خاصي است، به همين سبب غالباً حضرت محمد صلّی الله علیه و آله را «رسول الله» مي‌خوانند؛ اما در عمل اصطلاحات «نبي و رسول» را به جاي يکديگر به‌كار مي‌برند.
اما در وادی تفاسیر و احادیث می‌توان تعاریف متفاوتی را برای این دو یافت. نبی و رسول در قرآن در مواردی با هم و گاهی بصورت جداگانه بکار رفته‌است و خود این نوع استعمال، باعث بروز اختلاف میان مفسران در تعریف اصطلاحی این دو شده است که از جمله آن آیات، می‌توان به سه نمونه زیر اشاره کرد:
«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطانُ في أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ»151
ترجمه: و پيش از تو [نيز] هيچ رسول و پيامبرى را نفرستاديم جز اينكه هر گاه چيزى تلاوت مىنمود، شيطان در تلاوتش القاى [شبهه] مىكرد. پس خدا آنچه را شيطان القا مىكرد محو مىگردانيد، سپس خدا آيات خود را استوار مىساخت، و خدا داناى حكيم است.
«وَ اذْكُرْ فيِ الْكِتَابِ إِسمَاعِيلَ إِنَّهُ كاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِيًّا»152
ترجمه: در این کتاب از اسماعیل یاد کن که در وعده‌هایش صادق و رسولی پیامبر بود.
«وَ اذْكُرْ فیِ الْكِتَابِ مُوسیَ إِنَّهُ كاَنَ مُخلَصًا وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِيًّا»153
ترجمه: و در این کتاب از موسی یاد کن، زیرا که او پاکدل و فرستاده‌ای پیامبر بود.
اختلاف میان تعریف اصطلاحی دو واژه را، به دو قسمت تقسیم می‌کنیم یکی اختلاف مفسران و دیگری بیان این دو واژه در احادیث.
معنای نبی و رسول در نظر مفسران
برای اشاره به اختلاف مفسران در تعیین معنای اصطلاحی به سراغ یکی از آیات قرآن رفته و نظرات مفسران را ذکر می‌کنیم.
« وَ اذْكُرْ فيِ الْكِتَابِ إِسمَاعِيلَ إِنَّهُ كاَنَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَ كاَنَ رَسُولًا نَّبِيًّا»154
1- نظر مجمع البیان فی تفسیر القرآن:155
رسول كسى است كه فرستاده خداست و اگر بطور اطلاق گفته شود، مقصود پيامبر اسلام است. نبى كسى است كه به سبب رسالت، داراى رفعت و درجه عظيم است. این مفسر در ادامه به اختلاف مفسران درباره نبی و رسول می‌پردازد و ادامه می‌دهد:
برخى فرق آن دو را اينطور ذكر كردهاند كه: رسول كسى است كه ملائكه بر او وحى نازل مي‌كنند و نبى كسى است كه در خواب بر او وحى ميشود. بنا بر اين هر رسولى، نبى است ولى هر نبي‌ای رسول نيست.
برخى گفتهاند: رسول كسى است كه بسوى امتى مبعوث شده و نبى كسى است كه مبعوث بسوى امتى نيست. برخى گفتهاند: رسول كسى است كه به وضع شريعت و احكام پرداخته و نبى كسى است كه نگهبان شريعت ديگرى است.
2- الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل:156
ترجمه: فرق بین آن دو این است که همانا رسولی که از انبیاء است کسی است که معجزه و کتابی که بر او نازل شده همراهش باشد و نبی که غیر از رسول است کسی است که کتاب آسمانی بر او نازل نشده باشد اما مامور است که مردم را به شریعت قبلی دعوت نماید.
3- نظر ابن عربی در تفسیر منسوب به ایشان:
با توجه به اینکه بحث بر سر فرق معنای نبی و رسول خیلی وسیع است و مختص به یک مکتب تفسیری نیست لذا از باب نمونه در این قسمت تفسیری غیر کلامی نیز آورده شده است.
ابن عربی در ذیل آیه 41 سوره حج در تفسیر خود چنین اظهار نظر کرده‌است157:
ترجمه: فرق بین «نبی» و «رسول» این است که: «نبی» با فنای در مقام ولایت، به حقیقت [و خدا] واصل گشته، و با وجودی که از سوی حق تعالی به او بخشیده شده، به همراه حقیقتی که ارزانیش گشته، بازگشته؛ در حالی به مقام استقامت و پایداری رسیده، و شناخت کاملی از حقیقت نصیبش شده، و از این روست که [می‌تواند] از حق تعالی، و از ذات، صفات، افعال، احکام و دستورهایش، خبر آورد. او بر این کار برانگیخته شده تا [انسان ها را] بر طبق آیینی که پیامبر پیشین داشته، فراخواند، در حالی که شریعت جدیدی تشریع نمی‌کند، و حکمی جدید و آیینی نو بنا نمی‌نهد، [البته] با آشکار ساختن معجزات، و انذارگری و تبشیر مردم. [مثال نبی] مانند انبیاء بنی‌اسرائیل [است]؛ چرا که همگی ایشان مردم را به دین [پیامبر پیشین] جضرت موسی فرا خواندند، بی آنکه آیین جدیدی و دین نوینی بنا نهاده باشند. و حضرت داود که دارای کتاب است، کتابش درباره یک سری معارف، حقایق، پندها و اندرزهاست، نه احکام و شریعت. و از این روست که پیامبر گرامی اسلام فرمود: «دانشمندان امت من، مانند انبیاء بنی‌اسرائیل‌اند»، ایشان اولیا و عارفان و متمکنان هستند. در صورتی که «رسول» کسی است که علاوه بر آن چه ذکر شد، اختیار قانون‌گذاری و تشریع را نیز داشته باشد. بنابراین، «نبی»، بین «ولی» و «رسول» قرار دارد.
4- مفاتیح الغیب
این تفسیر بعد از ذکر اقوال مختلف درباره رسول و نبی، قول معتزله را هم ذکر کرده و گفته که در نطر آنها بین نبی و رسول فرقی نیست سپس با استناد به روایتی از پیامبر اسلام (ص) که تعداد رسولان را 313 نفر و تعداد انبیاء را 124 هزار نفر بیان کرده؛ نظر خود را چنین بیان می‌کند: رسول فرشته را در ظاهر می‌بیند اما نبی در خواب فرشته را می‌بیند.158
5- نظر صاحب المیزان:
هرچند که در تعدادی آیات قرآن، نبی و رسول در کنار هم آمده‌اند اما بیشتر مفسرین درباره این مسئله بحث جامعی را مطرح نکرده‌اند و از میان مفسرین مرحوم علامه طباطبایی در این مسئله بحث جامعی داشته‌اند و در بحث خود هم از روایات و هم از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به بیان معنای اصطلاحی این دو واژه پرداخته‌اند. ایشان ذیل آیه ۲۱۳ سوره بقره در جلد دوم تفسیر خود درباره نبی و رسول بحث مفصلی آورده‌اند که حاصل آن چنین است:
ایشان بعد از بیان نقل قول‌های مختلف در باب فرق بین نبی و رسول و نقد هر قول بیان می‌کند که رسول و نبی هر دو به سوی مردم گسیل شده‌اند اما نبی مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غیبی که نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پاره‌ای از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولی رسول کسی است که به رسالت خاصی زاید بر اصل نبوت گسیل شده‌است. بنا بر این پس نبی عبارت است از کسی که برای مردم آنچه مایه صلاح معاش و معادشان است، یعنی اصول و فروع دین را بیان کند، البته این مقتضای عنایتی است که خدای تعالی نسبت به هدایت مردم به سوی سعادتشان دارد، و اما رسول عبارت است از کسی که حامل رسالت خاصی باشد، مشتمل بر اتمام حجتی که به دنبال مخالفت با آن عذاب و هلاکت و امثال آن باشد. در نهایت ایشان چنین بیان می‌کنند که:: رسول شرافت وساطت بین خدا و بندگان را دارد، و نبی شرافت علم به خدا و معارف خدایی را دارد.159
صاحب المیزان در بیان معنی نبی و رسول بحث دیگری را با استناد به روایات مطرح می‌کند که چنین است:
ایشان با استناد به روایتی از امام باقر علیه السلام با این مضمون که پیغمبری که در خواب فرشته را می‌بیند، و صدای او را می‌شنود ولی خودِ فرشته را نمی‌بیند نبی، و پیغمبری که صوت فرشته را می‌شنود ولی در خواب فرشته را نمی‌بیند بلکه در بیداری می‌بیند، رسول است؛ بیان می‌کنند که این روایت در صدد تعریف و تحدید رسول و نبی نیست بلکه مقصود این است که نبوت و رسالت دو مقام مخصوصند که خصوصیت یکی رؤیا و خصوصیت دیگری دیدن فرشته وحی است. و چه بسا هر دو مقام در یک نفر جمع شود، و او دارای هر دو خاصیت باشد، و چه بسا می‌شود که نبوت باشد و رسالت نباشد، و در نتیجه معنای رسالت از نظر مصداق اخص از معنای نبوت خواهد بود. ایشان در ادامه برای تایید نظرشان به حدیث ابوذر هم اشاره کرده که حاصلش این است که هر رسولی نبی هم هست ولی هر نبی‌ای رسول نیست.160
معنای نبی و رسول در احادیث
از آنجا بر طبق اعتقاد شیعه امامان مرجع علمی و دینی هستند و در واقع مفسر دین هستند لذا حتی در باب توضیح کلمات قرآنی نیز ایشان برای شیعه مرجع هستند به همین دلیل معنای نبی و رسول را از منظر روایات شیعی نیز در حد مختصر می‌آوریم.
1- عدّه من أصحابنا عن أحمد بن محمّدعن أحمد بن محمّد بن أبي نصر، عن ثعلبة بن ميمون، عن زرارة قال: سألت أبا جعفر- عليه السّلام- عن قول اللّه – عزّ و جلّ-: وَ كانَ رَسُولًا نَبِيًّا: ما الرّسول؟ و ما النّبيّ؟ فقال: النّبيّ الّذي يرى في منامه، و يسمع الصّوت، و لا يعاين الملك. و الرّسول الّذي يسمع الصّوت، و يرى في المنام، و يعاين الملك.161
ترجمه: فرمود: نبی کسی است که در خواب می‌بیند و صوت را می‌شنود و ملک را با چشمش نمی‌بیند ولی رسول صوت را می‌شنودو در خواب می‌بیند و ملک را هم با چشم می‌بیند.
2- امام صادق علیه السلام درباره نبی و رسول و محدَث می‌فرماید: 162
رسول کسی است که فرشته به او ظاهر می‌شود و با او سخن می‌گوید اما نبی فرشته را در خواب می‌بیند. چه بسا نبوت و رسالت در یک شخص جمع شود. و محدَث کسی است که صوت فرشته را می‌شنود اما فرشته را نمی‌بیند .
مجمع البحرین با استفاده از روایات فرقهایی برای رسول و نبی ذکر کرده ما ماحصلش این است:
ترجمه: فرق بین نبی و رسول این است که رسول بدون واسطه از خدا خبر می‌دهد و برای او شریعت است نبی ملک را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود اما با چشم ملک را نمی‌بیند و رسول صوت ملک را می‌شنود و در خواب و بیداری او را می‌بیند و رسول می‌تواند از فرشتگان نیز باشد اما نبی فقط از میان انسانهاست.163
پس از نقل قولها در رابطه با نبوت و رسالت و تفکیک کردن مفهوم نبی و رسول کمترین جمع بندی این است که بر اساس مستندات فوق اولا بین دو شأن رسالت و نبوت تفاوت هست زیرا تفاوت گاه به دیدن و شنیدن ملک و صدایش برگشت و گاه به داشتن یا نداشتن شریعت و گاه به واسطه بین خدا و مردم بودن است. و ثانیا رسالت جایگاهی برتر از نبوت است و ثالثا این دو شأن قابل جمع در یک نفر هست و رابعا حضرت عیسی علیه السلام از جمله پیامبرانی هستند که هم رسول هست و هم نبی.
اگر ملاک در رسول بودن را داشتن شریعت مستقل و آوردن کتاب جدید بدانیم حضرت عیسی علیه السلام از نگاه قرآن واجد هر دو خصوصیت بودند در عین حال توجه به این نکته لازم است که پیام آورانی که کتاب و شریعت جدید داشته‌اند، ارتباط وثیق‌تری با عالم غیب و ملائکه داشته‌اند و به این لحاظ می‌توان خصوصیت مشاهده ملک در بیداری و شنیدن صدای او را که از ویژگیهای رسالت شمرده شده است در مورد ایشان صادق دانست. آیات زیر هم به رسالت و هم به رسول بودن ایشان و هم به نبی بودن ایشان اشاره دارند.
آیات دال بر رسالت و نبوت حضرت عیسی علیه السلام
در آیات زیادی اشاره به نبوت و رسالت حضرت عیسی علیه السلام شده است که هم به جنبه شخصیتی ایشان اشاره دارند و هم به موضوع کتاب و معجزات اشاره دارند. بعضی از این آیات بصورت خصوصی به حضرت عیسی علیه السلام اشاره دارند و بعضی دیگر حضرت عیسی علیه السلام را با پیامبران دیگر مطرح می‌کند.
« شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصىَ بِهِ نُوحًا وَ الَّذِى أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَ مَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسىَ وَ عِيسىَ أَنْ أَقِيمُواْ الدِّينَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِيهِ كَبرَُ عَلىَ الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يجَْتَبىِ إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَ يهَْدِى إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ»164
ترجمه فولادوند: از [احكامِ] دين، آنچه را كه به نوح در باره آن سفارش كرد، براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه را كه درباره آن به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم كه: «دين را برپا داريد و در آن تفرقهاندازى مكنيد.» بر مشركان آنچه كه ايشان را به سوى آن فرا مىخوانى، گران مىآيد. خدا هر كه را بخواهد، به سوى خود برمىگزيند، و هر كه را كه از در توبه درآيد، به سوى خود راه مىنمايد.
نبوت حضرت عیسی علیه السلام و ایتاء کتاب
«قَالَ إِنىِّ عَبْدُ اللَّهِ ءَاتَئنىَِ الْكِتَابَ وَ جَعَلَنىِ نَبِيًّا»165
ترجمه فولادوند:[كودك] گفت: «منم بنده خدا، به من كتاب داده و مرا پيامبر قرار داده است.
حضرت عیسی علیه السلام و
