ع مختلفی از مسئله و تحقیق را پدید می‌آورند. البته بررسی و تحلیل بسیاری از مسائل مستلزم تبدیل آن به مجموعه‌ای از پرسش‌های گوناگون خواهد بود؛ اما اساس نوع تحقیق و مسئله را پرسش اصلی آن روشن می‌سازد. مسائل تحقیق بر اساس اسم پرسشی که در آنها به‌کاررفته شده‌اند، به انواع زیر تقسیم می‌گردند:
2-1-2-2-1 تحلیلی: تحقیق‌هایی که مبنای آنها بر اسم پرسش «چرا» استوار است و به چرایی و تحلیل و بررسی علل مسئله می‌پردازد. این‌گونه مسائل، مسائل تحلیلی هستند.
2-1-2-2-2 ادراکی: تحقیقی است که مبتنی بر سؤال «چیست» که به کشف مفاهیم جدید پایان می‌پذیرد. این مسائل ادراکی بر آن است، شناخت و درک بهتری از دانش پدید آید. در صورتی که مبنای این‌گونه مسائل مقایسه باشد به مسائل حاصل از آن مسائل «مقایسه ای» می‌گوییم.
2-1-2-2-3 توصیفی: تحقیق‌های مبتنی بر سؤال «چطور، چگونه است» که به توصیف و ارزشیابی مسئله تحقیق می‌پردازد
2-1-2-2-4 تاریخی: تحقیق‌های مبتنی بر سؤال «چه وقت» که به بررسی تاریخی مسئله تحقیق می‌پردازند، این مسائل از نوع مسائل تاریخی هستند.
2-1-2-2-5 جغرافیایی: تحقیقات مبتنی بر سؤال «کجا» که به بررسی جغرافیا و فضای مسئله تحقیق می‌پردازد. این مسائل در حوزه‌ی مسائل جغرافیایی قرار می‌گیرد.
2-1-2-2-6 انسانی: تحقیقاتی مبتنی بر سؤال «چه کسی» که به بررسی انسانی مسئله تحقیق می‌پردازند و بر آن است مصدر انسانی مفاهیم موجود را دریابند. این مسائل را مسائل انسانی می‌نامیم.
2-1-2-2-7 کمی: تحقیقاتی که مبتنی بر سؤال «چند» که به بررسی کمی و آماری مسئله تحقیق می‌پردازند، این مسائل به مسائل کمی مشهورند.
2-1-2-2-8 سنجشی: تحقیقات مبتنی بر سؤال کدام که به ارزشیابی و مقایسه مسئله تحقیق با موارد نظیر یا معیارهای از پیش تعیین‌شده می‌پردازد. این مسائل را مسائل سنجشی می‌نامیم.
2-1-2-2-9 تحلیل اعتبار: تحقیقاتی که مبتنی بر سؤال «مال چه کسی» که به تحلیل اعتباری مسئله تحقیق می‌پردازد. این نوع مسائل را مسائل تحلیل اعتبار می‌گوییم.
2-1-2-2-10 تفسیری: تحقیقاتی مبتنی بر سؤال «چه چیزی» که به تفسیر یا تأویل محتوای مسئله تحقیق می‌پردازد. از این نوع مسائل به عنوان مسائل تفسیری نام می‌بریم (قبول، 1390؛ رضی، 1391).
شکل 2-1 انواع مسئله (قبول،1390؛ فرهنگی و صفر زاده، 1385؛ رضی، 1391)
2-1-3 معیارهای مسئله پژوهشی مناسب
جهان واقعی پیرامون ما مملو از مسائل ناشناخته می‌باشند که برخی از این مسائل می‌توانند مبنای پژوهش و یافتن حقیقت باشند. با توجه به تعاریفی که در بالا از مسئله پژوهش ارائه گردید و اهمیت مسئله محور بودن پژوهش، در این بخش به برخی معیارهای مسئله مناسب برای پژوهش پرداخته می‌شود. دیانی (1389) دو ویژگی اساسی برای مسئله پژوهش ذکر می‌کند که عبارت‌اند از:
• مسئله پژوهش می‌تواند با رفتار و موقعیت انسان‌ها، سازمان‌ها و یا با وضعیت و موقعیت پدیده‌های اجتماعی و طبیعی در سطح کلان تا سطح خرد در ارتباط باشد. در عمل آنچه مسئله است بیانگر یک ابهام در رفتار یا موقعیت فرد، سازمان یا پدیده‌هاست.
• برای رفع این ابهام در نوشته‌ها یا پژوهش‌های موجود چاره‌ای اندیشیده نشده است. یا درباره راه حل، تفاوت رأی وجود دارد. به تعبیر دیگر، هنگامی که بررسی منابع نتواند پاسخی مورد توافق برای برطرف کردن وضعیت نادرستی که در مسئله پژوهش منعکس‌شده است، فراهم آورد، تحقیق باید این کار بر عهده گیرد.
همچنین، به اعتقاد سلیمانی و علیشیری (1391) اغلب موضوع‌های پایان‌نامه‌ها تکراری و کهنه است. برای مشخص کردن موضوعات خلاقانه و رهایی از این خطا دانشجویان می‌بایست موارد زیر را در انتخاب موضوع پایان‌نامه‌ها در نظر بگیرند:
• مسئله پژوهش باید بدیع بوده و دارای جهاتی از ابتکار و خلاقیت باشد.
• پاسخی اساسی به نیازهای آتی یا کنجکاوی‌های بزرگ علمی فراهم آورد.
• از حیطه‌ی فلسفه‌ی اجتماعی به درآید و تحقیقی جامعه‌شناختی ارائه دهد؛ به عبارت دیگر قابل بررسی علمی باشد.
• از بدیهیات به دور باشد و پاسخی درست برای حل مسایل اساسی جامعه فراهم آورد.
• تا آنجا که ممکن است روشن و دور از هرگونه ابهام باشد.
• در انتخاب موضوع، باید اولویت‌ها در نظر گرفته شود.
• نیازمندی‌های مخاطبان مورد توجه قرار دهد.
علاوه بر این، در انتخاب موضوع پژوهش، رعایت نکاتی مانند علاقه‌ی پژوهشگر، ساختارگرا بودن مسئله، آزمون‌پذیری تحقیق، مشخص بودن قلمرو شمول سؤال، نداشتن ابهام، زمان جمع‌آوری داده‌ها، نبودن دور باطل در طرح مسئله و به صرفه بودن تحقیق نیز حائز اهمیت است (ازکیا و دربان آستانه، 122:1382).
اسحاقیان (1382) نیز دو ویژگی دیگر را برای مسئله پژوهش مورد توجه قرار داده است:
• رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد بررسی قرار می‌دهد.
• دامنه موضوع پژوهش از طریق روش علمی قابل بررسی باشد.
همچنین، خاکی (1384) در کتاب «شیوه نامه تدوین طرح و نقد تحقیق» بیان می‌دارد تحقیق وقتی می‌تواند به درستی انجام شود که مسئله تحقیق آن به صورت یک بیانیه مسئله تحقیق30 در آمده باشد، در غیر این صورت، مسئله، حالت نشانی غلطی پیدا می‌کند که جوینده آن در نهایت، جز خستگی و هدر رفتن هزینه و زمان حاصلی نخواهد داشت. یک مسئله تحقیق باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
• واضح، روشن و محدود باشد، یعنی اصل تحدید (محدودسازی) مسئله در آن رعایت شده باشد.
• مسئله باید قابلیت آن را داشته باشد که بتواند محقق را به سوی فرضیه‌سازی هدایت کند (به عبارت دیگر مسئله باید امکان بررسی داشته باشد و زمینه را برای بیان ادعاهایی پیرامون پاسخ‌ها و راه‌حل‌ها فراهم آورد).
• با توجه به جدا بودن قلمرو علم از فلسفه و عرفان، مسئله تحقیق نباید بر داوری‌ها و قضاوت‌های غیرعلمی تاکید داشته باشد و جهت‌گیری‌های اخلاقی و ارزشی و فلسفی و عرفانی و…را در تحقیق ایجاد کند.
• با توجه به اینکه علم محصول به‌کارگیری روش علمی است نباید مسئله تحقیق حالت پیش‌بینی کلی و بیان روزنامه‌ای داشته باشد و ادعاهای غیرقابل بررسی و آزمودن علمی را مطرح سازد.
• مسئله تحقیق باید حالت پرسشی و سؤالی داشته باشد و به صورت جمله خبری بیان نشود مثلاً در عبارت‌هایی چون «مسئله این است که…» یا «منظور از این مطالعه عبارت است از…» مطرح نشود.
• در هر مسئله تحقیق معمولاً بر دو مفهوم (متغیر کلی) تاکید می‌شود.
هومن (1373) نیز ویژگی زیر را برای مسئله ذکر می‌کند:
• در فرایند مسئله یابی باید بتوان رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد پرسش قرار داد.
• مسائل مطرح‌شده، باید بتوان روشن و بدون ابهام و به صورت یک پرسش بیان کرد.
• رسیدن به پاسخ پرسش‌های اساسی، باید شدنی و بدون ابهام و به صورت یک پرسش بیان کرد.
• شرایط به گونه‌ای باشد که محقق بتواند مسایل موجود در فرایند مسئله یابی را محدود سازد.
با توجه به بررسی‌های انجام‌شده و مرور منابع موجود و مرتبط با معیارهای مسئله پژوهشی مناسب، چنین برداشت می‌شود که در منابع موجود اندیشمندان معیارهای مختلفی را برای انتخاب مسائل در حیطه پژوهشی ارائه نموده‌اند که به طور کلی می‌توان به واضح و روشن بودن مسئله، بدیع و ابتکاری بودن، آزمون‌پذیری، ساختارگرا بودن، قابل بررسی علمی بودن مسئله و تناسب مسئله با حیطه علائق پژوهشگر اشاره کرد. در منابع بررسی‌شده اندیشمندان برای مسئله از حیث کمی یا کیفی بودن پژوهش تمایزی را قائل نگردیده‌اند؛ لذا در این پژوهش سعی می‌شود این کاستی که در پژوهش‌های انجام‌شده مشهود است مرتفع گردد. بر اساس آنچه گذشت، موارد عمده‌ای که متخصصان و صاحب‌نظران به عنوان ویژگی اصلی مسئله پژوهش ذکر می‌نمایند در نمودار ذیل به صورت مختصر ارائه گردیده است.
شکل 2-2 ویژگی‌های مسئله پژوهش با استنباط از پیشینه موجود
2-1-4 تفاوت سؤال و مسئله و مشکل
با توجه به اهمیت مسئله به عنوان پایه و اساسی برای شروع روند پژوهش، برخی پژوهشگران فعالیت خود را اغلب با موضوعاتی آغاز می‌کنند که در واقع مسئله نیستند و بعضاً اقدام به اتخاذ موضوعاتی می‌نمایند که نیازی به پژوهش برای مرتفع ساختن آنها نیست و یا تکرار پژوهش‌های قبلی است؛ و گاهی هم به اعتقاد برخی اندیشمندان (دیانی، 1387) به مسئله‌سازی روی می‌آورند؛ بنابراین در این بخش، سعی بر آن است تا تمایز مشخصی بین مسئله و مفاهیم مشابه با آن مانند مشکل و سؤال قائل شویم.
قراملكي تحقيقات مسئله محور را در مقابل تحقیقات «موضوع محور» قرار می‌دهد. از نظر او پژوهشگر در تتبعات موضوع محور به جاي مواجه‌شدن با مسئله با مشكل درگير می‌شود. مشكل مانعي سطحي، کلی، مبهم و مركب است كه قابل‌رؤیت توسط عموم است؛ اما مسئله مانعي ژرف، مشخص، روشن و واحد است كه توسط متخصصان مرتبط با آن مسئله قابل رصد كردن است (1383: 108-106). مهم‌ترین تفاوتی که می‌توان بین سؤال و مسئله قائل گردید سؤال بر اثر جهل و ندانستن ايجاد مي‌شود. پاسخ‌گويي به آن با رجوع به افراد و يا منابع امكان‌پذير است. مجهولي است كه فرد، پاسخ آن را نمي‌داند. مسئله بر اثر دانستن کلیه اطلاعات موجود در يك زمينه ايجاد مي‌شود. براي يافتن پاسخ آن، مراجعه به افراد و يا منابع ديگر، سودي ندارد. مجهولي است كه جامعه علمي به آن نپرداخته است و پاسخ آن را نمي‌داند. فرآيند پاسخ‌گويي به سؤال‌ها، نوعي آموزش است؛ درحالی‌که فرایند پاسخ‌گويي به مسئله، پژوهش و تحقيق است (نبوی، 1384). به طور کلی، مشکل مانعی سطحی است که توسط عموم افراد قابل‌درک باشد درحالی‌که مسئله مانعی ژرف است که توسط متخصصان در حیطه مرتبط با مسئله قابل‌ادراک. همچنین، در تمایز بین سؤال و مسئله پاسخ به سؤال را از طریق مراجعه به منابع رفع می‌گردد ولی مسئله از طریق پژوهش و تحقیق می‌توان به پاسخ آن دست یافت. با توجه به تمایز ارائه‌شده، یکی از مهم‌ترین عوامل مرتبط با موضوع انتخاب‌شده توسط دانشجویان مسئله یا سؤال بودن موضوع است؛ که گاهی این دو مفهوم به جای یکدیگر به‌کاربرده می‌شوند و مانع انجام پژوهشی شایسته و درخور توجه می‌گردد.
2-1-5 راه‌های دست‌یابی به مسئله پژوهش
اغلب دانشجویان برای انتخاب مسئله شایسته پژوهش زمان زیادی را صرف اکتشاف و استخراج مسئله پژوهشی مناسب می‌نمایند و گاه هفته‌ها و ماه‌ها درگیر این امر می‌باشند. این مرحله از پژوهش حساس‌ترین مرحله است و نیازمند صرف زمان بسیار و مراجعه به منابع و پایگاه‌های اطلاعاتی گوناگون است. اندیشمندان و صاحب‌نظران در حوزه‌های گوناگون نگاه ویژه‌ای به شناسایی و استخراج مسائل پژوهشی داشته و بر بنیادهای متفاوتی تاکید داشته‌اند. در این بخش سعی بر آن است، مهم‌ترین و زبده‌ترین دیدگاه از اندیشمندان و متفکران قلمرو علم را در مورد شیوه‌های رسیدن و کشف مسائل پژوهشی مناسب ارائه گردد.
درحالی‌که برخی معتقدند استادان باید موضوع را به دانشجویان پیشنهاد دهند؛ اما اغلب دانشجویان در زمان انتخاب موضوع پایان‌نامه، به نقش‌ها و رتبه‌های دانشگاهی استادان، موقعیت اجتماعی آنان، شبکه‌های قدرت تشکیل‌شده توسط آنان و مهارت‌های آموزشی ایشان توجه دارند (کاکمار، دامنوته، وال و مهونی31، 2002). نیکسون32 (2007) معتقد است جوهر رویکرد مسئله یابی و حل مسئله بر درک ویژگی‌های مسئله و موانعی که در رابطه با فعالیت‌های تدوین مسئله، حل مسئله و پیاده‌سازی راه حل ناشی می‌شوند، تمرکز دارد. در واقع مسئله شناسی توانایی سازمان برای جهت دادن برنامه‌ها و طراحی دقیق‌تر پروژه‌های تحقیقاتی است. بر اساس نیازهای موجود تابلویی از مسایل مربوط را تهیه نماید به نحوی که ارتباط اهداف اساسی با شاخه‌های فرعی نشان داده شود و جایگاه و اهمیت هر بخش و نیز نسبت و ارتباط آن با سایر بخش‌ها، معرفی شده باشد. مطالعه این تابلو می‌تواند پژوهشگران را از پراکنده کاری، سطحی‌نگری، تک بعدی نگری و نیز بلندپروازی‌های غیرواقع‌بینانه حفظ کند. این امر ماهیتی پویا و سیال دارد که لازم است همراه با حرکت آن سازمان در مقاطع مختلف، مورد بازاندیشی و ترمیم و
