه‌ی سوآپ، جهت انتقال نفت ترکمنستان از مسیر ایران باقی می‌ماند.
1-1-5-5 معاوضه نفت (سوآپ)
در طرح معاوضه، ایران نفت کشورهای قزاقستان و ترکمنستان را، پس از تحویل در بندر نکا و تصفیه در پالایشگاه‌های تهران و تبریز، در مناطق شمالی خود مصرف می‌کند و معادل آن را در خلیج فارس به این کشورها تحویل می‌دهد. در راستای اجرای این طرح، ایران در 30 ژانویه 1995، قراردادی را با ترکمنستان و در 11 مه 1996 با قزاقستان، امضاء کرد.304 این نوع معامله از ژانویه 1998 آغاز شد ولی قزاقستان، به دلیل مشکلات نفتی کنار رفت، اما دو شرکت غربی فعال در ترکمنستان، این شکل معامله را با ایران ادامه داده‌اند. نفت وارداتی توسط شرکت ایران، مارین سرویس و با مشارکت شرکت گلنکور، به وسیله کشتی به بندر نکا یا انزلی حمل و از آنجا از طریق راه آهن و یا خط لوله نکا-تهران، به بازارهای داخلی ایران حمل می‌گردد و یا به بنادر ایران در خلیج فارس منتقل و صادرات محدود می‌گردد. مزایای معاوضه نفت این است که، کشورهای حوزه دریای خزر، می‌توانند صدور نفت خام خود به بازارهای بین‌المللی را، در زمان نسبتا کوتاهی آغاز کنند و از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در خطوط لوله‌ای که از کشورهای مختلف می گذرد، اجتناب کنند. در این نوع معامله، نیازی به رضایت طرف سوم نیست، چون ایران استفاده کننده نهایی نفت خام خواهد بود. وابستگی متقابل، بهترین ضمانت برای ادامه پروژه است. هزینه‌های پایین تر برای تولیدکنندگان، حداکثر درآمد هر بشکه را، تضمین می‌کند.305 یکی از مزیت‌های دیگر این روش آن است که، دیگر نیازی به صرف هزینه‌های بالا جهت احداث خطوط لوله نیست. طرح معاوضه، در سه مرحله اجرا می‌گردد:
در مرحله اول، ایران با هزینه ای معادل 400 میلیون دلار، موفق گردید با پیمانکاری شرکت های چینی، نسبت به احداث اسکله های تخلیه، ایستگاه های پمپاژ و ترمینال نفتی نکا، به ظرفیت دو میلیون بشکه و خط لوله نکا-تهران، به طول 320 کیلومتر، با ظرفیت 370 هزاربشکه در روز، اقدام نماید. این خط لوله، در آوریل 2004، توسط سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران، افتتاح گردید. در این سال، ایران روزانه 125 هزار بشکه، نفت کشورهای روسیه، قزاقستان و ترکمنستان را از پایانه نکا، معاوضه کرد.
درمرحله دوم، ظرفیت خط لوله نکا-تهران، با احداث یک خط لوله موازی افزایش یافته، یا از طریق بندر انزلی، با احداث خطوط لوله جدیدی امکان انتقال 460 هزار بشکه دیگر، از تولیدات نفت حوزه خزر به تهران فراهم می‌شود. این مقدار نفت، معادل ظرفیت پالایشگاه‌های اراک و اصفهان است. لذا خطوط لوله موجود بین تهران، اراک و اصفهان معکوس گشته و با افزایش ظرفیت این خطوط، خوراک آنها از نفت حوزه‌ی خزر، تأمین می‌گردد. مجموع عملیات فوق طی دو مرحله، می‌تواند 810 هزاربشکه نفت حوزه خزر را، به پالایشگاه‌های چهارگانه در بخش‌های مرکزی و شمالی ایران منتقل نموده و به مصرف داخلی برساند و جمهوری اسلامی ایران، از نفت جنوب کشور به عنوان معوض، به خریداران کشورهای حوزه خزر تحویل دهد، یا بهای آنها را بپردازد.
در مرحله سوم، با تأمین ظرفیت چهار پالایشگاه مرکزی ایران از طریق معاوضه نفت دریای خزر، خطوط لوله‌ای که نفت مورد نیاز این پالایشگاه‌ها را از مناطق نفت خیز جنوب به ظرفیت 810 هزار بشکه تأمین می‌کنند، آزاد گشته و در صورت احداث یک خط لوله از مرزهای شمالی به اصفهان و اراک، به طول 500 کیلومتر و معکوس کردن مسیر خط لوله موجود به جنوب، امکان صدور مستقیم 810 هزار بشکه، دیگر از تولیدات نفت کشورهای حوزه خزر، به پایانه های جنوب ایران در خارک فراهم می‌گردد.306
در واقع پوشش خطوط 200 کیلومتری ایران، در مناطق مرزی در حوزه شمال و غرب کشور با ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، نخجوان و وجود پالایشگاه های تبریز و تهران، عاقلانه ترین خروجی‌ها برای خط لوله منشعب از آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان می‌باشد. بر این اساس ایده معاوضه نفت، بین کشورهای حوزه خزر و ایران و عرضه محصولاتشان به پالایشگاه‌های مزبور، سریع‌ترین و ارزان‌ترین‌ترین راه، جهت صدور نفت تولید شده در منطقه می‌باشد.307
ایران سوآپ فرآورده‌های نفتی از حوزه‌ی دریای خزر را، از اواخر سال 1990، آغاز کرد و در ژوئن سال 2009، عملیات مبادله نفت توسط محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق، متوقف شد ولی ایران پس از چهار سال، دوباره مذاکرات خود جهت از سرگیری این مبادله را با کشورهای ترکمنستان و قزاقستان آغاز کرد و به گفته حسن خسروجردی، مدیر انجمن صادرکنندگان فرآورده های نفتی، تعدادی از امکانات ذخیره‌‌سازی توسط بخش خصوصی در استان گلستان، جهت ترانزیت و سوآپ فرآورده‌های نفتی، ساخته شد و مقامات ترکمنی نیز، برای از سرگیری این تجارت نفتی با ایران، اعلام آمادگی کردند308و دوباره مبادلات نفتی میان دو کشور از سرگرفته شد.

2-5-5 همکاری های دو کشور در زمینه ی گاز طبیعی
در میان جمهوری‌های آسیای مرکزی ترکمنستان، یکی از تولیدکنندگان بزرگ انرژی بوده و با توجه به شکاف فزاینده میان تولید نسبت به استفاده داخلی، این کشور نقش اساسی و مهمی را در آینده بازارهای جهانی انرژی به ویژه در صادرات گاز، ایفا خواهد کرد. این کشور با 7730 کیلومتر خطوط لوله انتقال انرژی، که 90 درصد ظرفیت آن به انتقال گاز اختصاص یافته است، یکی از کشورهای پیشتاز در عرصه انتقال گاز، به خارج از مرزهای بین‌المللی در منطقه است. بخشی از صادرات گاز این کشور به بازارهای مصرف، در کشورهای چین و ایران و بخشی دیگر، از راه شبکه های انتقال گاز روسیه به اروپا، صادر می‌شود.309
به گفته‌ی یکی از کارشناسان ذخایر هیدروکربنی ترکمنستان، با توجه به برنامه ملی توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور، پیش‌بینی شده است که تا سال 2030، تولید نفت به110 میلیون تن و تولید گاز طبیعی تا 230 میلیارد مترمکعب در سال برسد و برنامه‌ریزی شده است 180 میلیارد مترمکعب آن صادر شود. به گفته این کارشناس، با توجه به استراتژی انرژی ترکمنستان برای ایجاد تنوع در تحویل گاز به بازارهای جهانی، رسیدن به چنین رشدی لازم است و با عرضه‌ی گاز ترکمنستان به جمهوری اسلامی ایران، جمهوری خلق چین و روسیه زمینه برای توسعه گزینه‌های جدید صادرات گاز ترکمنستان در دو جهت شرق و اروپا فراهم خواهد شد.310ذخایر گاز این کشور 5/17 تریلیون مترمکعب برآورد شده است.311
صادرات گاز ترکمنستان و ترانزیت آن از طریق قلمرو ایران، یکی از زمینه‌های مهم همکاری دو کشور محسوب می‌شود. ایران به عنوان یکی از کشورهای همسایه ترکمنستان، چندین قرارداد گازی را با یکدیگر به امضاء رسانده و دو خط لوله، جهت انتقال گاز این کشور به مناطق شمالی ایران تأسیس شده است (خط لوله کربچه- کردکوی، خط لوله دولت آباد- سرخس- خانگیران)،که نقش مهمی در سیاست تنوع‌بخشی صادرات گاز ترکمنستان به بازارهای بین‌المللی و کاهش وابستگی آن به روسیه ایفا نموده است و همکاری گازی میان این دو کشور از اهمیت زیادی برای آنها برخوردار است، زیرا برای ایران انتقال گاز از ترکمنستان به مناطق شمالی کشور، به واسطه‌ی همسایگی آنها، دارای هزینه‌ی بسیار کمتری می‌باشد و گاز صادراتی ترکمنستان را، عمدتا در مناطق شمالی استفاده می‌کند، به این دلیل که اکثر میدان‌های گازی آن در جنوب کشور، واقع شده‌اند و انتقال گاز از آنجا به مناطق شمالی کشور، دارای هزینه بسیار زیادی می‌باشد.
این نوع همکاری، علاوه بر حل مشکل انتقال گاز از جنوب به استان‌های شمالی ایران و کاهش هزینه‌های حمل و نقل، می‌تواند توان صادراتی ترکمنستان را، با استفاده از مسیرهای متنوع جنوب و غرب ایران افزایش دهد.312
1-2-5-5 پروژه انتقال گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ایران و ترکیه
اولین همکاری‌های گازی ایران با ترکمنستان مربوط به سال 1994 می‌شود. با توجه به اینکه پس از استقلال، صدور گاز ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه به عنوان بهترین راه به اروپا شناخته شده است، قرار شد خط لوله‌ای ساخته شود، که طول آن تا ترکیه 1470 کیلومتر، که شامل 140 کیلومتر در خاک ترکمنستان و 1330 کیلومتر در خاک ایران بود. این خط امکان صادرات اولیه 10 تا 12 میلیارد مترمکعب را، خواهد داشت که در فاز نهایی به 28 میلیارد مترمکعب، خواهد رسید که بنا به گفته مقامات شرکت انگلیسی-هلندی رویال داچ شل، این خط لوله حداقل 700 میلیون دلار، ارزان‌تر از خط لوله دریای خزر است.313
هزینه‌ی اجرای این طرح 9/3 میلیارد دلار، برآورد شده است و قرار بود که در سال 1998 به اتمام برسد. ایران با اجرای این طرح، سالیانه حدود 350 میلیون دلار، درآمد خواهد داشت. ترکیه با احداث این خط لوله مخالفتی ندارد، اما آمریکا با آن مخالفت می کند و مخالفت‌های آن، موجب شد تا تلاش‌های ایران در این مورد به ثمر نرسد و ترکمنستان نیز خود را از پروژه کنار بکشد. مخالفت آمریکا، علی رغم نوشته‌ها و سخنان محققان آمریکایی است، که مسیر ایران را، در مقایسه با سایر مسیرها بهترین می‌دانند. به نظر می‌رسد گفت‌و‌گوهای مکرر و حتی امضاء قرارداد برای احداث خطوط لوله نفت و گاز بدون حضور ایران، صرفا به منظور تحت فشار قرار دادن ایران است. برخی از سیاست‌مداران آمریکایی از جمله برژینسکی، اسکوکرافت و ریچارد مورفی معتقدند که به لحاظ موقعیت خاص ایران، از نظر راه دستیابی به بازارهای بکر آسیای مرکزی و قفقاز، همچنین به لحاظ دارا بودن منابع غنی نفت و گاز و به عنوان تأمین‌کننده انرژی، موتور اقتصاد غرب، به هیچ وجه نمی‌توان نقش ایران را نادیده گرفت.314 بنابراین صدور گاز ترکمنستان به اروپا از طریق ایران، با توجه به مخالفت‌های علنی آمریکا و کارشکنی روس‌ها به عنوان اصلی‌ترین صادرکننده گاز به اروپا عملی نشد.315 اما پس آن همکاری‌های گازی دو کشور ادامه پیدا کرد و در سال 1997 خط لوله کربچه-کردکوی، به بهره‌برداری رسید:
2-2-5-5 خط لوله کربچه- کردکوی
اولین مسیر صادرات گاز ترکمنستان به استثنای روسیه، خط لوله کربچه-کردکوی می‌باشد که در سال 1997، با ظرفیت چهار میلیارد مترمکعب در سال، افتتاح شد و انتظار می‌رفت ظرفیت آن تا سال 2006، دوبرابر شود.316ولی هم اکنون با حداکثر ظرفیت هشت میلیارد مترمکعب در سال، گاز را به ایران منتقل می‌کند. این توافق 25 ساله میان دو کشور، عنوان می‌دارد که 35 درصد از گاز باید به ایران، برای ساخت این خط لوله بازپرداخت شود. با وجود ظرفیت کم این خط لوله ولی دارای اهمیت تاریخی برای ترکمنستان است زیرا همان‌طور که در فصل سوم گفته شد، این خط لوله اولین مسیر صادرات گاز ترکمنستان پس از فروپاشی شوروی و با دور زدن شبکه‌های روسی بود. در آن زمان طرح این خط لوله برای ایران نیز دارای اهمیت بود، از آنجا که بسیاری از کشورها درصدد ضربه زدن به رابطه انرژی بودند317 و ساخت این خط لوله یک موفقیت برای ایران محسوب می‌شد.
همکاری‌های دو کشور با افتتاح خط لوله دوم صادرات گاز ترکمنستان به ایران ادامه یافت که ترکمنستان با این خط لوله گامی دیگر به سمت تنوع صادرات گاز طبیعی خود برداشت.
3-2-5-5 خط لوله دوم صادرات گاز ترکمنستان به ایران
رئیس جمهور ایران احمدی‌نژاد، در ششم ژانویه سال 2010، فاز نخست خط لوله جدید صادرات گاز ترکمنستان به ایران (دولت آباد-سرخس-خانگیران)، را افتتاح کرد و روند صادرات گاز ترکمنستان به ایران را دو برابر ساخت، یک روز قبل از آن احمدی‌نژاد در عشق آباد، با قربان‌قلی بردی‌محمد‌اف، مذاکره کرد و رئیس جمهور ایران اذعان داشت که دو سال قبل، مناقشه دو کشور بر سر