نوع برخورد مصاحبه شونده جهت انجام مصاحبه بود؛ مثل تعیین زمان و مکان مصاحبه علاقمندی وی به شرکت در پژوهش، نوع چیدمان اتاق کار مصاحبه شونده و زبان بدنی وی به خصوص در مواردی که احساس ناراحتی یا خوشحالی از بیان مسئله‌ای دارد. یادداشت‌های مربوط به پس از انجام مصاحبه یادداشت‌هایی بود که معمولاً بعد از انجام یک مصاحبه و مکتوب نمودن آن صورت می‌گرفت. در واقع این یادداشت‌ها شامل برداشت کلی پژوهشگر از متن مصاحبه بوده است. در برخی موارد تناقضاتی در بیان پژوهیده ملاحظه می‌گردد که بیانگر پیش‌فرض‌ها و سو گیری‌های وی بوده است.
سطح دوم تحلیل مصاحبه‌ها، مربوط به ایجاد مفاهیم بودند. در واقع پس از مکتوب نمودن تمام متن مصاحبه روی کاغذ سطر به سطر آنها مطالعه شد و با توجه به محتوای هر سطر و گاهی هر چند سطر، یک مفهوم شکل می‌گرفت. در مجموع این پژوهش 940 مفهوم ایجاد گردید. این مفاهیم بسیار عینی و برگرفته از عبارت‌های از بیان خود مشارکت‌کنندگان بود. همچنین در این بخش از تحلیل، به هر کدام از پژوهیدگان یک کد (یک عدد مشخص بود) اختصاص داده شد. تا در ادامه برای سهولت کار و دسته‌بندی مفاهیم ایجادشده از این کدها استفاده گردد.
سطح سوم تحلیل مربوط به ایجاد مقوله‌ها بود به نحوی که مفاهیم تولیدشده در مرحله قبلی با یکدیگر مقایسه می‌شد تا یک محور مشترک برای ایجاد مقوله به دست آید. در گام دوم مقوله‌های فرعی که شامل 134 مقوله در دو گروه بود با توجه به مفاهیم اولیه استخراج گردید. در گام بعدی هر کدام از مقوله‌های فرعی در ذیل هشت تم مشترک قرار گرفتند. این تم‌ها، قدری انتزاعی تر از مفاهیم و مقوله‌های ایجادشده در مرحله قبل بودند. مقوله‌ها نه تنها از درون یک مصاحبه استخراج می‌گردید بلکه از طریق مقایسه یک مصاحبه با مصاحبه‌های دیگر نیز حاصل می‌گردید.
انجام مصاحبه‌ها و تحلیل آنها در این سه سطح ادامه یافت تا اینکه مصاحبه بیست و پنجم نیز به پایان رسید. پس انجام این مصاحبه این احساس به وجود آمد که تمام مشارکت‌کنندگان به شیوه‌های مختلف از وجود یک نوع تجربه مشترک جهت انتخاب مسئله پژوهش صحبت می‌کنند. انجام مصاحبه‌های بعدی نیز ادامه یافت تا اینکه در مصاحبه بیست و هشتم اشباع اطلاعاتی به تأیید تیم پژوهش رسید و ثابت گردید که پژوهیده اطلاعات جدیدی را به پژوهشگر ارائه نکرده است. با این وجود به آزمون اشباع اطلاعات پرداخته شد و چندین مصاحبه جهت اطمینان از اشباع اطلاعاتی حاصل گردید. اطلاعاتی را که مصاحبه شوندگان جدید در پاسخ به سؤالات ارائه دادند تقریباً همان اطلاعاتی بود که مصاحبه شوندگان قبلی بیان نموده بودند.
3-9 اعتبار یافته‌های پژوهش
معیارهای اعتبار مورد استفاده در این پژوهش در دو گام اجرا و نتایج، مورد توجه قرار گرفت. منظور از روایی در بُعد اجرا پرداختن به فعالیت و اقداماتی است که هم پیش از اجرا و هم در حین مصاحبه موجب بالا رفتن کیفیت و قابل‌اعتماد بودن نتایج مصاحبه میشود، از جمله: 1. مطالعه مقالات و پژوهشهایی که با استفاده از ابزار مصاحبه به نتیجه رسیده‌اند (جهت یافتن درکی روشن از موضوع و سؤالات مصاحبه) 2. طرح و تدوین سؤالاتی روشن و دور از ابهام 3. انجام مصاحبه پایلوت جهت حصول اطمینان از اینکه بـه اندازه کافی آمادگیهای لازم برای شروع مصاحبه کسب شده است یا خیر، به طور مثال در نظر داشتن مدیریت زمان در حین مصاحبه و حفظ و هدایت صحبتها و پاسخهای مصاحبه شوندگان در جهت پرسشهای اصلی پژوهش.
در پژوهش کیفی احتمال تعميم نتايج به ساير جوامع، انتقال‌پذیری68 ناميده میشود (مارتینزسالگادو69، 2012). لينکلن و گوبا (1985) استفاده از توصيف جامع را براي تقويت انتقال‌پذیری که مترادف با تعمیم‌پذیری است پيشنهاد کردند. در این پژوهش از طریق ارائه توصيفی عميق از نحوه انجام کار و استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند تلاش گردید تا انتقال‌پذیری یافته‌ها در محل‌ها و زمان‌هاي مشابه و افراد مشابه نيز قابل انجام باشد. بدین معنا که پژوهشگر سعی نمود در تعاملات اولیه با هریک از پژوهیدگان توصیف جامعی از زمینه پژوهش و سوالات اساسی در این پژوهش مورد توجه و تاکید قرار دهد و ابهامی در خصوص چگونگی روند پژوهش برایشان نامفهوم باقی نماند. همچنین، برای آشکارسازی زوایای پنهان و نکات ناملموس تلاش گردید تا تمام شرایط و موقعیت های این پژوهش برای مخاطبان بازسازی گردد تا قابلیت تعمیم نتایج حاصل از این پژوهش دوچندان گردد. توسعه و توصيف غني از مجموعه داده‌های مطالعه‌ی مورد نظر در طول مرحله‌ی گردآوري داده‌ها و انتخاب هدفمند مشارکت‌کنندگان می‌تواند قابليت انتقال را در پژوهش افزايش دهد.
افزایش تأیید پذیری70 در این پژوهش با استفاده از فن نگارش یادداشت‌های تأملی در طی فرآیند پژوهش دنبال گردید. در طي جمع‌آوری و تحليل اطلاعات، یادداشت‌های توسط شخص پژوهشگر به صورت فکورانه یادداشت شد و ثبت گردید که در طی تحلیل اطلاعات نقش بسزایی را ایفا نمودند.
برای تأمین و افزایش اطمینان‌پذیری71 از فن کفایت اجماعی72 استفاده گردید به این صورت که با حضور تیم پژوهش در خصوص چگونگی روند انجام پژوهش بازخوردهایی دریافت شد. از مراحل آغازین این پژوهش تا پایان آن تلاش گردید تمامی موارد و نکات حائز اهمیت با مشورت و تایید نظر اساتید و متخصصان پژوهش های کیفی لحاظ گردد. بنابراین برای نیل به این هدف، جلسات مشترک تیم پژوهش هر هفته در اتاق استاد راهنما تشکیل گردید و گزارش جامعی از عملکرد دانشجو ارائه و موارد متناقض و مبهم حل و رفع گردید.
برای افزایش باورپذیری73 در این پژوهش از فن توصیف همتایان74 استفاده گردید. تأیید فرآیند پژوهش توسط دو متخصص، استفاده از کدگذار ثانوی: جهت کسب اطمینان و جلوگیری از اعمال نظرهای شخصی چند نمونه از مصاحبه‌ها به سه کدگذار ارائه گردید تا دیدگاه یکسانی بین ایشان حاصل گردد که درصد توافق بین این کدگذاران با استفاده از نرم‌افزار maxquda 11 محاسبه گردید و میزان آن 64/ . برآورد شد. همچنین، صرف زمان طولانی در میدان و مشاهده مداوم، استفاده از فن کنترل نتایج و یافته‌ها توسط پژوهیدگان و تأیید آنها از جمله مواردی بود که میزان موثق بودن داده‌های پژوهش را به حد قابل قبولی افزایش داد.
بعضی از محققان معتقدند که داده‌ها فی النفسه نباید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، بلکه وظیفه محقق این است که داده‌ها را گردآوری کند و آنها را به نحوی ارائه دهد که به اصطلاح «حقایق خود سخن گویند». هدف این است که شرح صادقانه‌ای ارائه شود که در آن کلمات بکار رفته و مشاهدات صورت گرفته توسط محقق یا اصلاً مورد تعبیر و تفسیر و مداخله قرار نگیرند و یا این امر به حداقل برسد. گرچه این گروه خاص از محققان بر این باورند که دیدگاه‌های اطلاع‌رسان‌ها ممکن است منعکس‌کننده‌ی حقیقت نباشد، با این وصف، دیدگاه‌های افراد مورد مطالعه به همان حالت خودجوش و به شکل معنی‌داری که بیان‌شده‌اند گزارش داده می‌شوند. اصل فلسفی که زیربنای این نگرش به شمار می رود این است که در چنین شرح صادقانه‌ای پیش‌داوری‌های محقق و حضور او در داده‌ها دخالتی نمی‌کند. در این نگرش تعهد علمی محقق شنیدن و گزارش دادن است که تا حدی به کار خبرنگاران شباهت دارد (استرواس و کوربین، 1387: 21 و 22). در این فصل با توجه به سؤال پژوهش که تجربه زیسته دانشجویان علوم انسانی و علوم پایه جهت انتخاب مسئله‌ی رساله‌ی دکتری چگونه است؟ ارائه یافته‌های حاصل از گردآوری و کدگذاری مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته می‌پردازیم. این فصل شامل کلیه مقولات استخراج‌شده از مصاحبه و نیز مقولات اصلی هر یک از مقولات بر مبنای تجربیات دانشجویان دکتری است که در دو بخش مجزا بررسی می‌گردد. از آنجایی که سعی بر آن بوده است تا در تحلیل اطلاعات و یافته‌ها از روش مقایسه مداوم استرواس و کوربین استفاده گردد لذا بر اساس گام‌های پیشنهادشده در این روش به ترتیب تم‌های حاصل از کد گذاری مقولات و واحدهای معنایی ارائه می‌گردد.
4-1 استخراج مفاهیم، مقوله‌ها و تم‌های حاصل از مصاحبه با دانشجویان دکتری علوم انسانی
برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش تحلیل تفسیری رویکرد مقایسه‌ی مداوم استرواس و کوربین استفاده شد. در این پژوهش جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها به طور همزمان صورت گرفت. بر اساس این روش، بعد از اینکه هر مصاحبه انجام می‌شد، آن را از نوار ضبط‌شده به روی برگه‌ها ثبت شد و کدگذاری صورت گرفت. در گام اول از تحلیل اطلاعات که کدگذاری باز است ابتدا داده‌ها خط به خط خوانده و کدهای باز (که همان کلمات خود مشارکت‌کنندگان است) استخراج گردید. کدهایی اشتراک مفهومی داشتند در ذیل یک مقوله جای گرفتند و بدین ترتیب مقولات متعددی شکل گرفتند. فرآیند دستیابی به مقوله‌ها بدین شرح می باشد که نخستین مفاهیم بر اساس عبارات حاصل از بیانات خود مشارکت‌کنندگان کدگذاری و قالب‌بندی شدند در مرحله بعدی با شرح و بسط مفاهیم حاصل از گام نخست و ترکیب آنها مفاهیم انتزاعی‌تر حاصل شدند. بر اساس مفاهیمی که در این گام حاصل گردید مقوله‌های اولیه شکل گرفتند. در بخش اول از این فصل سعی بر آن است کلیه مقولات مستخرج از مصاحبه با دانشجویان رشته‌های علوم انسانی به تفضیل ارائه گردد. در این بخش اطلاعات حاصل از مصاحبه با 15 نفر از دانشجویان رشته‌های علوم انسانی که شامل 521 مفهوم است که تحت 90 مقوله قرار گرفتند که در زیر به تفکیک ارائه می‌شوند:
جدول 4-1 کلیه مقوله‌ها و مفاهیم استخراج‌شده از تجربیات دانشجویان دکتری علوم انسانی جهت انتخاب مسئله پژوهش
مقوله 1. پژوهش رفتار رفع تکلیفی و بی‌استفاده
عدم تمایل به انجام پژوهش تکراری
عدم علاقه به انجام پژوهش تکراری
اکثریت پژوهش تکراری
استفاده از پایگاه‌ها اطلاعاتی و ممانعت از پژوهش تکراری
پژوهش تکراری و عدم مواجهه با مسئله
پژوهش تکراری و موازی کاری پژوهشی
عدم انجام پژوهش تکراری در دوره‌ی دکتری
کپی کردن از کارهای دیگران و نگارش فی‌البداهه
عدم کپی‌برداری از پژوهش‌های قبلی
اجبار در پژوهش و کپی‌برداری و نقل‌قول
پرهیز از محتوا و متن پژوهش تکراری و امکان انجام پژوهش با عنوان تکراری
امکان بحث و نقد در خصوص موضوع
حساسیت در انتخاب موضوع و پرهیز از انتخاب موضوع تکراری
بروز بودن اطلاعات و پرهیز از پژوهش تکراری
کلیشه‌ای بودن و تکراری بودن
مفاهیم
مقوله 2. جدید بودن موضوع در رشته
بکر و تازه بودن موضوع و مسئله پژوهش
تازه بودن مسئله انتخاب‌شده در این رشته
بکر بودن موضوع پژوهش
جدید و بدیع بودن مسئله برای تیم پژوهش
جدید بودن مسئله پژوهش مستلزم دشوار بودن بررسی منابع
بروز بودن مسئله پژوهش
جدید و ناب بودن مسئله پژوهش
دستیابی به مسائل پژوهشی جدید بر اساس پژوهش‌های قبلی
انتخاب مسئله جدید و بکر در حوزه مطالعاتی
جدید بودن موضوع بر اساس اخذ بازخورد از دیگران
توجه به بکر بودن و جدید بودن موضوع پژوهش
جدید بودن ویژگی اصلی مسئله پژوهش
تلاش جهت انتخاب مسئله بکر و جدید
جدید بودن مهم‌ترین ویژگی مسئله تحقیق
مفاهیم
مقوله 3. ارزش آفرینی مشترک بین گروه‌های مختلف
انجام پژوهشی ارزش آفرین در بین گروه‌های متصدی، طراح و کاربر
مفهوم
مقوله 4. اساتید مقاطع قبلی
انتخاب حوزه پژوهش بر اساس ویژگی‌های اساتید مقاطع قبل
مفهوم
مقوله 5. استخراج دانش
توجه کمتر به استخراج و فراهم آوری دانش در برخی حوزه‌ها
کشف دانشی جدید در این حوزه
مفاهیم
مقوله 6. استفاده از منابع دست اول
آگاهی از منابع دست اول در حوزه مسئله پژوهش
امکان دسترسی به منابع دست اول
عدم چاپ مجدد برخی از منابع دست اول
مطالعه عمیق و درک مسائل از طریق منابع دست اول
آشنایی با منابع دست اول در حوزه پژوهش
مطالعه منابع دست اول
مفاهیم
مقوله 7. استقلال دانشجو
رساله و استقلال دانشجو
مستقل بودن دانشجو در فرآیند انتخاب مسئله
انتخاب مسئله فعالیت انفرادی و
