گاز طبیعی در ترکمنستان، به توسعه‌ی ذخایر غنی هیدروکربن در این کشور انجامید که از اهمیت فوق‌العلاده‌ای، نه تنها از نظر اقتصاد ملی، بلکه از لحاظ سیاست ترکمنستان در زمینه‌ی، امنیت انرژی جهانی و همکاری بین‌المللی برخوردار است. براساس پیش‌بینی‌های زمین‌شناسان ترکمنی و کارشناسان خارجی، در حدود یک چهارم از ذخایر گاز طبیعی در دریای خزر، متعلق به ترکمنستان است که منابع بی‌شمار هیدروکربن، سیاست درهای باز دولت ترکمنستان، همکاری بین‌المللی، همچنین شرایط مطلوب سرمایه‌گذاری، همگی در جذب شرکت‌های مهم خارجی برای پروژه‌های بزرگ توسعه ذخایر هیدروکربن در دریای خزر سهیم می‌باشند.77
ذخایر اثبات شده گاز ترکمنستان
در پایان 1993
در پایان 2002
در پایان 2012
در پایان 2013
تریلیون متر مکعب
a/n
3/2
5/17
5/17
جدول شماره 3-2 n/a: not available
سال
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
واحد
تولید گاز
8/52
0/57
4/60
4/65
1/66
4/36
4/42
5/59
3/62
3/62
میلیارد مترمکعب
مصرف گاز
0/15
1/16
4/18
3/21
5/20
9/19
6/22
23/4
4/26
3/23
میلیارد مترمکعب
جدول شماره 3-3 Source: Bp Statistical Review of World energy2014
4-3 نفت ترکمنستان
ذخایر نفت ترکمنستان، در مقایسه با ذخایر گاز این کشور چندان قابل توجه نیست. این کشور دارای 600 میلیون بشکه ذخایر نفت خام اثبات شده است. در سال‌های اولیه پس از استقلال تولید نفت آن کاهش یافت ولی دوباره توانست این تولید را افزایش دهد.78
اگرچه حوزه‌های دریایی نفت آن، به دلیل اختلاف با ایران و آذربایجان، هنوز دست نخورده باقی مانده است. اما دولت ترکمنستان با همکاری شرکت‌های “دراگون اویل”، امارات و شرکت “انی” ایتالیا توانسته تولید نفت را تا 222 هزار بشکه در روز برساند. ترکمنستان یکی از صادرکنندگان کوچک نفت خام و نفت پالایش شده است، که دارای گزینه‌های صادراتی بسیار اندکی است. ازاین کشور به جز یک خط لوله مرزی که در شرق این کشور و از قزاقستان و ازبکستان در حال اجرا است، تقریبا هیچ خط لوله نفتی بین‌المللی دیگری عبور نمی‌کند. ترکمنستان با این خط لوله می‌تواند نفت خام مورد نیاز برای تغذیه پالایشگاه چارچو،79را از طریق نفت خام وارداتی ازبکستان تامین کند. مقدار کمی از نفت خام ترکمنستان از طریق دریای خزر به آذربایجان و یکی از بنادر روسیه صادر می‌شود. کیفیت پایین نفت خام ترکمنستان یکی از مشکلات این کشور برای دسترسی به خطوط لوله امن روسیه است. 80
مهم‌ترین حوزه‌های نفتی ترکمنستان شامل قوم داغ، لباب، چلکن، نبت داغ، قوتوردیپ، قره قوم، حوزه کاپاز در دریای خزر می‌باشد. هر چند ترکمنستان دارای تعداد زیادی چاه نفتی می‌باشد (2460 حلقه) ولی تولید نفت در حد مطلوب نمی‌باشد. که علت آن تولید غیر متعارف زیاد در گذشته، افت فشار قدرت تولید، عدم تزریق گاز به میادین نفتی، عدم سرمایه‌گذاری در میادین، پر بودن ظرفیت پالایشگاه‌ها و عدم صدور آن می‌باشد. ترکمنستان دارای دو پالایشگاه نفتی می باشد، که یکی به نام ترکمن‌باشی (کراسنودسک سابق)، در بندری به همین نام در حوزه خزر و دیگری به نام نفته زاودسک، در شهر چارجو بین بخارا و مرو در کنار رود جیحون واقع شده است. حداکثر ظرفیت پالایشگاه ترکمن‌باشی 140 هزار بشکه در روز و پالایشگاه چارچو حدود 240 هزار بشکه در روز بود. که با توجه به برنامه‌های توسعه و نوسازی ترکمنستان، این ظرفیت به 350 هزار بشکه در روز افزایش یافت. عمده صادرات نفت خام این کشور به صورت سوآپ از طریق بندر ترکمن‌باشی به ایران صورت می‌گیرد.81
بخش نفت ترکمنستان، برخلاف بخش گاز این کشور اهمیتی راهبردی در معادلات جهانی انرژی ندارد. این امر در درجه اول به دلیل محدودیت توان صادرات نفت این کشور است. بخش اصلی صادرات نفت ترکمنستان، در حال حاضر از طریق معاوضه نفت با ایران انجام می‌شود. در طرح معاوضه، ایران نیازمندی‌های مناطق شمالی خود را از طریق نفت کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز (ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان) تأمین می‌کند و حجم یا ارزش مساوی آن را در خلیج فارس تحویل می‌دهد. البته در دوران ریاست‌جمهوری بردی‌‌‌محمد‌‌اف، تحولاتی در بخش نفت ترکمنستان نیز به وقوع پیوسته است. در مهم‌ترین مورد، شعبه شرکت نفت بریتانیا در آذربایجان، در ماه اوت 2010 اعلام کرد که نفت ترکمنستان نیز در خط لوله باکو-تفلیس-جیحان جریان یافته است. این شرکت اعلام کرد که خط لوله مذکور در حال حاضر قابلیت انتقال 800000 بشکه نفت در روز را دارد و ترکمنستان تأمین‌کننده‌ی چهار تا پنج درصد آن خواهد بود. بر این اساس، هر دوروز یکبار میزان 5000 تن نفت ترکمنستان از طریق نفتکش به باکو حمل می شود و این میزان در آینده‌ای نزدیک به دوبرابر افزایش خواهد یافت. با این وجود، پس از گذشت یک سال هیچ خبر جدیدی از همکاری ترکمنستان، در خط لوله مذکور و میزان این همکاری منتشر نشد. به طور کلی ورود ترکمنستان به هر پروژه نفتی بین‌المللی، در درجه اول به افزایش ظرفیت تولید نفت این کشور بستگی دارد، که با وجود تلاش فراوان این امر هنوز در مراحل مقدماتی به سر می‌برد.82
ذخایر اثبات شده نفت ترکمنستان
در پایان 1993
در پایان 2003
در پایان 2012
در پایان 2013
میلیارد بشکه
a/n
0.5
0/6
0/6
جدول شماره 3-4 n/a: not available
سال
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
واحد
تولید نفت
194
193
187
199
208
211
217
217
222
231
هزار بشکه در روز
تولید نفت
9/6
9/5
9/2
9/8
10/3
10/4
10/7
10/7
11/0
11/4
میلیون تن
مصرف نفت
112
113
109
115
119
110
123
130
134
137
هزاربشکه درروز
مصرف نفت
5/1
5/1
5/0
5/2
5/4
5/2
5/7
6/0
6/1
6/3
میلیون تن
جدول شماره 3-5 Source: Bp Statistical Review of world energy 2014
با توجه به محدودیت دسترسی ترکمنستان به دریاهای آزاد یکی از شیوه‌های فروش نفت آن همکاری با ایران است. نفت ترکمنستان از مسیر ایران تحت دو شیوه معاوضه83 و انتقال مستقیم امکان‌پذیر است. در راستای کاهش هزینه‌های حمل و نقل، نفت ترکمنستان به یکی از پالایشگاه‌های شمالی ایران فرستاده می‌شود به طوریکه به میزان نفت تحویل شده به ایران در شمال، ایران در خلیج فارس از جانب ترکمنستان نفت صادر کرده و بهای آن را به دولت عشق آباد تحویل می‌دهد. همچنین در دسامبر سال 2002، یادداشت تفاهمی بین دولت‌های قزاقستان، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان برای احداث خط لوله نفت آسیای مرکزی امضاء شد که می تواند از مسیر قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان عبور کرده و به پاکستان منتهی شود. که این پروژه به دلیل بی ثباتی در افغانستان به تأخیر افتاده است. در مسیر شمالی نیز که مسیری قدیمی و مورد حمایت روسیه است نفت ترکمنستان، از طریق روسیه به دریای سیاه منتقل می‌شود علاوه بر آن مسیر شرقی از قزاقستان و ترکمنستان تا شرق چین امتداد می‌یابد و مورد حمایت چین است و مسیر غربی، سیاسی بوده و مورد حمایت غرب و آمریکا است.84
5 -3 شرکت‌های خارجی فعال در صنعت نفت ترکمنستان
بزرگترین پیمانکار نفتی خارجی در ترکمنستان، شرکت اماراتی دراگون‌اویل است. این شرکت برای اولین بار در سال 1996 و با کسب سهام شرکت IPC Turkmenistan Ltd وارد ترکمنستان شد. این شرکت اوایل در سال 1999 طی یک قرارداد مشارکت در تولید، مالکیت صد درصدی بلوک چلگان را به دست آورد. این شرکت از حوزه یاد شده حدود 48 هزار بشکه نفت خام تولید می‌کند، که مجبور به پرداخت مالیات 25 درصدی است. شرکت خارجی دیگری که ترکمنستان فعالیت می‌کند، شرکت پتروناس مالزی است که صد درصد، سهام بلوک یک دریایی این کشور را در اختیار دارد و در سال 2002 عملیات اکتشاف و تولید خود را آغاز نمود و روزانه 10 هزار بشکه نفت خام از میدان دیاربکری85 تولید می‌کند.86 توافق دیگری بین وزارت نفت و منابع معدنی ترکمنستان و شرکت پتروناس مالزی در مارس 2007 به امضاء رسید و این آغاز توسعه زمین‌های گازی در ترکمنستان بود که آغاز پروژه همراه با ساخت، نصب و راه‌اندازی سکوی مختوم قلی بود. 87
از سال 2002، شرکتCNPC چین، فعالیت خود را در میدان خشکی گومداک88 ترکمنستان، آغاز کرد. در سال 2007 این شرکت برای توسعه میدان بختیارلیک،89 یک قرارداد مشارکت در تولید و همچنین قرارداد خرید و فروش گاز طبیعی با دولت ترکمنستان را منعقد نمود. که بر اساس این قراداد، ترکمنستان برای یک دوره 30 ساله، سالانه 30 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به چین ارسال خواهد نمود.
شرکت انگلیسی بورن‌انرژی،90 نیز تحت یک قرارداد مشارکت در تولید، بهره‌برداری از میدان خشکی Burun را بر عهده دارد. در سال 2007 این شرکت، توسط شرکت انی ایتالیا خریداری شد. در سال 2000 شرکت میترو91 تریش با شرکت دولتی ترکمن نفت92یک قرارداد منعقد نمود و در حال حاظر روزانه حدود هفت هزار بشکه نفت خام از میدان‌های خشکی چلکان شرقی، تولید می‌کند. از سال 2002 نیز شرکت‌های مارسک93 دانمارک و وینترشل94 آلمان نیز به همراه ONGL هند، عملیات اکتشاف و تولید خود را در بخش دریایی ترکمنستان و به طور ویژه در بلوک‌های 11و12 این کشور آغاز نمودند.95
6-3 شرکت‌های داخلی فعال در بخش نفت و گاز
در سال 1998، ترکمنستان وزارت نفت و گاز را بازسازی کرد. که شامل 5 شرکت دولتی می شود وکنترل فعالیت های هیدروکربنی کشور را در اختیار دارند این شرکت ها عبارتند از:
• ترکمن نفت و گاز،96 (کنترل خرید، توزیع و صادرات هر دو سوخت و پالایش نفت )
• ترکمن نفت،97 ( تولید نفت در قسمت غرب کشور)
• ترکمن گاز،98 (تولید گاز)
• ترکمن نفت و گازستروی،99(ساخت و ساز برای صنعت هیدروکربن )
• ترکمن ژئولوژیا،100(انجام اکتشاف نفت )101
7-3 مسیرهای انتقال گاز ترکمنستان
تنوع مسیرهای صادراتی به چند دلیل از سوی ترکمنستان دنبال می‌شود:
• ترکمنستان در راستای استراتژی انرژی خود به دنبال توسعه‌ی خطوط لوله‌ی خود برای صادرات انرژی به بازارهای جهانی است و در این راستا سعی در توسعه‌ی روابط خود با سایر کشورها داشته است. این کشور دارای بیشترین ذخایر گازی در میان کشورهای آسیای مرکزی است که همین امر موجب تنوع خطوط لوله انرژی آن و افزایش قدرت چانه‌زنی آن شده است.
• ترکمنستان به دنبال کاهش نفوذ سنتی روسیه می‌باشد. بنابراین برنامه انرژی خود را برمبنای افزایش همکاری با سایر کشورها و تنوع مسیرهای صادراتی قرار داده است. ترکمنستان همواره مسائل مربوط به تأمین منابع انرژی بازارهای جهانی را در توسعه گسترده همکاری‌های بین‌المللی در بخش نفت و گاز می داند و همکاری‌های خود را بر مبنای برابری و سود متقابل قرار داده است.102
• با توجه به محصور بودن ترکمنستان در خشکی تنها مسیری که برای صادرات گاز ترکمنستان وجود دارد انتقال آن از طریق خطوط لوله می‌باشد که در زیر مهم‌ترین خطوط لوله انتقال گاز ترکمنستان عنوان خواهد شد:
1-7-3 خط لوله آسیای مرکزی-مرکز103
ترکمنستان، به عنوان یک کشور محصور در خشکی کاملا وابسته به خط لوله و ترانزیت از طریق دولت‌های دیگر برای ارائه گاز خود به بازار می‌باشد. مسیرمهم سنتی آن سیستم مرکز آسیای مرکزی (CAC) است که گاز ترکمنستان را به روسیه
